85
Bundan shunday xulosa chiqarish mumkinki,
dag’i
leksemasi ishtirok etgan
bog’lovchisiz qo’shma gaplarda mustahkam semantik bog’lanish mavjud bo’ladi.
Navoiy asarlarida ravishdosh shakli mustaqil predikat bo’lib kela olgan:
Namus dastarыn bashыdыn alыb, bir jur’a uchun mayfurush ayag’ыga salыb
(MQ 35). Ushbu misolda ham payt mazmuni bilan bir qatorda, sabab-natija
mazmuni ham ifodalangan. Birinchi denotat (
Namus dastarыn bashыdыn alыb
)
sabab voqeani, ikkinchi denotat (
Bir jur’a uchun mayfurush ayag’ыg’a salыb
)
natija voqeani ifodalagan. Mantiqan olib qaralganda, or-nomus, hayoni unutgan
inson har qanday pastkashliklarga, tubanliklarga borib etishi mumkin. Demak,
bunday illatlarning sababchisi nomussizlik. Denotatlarning joylashish pozitsiyasi
ham turg’un, ularning o’rnini almashtirib bo’lmaydi.
Qiyoslash munosabatini ifodalovchi bog’lovchisiz qo’shma gaplar
.
Bunday
qo’shma gaplar tarkibidagi denotativ voqealar bir-biriga qiyoslanadi. Bu
qiyoslanish orqali ikki denotat o’rtasidagi o’xshash, farqli tomonlarni ko’rsatish
yoki qo’shimcha ma’no ifodalashdir. Misol:
Tilab bergәnni ham saxadыn yiraq
bil, ibram bilә bergәndin bermәgәnni yaxshыraq bil
(MQ 112). Misoldagi ikki
leksema (
tilab berishlik va ibrom bila berishlik
) semantikasi o’zaro
qiyoslanmoqda, ya’ni so’ragandan so’ng berishlik ham «
ibrom
» (qistab turib
olish bilan berishlik) ham saxiylikdan yiroq bo’lgan narsalar. Ikkala tushuncha
o’zaro qiyoslangan holda inson mana shunday xislatlardan yiroq bo’lishi
lozimligi uqtiriladi. Birovdan biror narsa so’rab olinganda yoki qistash orqali
olinganda, turli norozilik, kelishmovchilik kelib chiqadi. Avvalo, so’raguncha
birovga bir narsa bermaslik, xasislik mardlar ishi emas. Demak, ushbu misol
asosida «
Dono hech qachon nodon sahovatiga muhtoj bo’lmasin
» degan
tagta’lim mavjud. YAna bir misol:
Birtә өtmәkni ikki bөlүb yarmini bir achg’a
bergәnni saxiy de, өzi yemәy barini muhtajg’a bergәnni axiy de
(MQ 162).
Mazkur misolda ham ikki denotativ voqea o’zaro qiyoslanmoqda. Gaplarning
semantik bog’lanishida
yarmini - barini, och – muhtojg’a, saxiy – axiy
leksemalari muhim rol o’ynagan. Bir mayizni ikki bo’lib, yarmini och qolgan
kishiga bergan inson saxiy, sahovatli hisoblansa, o’zi emasdan hammasini muhtoj
odamga bergan yanada saxiyroq, sahovatli inson ekan. Asosiy semantik
munosabat
yarmini berishlik – barini berishlik
oppozitsiyasi orqali reallashgan.
Demak, misolda
Do'stlaringiz bilan baham: