Róyxatga olindi; №

Adabiyotlar:

1.Левитин Л. Ўзбекистон туб бурилиш палласида. - Тошкент: Ўзбекистон, 2005.

2.Мустақил Ўзбекистон тарихи. Масъул муҳаррир А.Сабиров. - Тошкент: Академия, 2013.

3.Новейшая история Узбекистана. Руководителъ проекта и редактор: М.А.Рахимов. - Тошкент: Адабиeт учқунлари, 2018.

4. Эркаев А. Ўзбекистон йўли. - Тошкент: Маънавият, 2011.

5. Усманов К., Шернов Ш. ва бошқалар. Ўзбекистон сиесий ва ҳуқуқий ислоҳатлар сари. Т. «Университет» 1996.

Jaxon tajribasi shundan dalolat beradiki, bozor iqtisodiyotiga utish qiyinchiliklar bilan kechadi. Deyarli barcha mamlakatlarda utish davrining dastlabki bosqichlarida ishlab chiqarish xajmining pasayishi, ishsizlik darajasining usishi, turmush darajasining pasayishi, kishilar xaet farovonlii o’rtasidagi tafovutning kuchayishi kuzatiladi. Shu sababli bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich utish bilan bog’lik O’zbekiston modelida markaziy zveno sifatida kuchli ijtimoiy siyosat belgilandi. U eng avvalo aholini adresli ximoya kilishni kuzda tutadi. «Eng katta etibor xakida tan ham, - deb ezadi İslom Karimov, - muxtoj oilalarga erdam berishga karatildi. Axolini aniq ijtimoiy ximoyalash mexanizmini ishlab chikish va amalga oshirish borasida katta ishlar qilindi. İjtimoiy qullab-quvvatlashning butun tizimi boqimandalik kayfiyatini tugatishga qaratildi.» Shunga qaramasdan 1991-1995 yillar davomida O’zbekiston aholisining o’rtacha jon boshiga tug’ri keladigan pul daromadlari qariyb ikki barobarga pasaydi.

Djinni koeffitsienti 1991 yilda 0,16dan 1996 yilda 0,32gacha usdi. Mintaqalar o’rtasida, shaxar va qishlok o’rtasida, turli ijtimoiy guruxlar o’rtasida aholi daromadlari darajasidagi tafovutning kuchayishi kuzatiladi. Masalan, 1997 yilning boshida aholining 22 foizi eki oilalarning 16 foizi qashshoklik chegarasidan past darajadagi o’rtacha jon boshiga tug’ri keladigan daromadga ega buldi. O’zbekistonda ijtimoiy rivojlanishni tavsiflovchi bir qator kursatkichlar 10 va 13-jadvallarda keltirilgan. Mustaqil rivojlanish yillarida ijtimoiy sohadagi o’zgarishlarni davlat tomonidan tartibga solishning maqsadli yunalishi buyicha 2 ta bosqichni ajratib kursatish mumkin:

1991-1994 yillarda mavjud ijtimoiy tizimni uzgartirish va iqtisodiy islohotlarning borishi darajasiga qarab uni takomillashtirish amalga oshirildi. İjtimoiy ximoya qilishning past samarali shakllari bekor qilindi, aholini ijtimoiy ximoya qilish uchun xarajatlar byudjeti imkoniyatlariga muvofiq amalga oshirildi va x.k. Bu chora-tadbirlarning asosiy maqsadi aholi daromadlari va birinchi extiej maxsulotlari istemolining keskin pasayishini maksimal darajada oldini olishdan iborat buldi. Bu davr bozor iqtisodiyotiga utishning birinchi boskichiga tugri keladi. 1995 yildan boshlab umumiy ijtimoiy ximoya tizimidan maqsadli va adresli ijtimoiy qullab-quvvatlash tizimiga utish amalga oshirilmoqda. Bu davr uchun barqarorlashtirish va aholi turmush darajasi hamda sharoitlarini asta-sekin yaxshilab borish xarakterlidir. Shunday qilib, islohotlarning amalga oshuvi va bozor munosabatlarining rivojlanish darajasiga qarab ijtimoiy siyosatning ustivor yunalishlari uzgarib bordi, aholini ijtimoiy ximoyalash mexanizmi, tengsizlik va qashshoqlikka barham berish shakllari va usullari takomillashdi. Natijada chora-tadbirlarning butun bir tizimi shakllandi. Axolini ijtimoiy ximoyalash tizimi asosida aholi turli xil katlamlariga qatiy tabaqalashgan endoshuv, ijtimoiy erdamning maqsadli xarakteri va adresliligi, uni amalga oshirishda davlat bilan bir qatorda korxonalar, ijtimoiy tashkilotlar, shu jumladan fuqarolar o’zini-o’zi boshqarish organlari, xayriya fondlari va boshqa nodavlat fondlarining qatnashuvi etadi. İjtimoiy ximoyaning xarakatdagi tizmi aholining turli xil guruxlari tomonidan olingan daromadlarni davlat tomonidan tartibga solish yuli bilan tengsizlikning keskin kuchayishi imkoniyatiga barham berildi. Shu maqsadda kam daromadli, kam taminlangan guruxlarni moddiy jihatdan qullab-quvvatlash va aholining yukori daromadli katlami daromadlarining yukori chegarasini cheklash uchun turli xil endashuvlardan foydalaniladi. Axolini ijtimoiy ximoyalashning asosiy yunalishlari kuyidagilardan iborat:

- pensiyalar va stipendiyalar, byudjet sohasi ishchilari ish xakining minimal darajalarini muntazam oshirib borish. Masalan, 1996 yil yanvarda minimal ish xaki 250 sum bulgan bulsa, 1997 yil dekabrda 750 sum bulgan bulsa, 1997 yil deabrda 750 sumga teng buldi. Minimal pensiya ushbu davrda 645 sumdan 1400 sumgacha oshirildi. 1999 yilda yilda minimal ish xaki darajasi 1320 sumga etkazildi.

- kam taminlangan bolali oilalarga pul nafakalarini muntazam berish shaklidagi adresli ijtimoiy qullab-quvvatlash. 1997 yil 1 yanvardan boshlab 16 eshgacha bulgan bolalarga ega barcha oilalarga oylik nafaqa bolalar soniga boglik ravishda kuyidagi xajmlardan belgilandi:

- bitta bolasi bor oilalarga – minimal ish xaqining 50 foizi miqdorida;

- ikkita bolasi bor oilalarga – minimal ish xaqining 100 foizi miqdorida;

- uchta bolasi bor oilalarga – minimal ish xaqining 140 foizi miqdorida;

- turtta va undan ortiq bolasi bor oilalarga – minimal ish xaqining 175 foizi miqdorida.

1996 yilda davlatdan respublikaning 15 foiz oilasi moddiy erdam oldi. 1997 yilda ushbu maqsadga ajratilgan mablag’lar 25%ga kupaydi, 40 foiz bolali oilalar moddiy erdam olishdi.

Vaqtincha ishsiz qolgan shaxslarni ishsizlik buyicha nafaqa tulash, kasbga tayergarligi davomida stipendiya berish bilan bepul uqitish, ishsiz shaxs oilasidagi xar bir boqimanda uchun ishsizlik buyicha nafaqalariga 10 foizli ustama tulash shaklida moddiy jihatdan qullab-quvvatlash. Malumki, xar bir tuman, shaxar, viloyat va umuman respublikada 2010 yilgacha bulgan davr uchun aholini ish bilan taminlash buyicha dasturlar ishlab chiqilgan edi va bu dasturlar Respublikada tegishli bandlik xizmatlari orqali muvaffakiyatli amalga oshirilmoqda.Bandlik xizmatlari 6 yildan buen faoliyat kursatmokda. Ular kasb yunalishlari buyicha bepul maslaxatlar beradilar, ishga joylashtiradilar, yangi ishchi urinlari barpo etishga erdam beradilar. Agar bandlik xizmati organlarida qayd qilingandan sung 10 kun davomida ishsizni ishga joylashtirmasalar, u xolda komissiya qaroriga muvofiq u ishsiz deb tan olinadi va qayd etilgan kundan boshlab unga yarim yil davomida nafaqa beriladi. Uning xajmi esa kuyidagilarga bogliq:

- agar kishi birinchi marta ish qidiraetgan bulsa, minimal ish xaqining 75 foizidan kam bulmagan miqdorda;

- agar kishi bir yildan ortiq vaqt davomida ishlamayotgan bulsa, minimal ish xaqining 100 foizi miqdorida;

- agar ishdagi tanaffus bir yildan kam bulsa, o’rtacha ish xaqining 50 foizi miqdorida;

- agar kishi ozodlikdan maxrum etilgan joydan qaytsa, minimal oylikning 100 foizi miqdorida;

- xarbiy xizmatdan qaytganlar uchun minimal ish xaqining 100 foizi miqdorida;

- mutaxassislikga ega bulmaganlar uchun minimal ish xaqining 75 foizi miqdorida.

Respublika mexnatga laekatli aholisini bandlik bilan taminlovchi asosiy tadbirlar kuyidagilardan iborat:

- aholi bandlik xizmatlari organlari tarmoqlarini tashkil etish;

- xususiy va kichik korxonalar barpo etish;

- feremer xujaliklari tashkil etish;

- qishloq tomorqa xujaliklarini rivojlantirish uchun qushimcha erlar ajratish;

- xorijiy hamkorlar bilan qushma korxonalar to’zish;

- mavjud korxonalarda yangi ishchi joylari barpo etish.

1997 yil sentyabrdan boshlab umumtalim maktablari, maktab-internatlari, o’rta maxsus va hunar-texnika bilim yurtlari uqituvchilari ish xaqlariga qushimcha xaq joriy qilindi. Bolalar uyi va internatlar tarbiyachilari ish xaqlari 1,2 martaga oshirildi, qar yili barcha birinchi sinf uquvchilariga uquv buyumlarining tuliq-komplektini sovga tariqasida berish tartibi joriy qilindi. Kam taminlangan oilalar boshlangich sinf uquvchilariga esa qishki kiyim beriladigan buldi.

Yagona tarif setkasining joriy etilishi va turli xil toifadagi ishchilar ish xaqi miqdorini ish xaqining minimal miqdori bilan bog’lanishi, shuningdek, xujalik xisobidagi korxonalar tomonidan ish xakiga yunaltiriladigan mablag’larni ishlab chiqarish-xujalik faoliyati natijalariga bog’lik ravishda boshqarishning joriy etilishi. İshlab chiqarish (ish, xizmat) xajmining bir foizga usishi kursatilgan mablag’larining 0,7 foizga usishiga olib keladi:

- jismoniy shaxslar daromadlariga soliq solish. Bu soliq daromad miqdori oshishi bilan usib boradi. Bir minimal ish xaqi miqdoridagi oylik daromadga soliq solinmaydi. 1998 yil 1 yanvardan boshlab yangi Soliq kodeksiga muvofiq daromad solig’ining progressivliligi kuchayadi. 15 foiz stavka buyicha soliq solinadigan birinchi gurux daromadlar minimal ish xaqining uch barobarigacha kengaytirildi va minimal ish xaqining 15 barobaridan ortiq miqdorda daromadga ega shaxslar uchun 45 foizli soliq stavkasi joriy qilindi.

Axolini ijtimoiy ximoya qilish uchun soliq siyosatidan ham bevosita, ham bilvosita foydalanildi. Soliq siyosatidan bevosita foydalanish fuqarolar ish xaqidan soliq yukining kamayishida ifodalanadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1995 yil 24 fevraldagi «Fuqarolar daromadlariga soliq solish darajasini pasaytirish tug’risidagi» Farmoniga muvofiq kuyidagilar belgilandi:

- fuqarolar daromadlariga progressiv stavkada soliq solishning eng yuqori darajasini 45 dan 40 foizga qisqartirish;

- sog’likka zarar etkazadigan sharoitlarda band bulgan aholi daromadlaridan soliq olish 25 foizdan oshmasligi lozim.

Soliq siyosatidan aholini ijtimoiy ximoyalash uchun bilvosita foydalanish kuyidagilarda ifodalaniladi. Malumki, qushilgan kiymatga soliq va aktsiz solig’i egri (bilvosita) soliqlar xisoblanadi. Ular maxsulot chikaruvchi korxonalar va tashkilotlarning moliyaviy axvoliga tasir kursatmaydi, ular maxsulotning ulgurji narxiga qushiladi va davlat byudjetiga utkaziladi. Ammo ushbu soliqlar sanoat va oziq-ovqat maxsulotlari chakana narxlarining usishiga olib keladi. Axoli bu maxsulotlarni aynan qimmat narxda sotib oladi. Shuning uchun respublika raxbariyati tomonidan qabul qilinayotgan chora-tadbirlarda bu soliqlar stavkasi doimo pasaytirilmoqda. Masalan, qushilgan qiymatga soliq stavkasi dastlab 30 foiz darajasida belgilangan edi, 1997 yil 1 yanvardan boshlab esa xalq istemoli tovarlarining qator turlari buyicha soliq stavkasi 10 foiz darajasida belgilandi. Aktsiz soliq stavkasi ham pasayish tendentsiyasiga ega bulmoqda, bir qator xalq istemoli mollari esa aktsiz solig’i solinadigan tovarlar ruyxatidan chiqarildi.

Bularning barchasi respublika aholisi tomonidan sotib olinadigan tovarlar va maxsulotlarga bulgan chakana narxlarning bir muncha pasayishiga olib kelmoqda. Bundan shunday xulosa chiqarish mumkinki, soliq siyosati Respublika xukumati tomonidan aholini ijtimoiy ximoyalash uchun qullanilmoqda: xalq istemoli tovarlari respublika bozorini ximoya qilish. Malumki, O’zbekiston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi, uning ishlab chiqarish resurslari bilan taminlash imkoniyatlari boshka O’rta Osie mamlakatlariga nisbatan ancha yuqori. Bu tabiiy ravishda shunga olib keladiki, Sobiq SSSR tarqalgandan sung, O’zbekiston Respublikasida sanoat tovarlari va oziq-ovqat maxsulotlariga shakllangan narxlar boshqa mamlakatlarga nisbatan past buldi. Natijada respublika istemoli bozorining mutadil faoliyat kursatishi, tovar va maxsulotlar taqchilligining yanada chuqurlashuvi uchun real xavf-xatar vujudga keldi. Bu esa istemol bozorini ximoya kilish buyicha zaruriy chora-tadbirlar qabul qilishni shart qilib quydi. Bunday chora-tadbirlar kuyidagi yunalishlarda qabul qilindi:

1.boj nazoratini joriy kilish va respublikadan chiqarilayotgan tovarlarga boj tulovlari belgilash;

2.respublikadan maxsulotlar va tovarlar chiqarish sharoitlarini tartibga solish;

3.respublika ichki bozorida kup turdagi xalq istemoli mollarini sotib olishga talon va kupon tizimlarining joriy qilish;

4.import tovarlavr kiritishni tartibga solish.

 Bu barcha chora-tadbirlar muayyan darajada respublika xalq istemoli tovarlari bozorini ximoya qilishga imkoniyat yaratdi.

Bu esa uz navbatida O’zbekiston Respublikasi aholisining ijtimoiy ximoya qilinganligini ham bildirar edi. Qishloqda shaxsiy tomorqa xujaligining rivojlanishi. Shaxsiy qishloq tomorqa xujaligi xar doim aholi turmush darajasini oshiruvchi muxim manba bulib kelgan. Biroq shurolar xokimiyati yillarida aholi shaxsiy extiejlarini qondirishda ijtimoiy xujaliklar imkoniyatlariga ortiqcha baxo berish oqibatida shaxsiy tomorqa xujaliklarining roli pasaytirildi. Bu esa respublika aholisini turmush darajasiga salbiy tasir kursatdi. Shu munosabat bilan respublika mustaqillikni qulga kiritgach, bu masala yana kun tartibiga quyildi va mustaqil rivojlanishning dastlabki yillaridaeq xal qilindi.

Shunday qilib, ilgari shurolar xokimiyati yillarida shaxsiy tomorqa xujaliqlar tashkil etish uchun kolxozchilarga, davlat xujaliqlari ishchilari va qishloq zielilariga ajratilgan 200 ming gektar erga 500 ming gektar qushimcha er ajratildi va taqsimlab berildi. Bu esa mexnatga laeqatli aholi bandligining yana bir millionga usganligini va 9 mln. respublika aholisi turmush darajasining yaxshilanganligini anglatdi. Axolini ijtimoiy ximoya qilishning muxim yunalishi xalkaro va respublika xayriya fondlaridan foydalanish xisoblanadi.

«Ekosan» xalqaro xayriya fondi mablag’laridan nafaqat respublika mintaqalarida ekologik vaziyatni sog’lomlashtirish uchun, balki respublika aholisi sog’ligini yaxshilash uchun ham foydalaniladi.

«Manaviyat va xukumat» Markazi qoshida tashkil etilgan «Oltin avlod» Xalqaro fondi xisobidan esh avlodni manaviy jihatdan tarbiyalash va talimni rivojlantirish buyicha chora-tadbirlar amalga oshiriladi.

Respublikada respublika veteranlarini qullab-quvvatash uchun «Nuroniy» xayriya fondi, respublika eshlar xarakatini qullab-quvvatlash uchun «Kamolot» fondi, kobiliyatli, istedodli eshlarni qullab-quvvatlash uchun respublika Prezidentining «Umid» fondi, shuningdek «Maxalla» va «Navruz» respublika fondlari faoliyat kursatmokda.

Respublika «Maxalla» fondi samarali ishlarni amalga oshirmokda. Uzining uch yillik faoliyati davomida 1200 ta turli xil chora-tadbirlarni amalga oshirdi. Bularning barchasi muxtojlarga erdam kursatish, maktablarni mustahkamlash, maxallarni obodonlashtirish, respublika xalkining bir necha asrlik manaviy qadriyatlarini tiklash, respublika aholisini birlashtirishga yunaltirilgan. «Maxalla» fondi kam taminoangan oilalar uchun unlab tuy tantanalarini utkazishga erdam qildi, nogironlar uchun aravachalar sotib oldi, bir qator talabalarning Jaxon İktsiodieti va diplomatiya universitetida uqishlari uchun pul utkazib berdi, 100 dan ortiq maxalla kumitalariga jamoaviy tantanalarni utkazish uchun idish-tovoqlar sotib oldi. Fond 250 dan ortiq bemorlarni imtiezli sharoitlarda AQSh, Buyuk Britanya, Malayziya malakali vrachlar qulida davolanishini tashkillashtirdi. «Maxalla» fondi faoliyatiga qator vazirliklar, assotsiatsiyalar, respublikaning yirik korxonalari va maxalliy xokimiyat organlari moliyaviy erdam kursatmokdalar. Respublika aholisi jamg’armalarini indeksatsiya qilish, ham ijtimoiy ximoyalash shakllaridan xisoblanadi. Axoli jamgarmalarining bir kismi ananaviy tarzda doimo omonat kassalarida, banklarda va davlat sug’o’rta polislarida saqlanib kelingan. Ular aholi tomonidan asosan 1992 yilgacha quyilgan edi. Bu jamg’armalar baxolarning erkinlashtirilishi, ularning yuqori suratlarda usishi, inflyatsiyaning yuqori suratlari natijasida keyinchalik uz qadr-qimmatini yuqotdi. Axolining bu mablag’lari davlat tomonidan respublika xalq xujaligini rivojlantirish yulida foydalanilgan edi. Shu munosabat bilan bu yunalishda aholini qullab-quvvatlash imkoniyatini izlab topish zaruriyati paydo buldi. Respublika raxbariyati esa bunday imkoniyatni topdi.1991 yildan sung 5 million respublika aholisining quyilmalari uz xarid qobiliyatini yuqotdi. Shuni xisobga olgan xolda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti 1995 yil 20 dekabrda «Axolining kuyilmalardagi va davlat sug’o’rtasi buyicha pul mablag’larini indeksatsiya qilish tug’risida»gi Farmonga imzo chekdi. Bu farmon 1996 yildan boshlab bosqichma-bosqich tulash bilan kuyidagi mablag’larning indeksatsiyasini amalga oshirishni kuzda tutadi:

- 1992 yil 1 yanvar xolati buyicha va 1996 yil 1 yanvargacha xarakatda bulgan O’zbekiston Respublikasi bank muassasalaridai aholi pul mablag’lari;

- 1992 yil 1 yanvar xolati buyicha va 1996 yil 1 yanvargacha xarakatda bulgan davlat sug’o’rta Bosh boshqarmasi muassasalaridagi xaetni, nikox kunida bolalarni uzoq muddatli sug’o’rtalash shartnomalari buyicha aholi tulovlari;

- respublika banklari xar yili tiklangan aholi pul mablag’lariga, pul quyilmalariga «talab qilingunga qadar» quyilmalari buyicha urnatilgan xarakatdagi foiz stavkasidan kelib chiqqan xolda foizlar ajratishlari lozim. İnflyatsiya darajasidan kelib chiqqan xolda foiz stavkasi miqdori xar yili qayta kurib chiqilishi taminlanadi;

- aholi pul mablag’larini indeksatsiya qilish ularni 4000 barobar oshirish yuli bilan amalga oshiriladi.

Shunday qilib, respublika aholisini xalq xujaligida shakllanayotgan va rivojlanayotgan bozor munosabatlarining salbiy oqibatlaridan ximoya qilish buyicha O’zbekiston Respublikasining yuqorida sanalgan tadbirlari respublikada ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni urnatishni kafolatlaydi, daromadlar darajasi buyicha aholi qatlamlari o’rtasidagi ijtimoiy tabaqalashuvning chuqurlashuvini oldini olishga imkon yaratadi, qashshoqlikning kuchayishiga yul quymaydi, aholining tobora usib borayotgan faolligi va barqaror iqtisodiy usish esa respublika aholisi barcha qatlamlarining turmush darajasini yaxshilanishiga olib keladi. Bozor munosabatlarini shakllantirishning turli bosqichlarida