Róyxatga olindi; №

İkkinchi tamoyilga muvofiq bozor munosabatlariga utish davrida davlat bosh islohatchi, islohat taqdiri uchun javob beradigan asosiy kush – qudrat, kafolat bo’lishini kuzda tutar edi. Bu borada boshqa yul ham bo’lishi mumkinmidi? Yuk bozor munosabatlariga utish davrida davlatdan boshqa qudratli iqtisodiy kuch yuk. Yirik korxonalar eski kooperativ aloqalarning o’zilgan, bozor sharoitiga xali moslashmaganligi tufayli kerakli mablagga ega emasdi. Chet el banklarida katta mablag’larimiz yuk, okean ortida puldor «tog’a» larimiz ham deyarli yuk, aholining esa start imkoniyatlari aytarli bir xil, kichik va o’rta biznesni, oilaviy tadbirkorlikni moliyalashtirish uchun etarli emasdi. Davlat esa ilgaridan mustaqillikacha katta iqtisodiy mavqe va qudratga ega, barcha ishlab chiqarish vositalarining 90 foizini birlashtirgan edi. Bunday uyushgan, bir joyda jamlangan ulkan saloxiyatdan oqilona foydalanmaslik xato bular edi, albatta. Buning ustiga ijtimoiy yunaltirilgan bugungi zamon bozor iqtisodiyotining asosiy unsurlarini tez va izchil qaror toptirish uchun, bozorga utish tus – tupolonidan iqtisodiy, moliyaviy tizginlarni quldan chiqarib yubormaslik, aholi manfaatlari yulida milliy daromadni taqsimlashni iloji boricha odilona va oqilona amalga oshirish uchun ham davlat mexanizimidan foydalanish zarur edi. Bozor munosabatlariga utishda, ayniqsa, uning dastlabki boskichida davlat islohotlarda faol ishtirok etdi, islohotlarni katiylik va izchillik bilan amalga oshirdi, ishbilarmon va tadbirkor kadrlarni tayerlashga bosh – qosh ham buldi. Bulardan tashqari xalq xujaligida amalga oshirilgan bugungi tub tarkibiy qayta qurishni, kuchli va kup tarmoqli ishlab chiqarish infrato’zilmasini vujudga keltirilishni faqat davlatning kuchi bilan uddalash mumkin edi. O’zbekiston bozor iqtisodiyotiga utishni yulga quyishda davlat o’zining tarixiy vazifasini bajardi. Endi bundan keyin bozor munosabatari mustahkamlanib borgani sari davlatning iqtisodiy roli susayib boradi. İqtisodiy vazifalarning aksariyati yirik milliy korporatsiyalar, korxonalar, chet el ishbilarmonlari va xususiy tadbirkorlik zimmasiga utadi. Tarixiy taraqqiyot tendentsiyasining o’zi shuni takozo etadi. 1997 yil natijalariga kura sanoat maxsuloti umumiy xajmida davlat suktorining ulushi hammasi bulib 41,0 foizni tashkil etdi, xolos. Bu kursatkich bir yil ilgari 46,5 foizni tashkil etar edi.

Bu tendentsiya davom etaveradi. Bugungi kunda qishloq xujaligi, savdo umumiy ovqatlanish, xizmat kursatish sohalarida davlatning ulushi yanada past. Utgan yili mamlakat xalq xujaligida band bulganlarning atigi 28,1 foizi davlatga tegishli korxonalarda mexnat qildi. Lekin bu davlat iqtisodiy vazifa bilan mutlaqo shug’ullanmaydi, degani emas. İqtisodietda davlat sketori xukm surishi, u stantsiyada qatnashishi, ulayotgan korxonalarga jon baxshida etib, uni ena xususiy kullarga eki jamoaga qaytarishi mumkin shuningdek davlat bundan keyin ham o’zining moliya, kredit, soliq, valyuta siyosati, narxni nazorat qilishi va boshka dastaklar orqali iqtisodiy va ijtimoiy jaraenlarni izga solib turadi.

Ammo davlatning iqtisodiy qudrati naqadar bulmasin, bu qudratdan qanchalik oqilona foydalanmaylik, baribir uchinchi tamoyil – bozor iqtisodiyotiga bosqichma – bosqich utishi zarur edi. U asosiy qoidalardan biri sifatida ilgari surildi bu borada shoshma – shosharlikka berilmaslik, «yangisini kurmay, eskisini buzmaslik» tarzida ish tutish yulidan borildi. Chunki lukmani birdaniga yutaman deb tikilib qolish ham xech gap emasdi.

Bozor munosabatlari kishilarning yangicha dunyoqarashi, psixologiyasi, kunikma va xulq – atvori, tabir joiz bulsa, xaet tarzi hamdir. Ularning qaror topishi va rivojlanishi uchun esa malum vaqt, sabr – toqat, izchillik darkor. Shuning uchun dastlab mulkni tasarrufdan chiqarish va xususiylashtirish, mulkchilikning davlatga qarashli bulmagan shakllari – xususiy, oila, xissadorlik, jamoa va boshqa turlariga asoslanib yangidan tashkil etilayotgan xujalik yuritish usullarini qullab – quvvatlash yuli bilan aralash, kup qirrali (ukladi) iqtisodiyotni shakllantirish yulidan borildi. Bu qadar zalvorli yumushlarni bir hamla bilan xal etilmaydi. Buning o’zi bir jaraenidir, jaraenni esa, malumki, suny ravishda tezlashtirib bulmaydi. Bizda davlat tassarufidan chiqarish va xususiylashtirish savdo, umumiy ovqatlanish, xizmat kursatish shaxobchalaridan boshlandi. Binobarin, avvalam bor, kichik xususiylashtirish amalga oshirilib, 1994 yil oxiriga kelib amalda iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichi yakunlandi, keyini xiyla kulami va murakkab bosqich sari yul ochildi.

Narxni belgilash borasida ham shunday yul tutildi. Narq – navo tizginini birdaniga quldan chiqarib yuborish oxir – oqibatda pulning eplab bulmaydigan qadirsizlanishiga – giperinflyatsiyaga sabab bo’lishi mukarrar edi. İqtisodiy islohatlarni bosqichma – bosqich amalga oshirish tamoyili ayniqsa, iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirishga qaratilgan ustuvor sohalarni belgilashda xalq xujaligini aniq maqsadli investitsiyalashda juda samarali buldi. Ёqilgi – eneretika, mashinasozlik, aloqa, transport, yul qurilishi, yuksak darajada qayta ishlashga utish, tayer maxsulot ishlab chiqarishni kupaytirish ana shunday ustuvor sohalardeb belilanadi. Qishloq xujaligida bunday ustuvor soha donchilik (gallachilik) buldi. Bu tadbirlarning amalga oshirilishi tashqi maxsulotlar yuzasidan mamlakatni tashki bozorga qaramlikdan xolos etibgina qolmasdan, unga atta miqdorda valyutani tejash imkokonini am berdi. Bu tejalgan mablau endi boshqa sohalarni rivojlantirishga shart – sharoit hozirlab, sanoat umumiy taraqqiyotini taminlamoqda. Tasavvur eting, mustaqillikning dastlabki yillarida zarur neftning 80 foizi chetdan olib kelinar edi. Bu xol xali o’zini unglab olmagan iqtisodiyot uchun og’irlik qilar edi. Endi esa o’zimizni neft va boshqa energetika vositalari bilan tuliq taminlash imkoniyatiga egamiz.

Bugun qishloq xujaliidagi islohotlarga muxim etibor berilmoqda. Lekin rivojlangan sanoatsiz rivojlangan qishloq xujaligi bo’lishi mumkin emas. Gap shundaki, bugungi kunda qishloq xujaligi sohasi sanoatdan boshlanib (ishlab chiqarish vositalari va madanli ugitlar ishlab chiqarish), sanoat bilan yakunlanadi (yuksak darajada qayta ishlash, tayer maxsulot ishlab chiqarish). Sanoatda tejaladigan yirik sarmoya mablag’lari endi qishloq xujaligiga yunaltirildi. Bozor iqtisodiyotiga izchillik bilan bosqichma – bosqich borishning manosi ham shu. Bu sohaning davlat tomonidan qullab - quvvatlanishi, uni rivojlantirishi yuzasidan qabul qilingan dastur, qonun va qarorlarning amalga oshirilishi qishloq xujaligini yanada yuksak pog’onaga kutaradi. Bu mamlakat qishloq xujaligida tovar ishlab chiqaruvchilar manfaatlari ximoya qilingan; chet el oziq - ovqailari tug’ridan – tug’ri kirib kela olmaydi. Mintaqamiz tabiatkataklizmlaridan ham ancha yiroq. Shuning uchun ham bugun bu sohani sanoatga monand rivojlantirish sharoitlari etilmoqda. Endi qishloq xujaligi qoloqlik ramzi bulmasligi lozim.

Ijtimoiy islohotlarni amalga oshirishning huquqiy negizini shakllantirish, xaetning barcha jabxalarida qonun ustuvorligiga erishish muxim vazifalardan bulib, munosabatlariga utish jaraenida tanlangan turtinchi tamoyil edi. Takidlash joizki, mustaqillik yillarida amalda yangi huquqiy tizim yaratildi. Bozor munosabatlari o’zini – o’zi boshqaradigan demokratik tizimdir. Bu jaraenga bilib – bilmay aralashish, mamuriyatchilikka, ayniqsa, ortiqcha markazlashtirishga urinish uning imkoniyatlarini cheklashi, oxir – oqibatda esa obrusizlantirishi mumkin. Bozor iqtisodiyotining uz qonuniyatlari bor, unga aralashish valyutarizimga yul quyish, mensimaslik kungilsiz oqibatlar keltirishi mumkin. Shu bois qonunga buysinish bozor munosabatlariga utishning etakchi tamoyillaridan biridir, huquqiy davlatning o’ziga xos xususiyatidir.

Prezidentimiz kuchli ijtimoiy siyosat yuritishni iqtisodiy o’zgarishlarni amalga oshirishning ishonchli kafolati, O’zbekistonning yangilanish va taraqqiyot yulini namoen etuvchi eng muxim tamoyillardan biri deb bildilar. Bozor munosabatlariga utish jaraenida aholini ijtimoiy ximoyalashning butun bir tizimi yaratildi. Kishilarning ijtimoiy ximoyalash va kafolatlashlarning kuchli mexanizimi jamiyatda yaratilgan milliy daromadni taqsimlash va qayta taqsimlashdangina iborat bulib qolmadi. Bu vazifani xal etishda davlat manbalaridan tashqari mexnat jamoalari, jamoat tashkilotlari va xayriya jamg’armalarining imkoniyatlaridan keng foydalanildi. Bozor munosabatlariga utish xech qachon va xech qaerda silliq, ijtimoiy qiyinchiliklarsiz kechmagan. Bu davrda aholini ijtimoiy ximoyalashga, qullab - quvvatlashga etarli etibor bermaslik omma orasida yalpi qashshoqlashuvni kuchaytirgan, lyumpenlar, pauperlr (juldurvoqilar) qatlamining paydo bo’lishiga olib kelgan bular edi. Lyumpenlashgan olomon uchun muqqadas narsaning o’zi yıq, ular uchun turt tomoni qibla. Prezidentimiz shuning uchun ham lyumpenlashuv va pauperizmning paydo bo’lishiga qarshi o’rta mulkdorlar sinfini shakllantirish, kichik va o’rta biznesni, tadbirkorlikni rivojlantirish g’oyasini ilgari surdi. Kishilar chinakam mulkdor bulgandagina pirovard natijalar ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va uning xarajatlarini pasaytirish jamiyatda barqarorlikni saqlab qolish uchun kurashadi.

O’zbekiston sobiq SSSR respublikalari orasida birinchi bulib dastlab iqtisodiy barqarorlikka, keyin esa usish va yuksalishga erishdi. Mustaqillikning dastlabki yillarida paydo bulgan tanglikdan rivojlanish suratibilan chiqib oldi. Bunday yutuqqa erishishda, shubxasizki, usha besh tamoyilga izchillik bilan rioya etilgani muxim ahamiyatga ega buldi. 1995 yil O’zbekiston iqtisodiyoti uchun burilish yili buldi. Ushanda yalpi ichki maxsulot ishlab chiqarishning pasayishi keskin sekinlashdi, 1996 yilning boshidan to bugungacha yalpi ichki maxsulot ishlab chiqarishning barqaror ijobiy dinamikasi davom etmoqda; 1996 yilda uning usishi 1,7, 1997 yilda 5,2 foiz buldi. Shunday qilib mamlakatimiz 2000 yilgacha ichki maxsulot xajmning 1990 yil darajasiga erishadi deb xisoblashga tula asoslar bor. Sanoat ishlab chiqarishi xajmi buyicha bu darajaga mamlakatimiz 1995 yilda tula erishgan edi.Shunisi quvonarliki, bizda yalpi ichki maxsulot ishlab chiqarish xajmining usish suratlari aholi soni usish suratlaridan ustun bo’lishiga erishildi. Bu uta muxim sifat kursatkichi bulib, iqtisodiyotimizda 1980 yildan keyin kuzatilmagan edi. Natijada yalpi ichki maxsulot miqdorini aholi jon boshiga 3,2 foizga oshirishga muvaffaq bulindi. Bu esa mamlakat iqtisodiy qudrati va aholi xaet darajasini belilaydigan muxim mezonlardan biri bulib xisoblanadi.

1998 yildan boshlab ijtimoiy ishlab chiqarish xajmining usishi iqtisodiyotda band bulganlar soning kupayishi, inflyatsiyaning past darajasi, yalpi ichki maxsulot xajmidan jamg’arish va investitsiyayaning yuqori ulushi va boshqa sifat kursatkichlari bilan birga kechmoqda.

Bozor munosabatlariga utish davri O’zbekistonda siliq, qil sug’urgandek kechadi, desak xato bular edi, albatta. Bu jaraenning murakkabligi shundan iborat buldiki, bozor tasiridan iloji boricha xoli bulgan mustaqil milliy iqtisodiyotni barpo etish va bozor munosabatlariga utish ham, makroiqtisodiy barqarorlashtirish va bozor qayta qurishlari ham bir vaqtning o’ziga tug’ri keldi. Natijada makroiqtisodiy barqarorlashtirish bilan bog’liq tadbirlar tizim bozor o’zgarishlariga ijobie tasir etibgina qolmay, shu bilan birga bazi bir xalatlarda bu jaraen suratini pasaytirdi. Pul massasining cheklangan, ayniqsa naqd pulning, xomashe bozori xali etarlicha muvozanatlashmagan bir sharoitda kichik biznisning ishlab chiqarish imkoniyatlarini toraytirib quydi. Tijorat banklari kredit imkoniyatlari cheklangani esa korxonalarga aylanma mablag’larni tuldirish uchun qisqa muddatli qarz berish imkoniyatini kamaytirdi. Pul massasining etarli bulmagani xalq xujaligida korxonalar tulov qobilyatining pasayib ketishiga ham sabab buldi. Bu jaraenlar bozorga utish va mikroiqtisodiy barqarorlashtirish jaraenlariga biroz salbiy tasir kursatsada, ammo ularni tuxtatib qola olmadi. Bozor munosabatlariga utishning ikkinchi bosqichida xar ikki yunalishda ham keskin ijobiy siljishlar yuz berdi.

Yukorida baen kilingan muloxazalardan kurinib turibdiki, ushbu besh tamoyil yurtimizda barkarorlikni mustahkamlabgina qolmasdan, iqtisodiy yuksalishimiz yulida muxim omil ham buldi, uzbekona taraqqiyot yulining o’ziga xos xususiyatlarini ham belgiladi.

 Bozor munosabatlarining qaror topishi va mulkdorlar sinfining shakllanishi davlat mulkini xususiylashtirish, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish, erkin soxibkorlik va raqobatni rivojlantirish kabi muammolarga bog’lik. Bu muammolarni xal etmasdan turib bozor iqtisodiyotiga utishni taminlash mumkin emas. Bozor iqtisodiyotiga utishning birinchi bosqichida xususiylashtirishni amalga oshirish raqobat va tadbirkorlikni rivojlantirishning huquqiy va iqtisodiy negizlari yaratildi. Bu urinda qabul qilingan «O’zbekiston Respublikasida mulkchilik tug’risida» (13.10.1990), «O’zbekiston Respublikasida tadbirkorlik tug’risida» (15.02.1991), «Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish tug’risida» (19.11.1991), «Kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni ragbatlantirish tug’risida» (21.12.1995), «Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat tug’risida» (27.12.1996), «Aktsiyadorlik jamiyatlar va aktsiyadorlarning huquqlarini ximoya kilish tug’risida» (25.04.1996) kabi boshqa unlab qonunlar, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlari, xukumat qarorlari hamda farmoyishlarini eslab utishning o’zi kifoya.

Amalga oshirilgan tadbirlarning natijasi ularoq mamlakatimizda davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jaraeni ancha chuqurlashib bormoqda. Mulkchilikning turli shakllari paydo bulib, kup ukladli iqtisodiyot asoslari yaratilmoqda, nodavlat sektori rivojlanib, iqtisodiyotning barcha asosiy tarmoqlarida uning xissasi ortib bormoqda.

Nodavlat sektorida 1998 yilda yalpi ichki maxsulotning 64,5 foizi, sanoat maxsulotining 64,1 yalpi qishloq xujalik maxsulotining 98,7, qurilish-montaj ishlarining 77,1, chakana tovar oborotining 95,3 aholiga kursatilgan pullik xizmatning 51,6 foizi yaratildi. Mulkchilikning nodavlat sektoriga oid korxonalarda mexnat qilayotganlarning umumiy xissasi 74,2 foizni tashkil etmoqda.

Hozir nodavlat sektoriga karashli korxonalarning ulushi 90 foizga yaqinlashib qoldi. Mayda va o’rta biznes subektlarining xissasi 88 foizga etdi. Shundan 8,6 foizi o’rta korxonalar, 20,2 foizi kichik korxonalar va 71,2 foizi mikrofirmalarni tashkil etadi. xususiy mulk shakliga oid korxonalar soni 1999 yilning boshida 85 mingni tashkil etdi. Bu barcha mavjud korxonalarning 45,1 foizi demakdir. Ularning eng kupi savdo va umumiy ovqatlanish sohalarida joylashgan – 53,2 ming (62,6 foiz).

Bozor munosabatlariga utish shuning uchun ham zarurki, u insonlarning mexnat va ijodiy imkoniyatlarini, kobiliyatlarini ruebga chiqarishga, bokimandalik kayfiyatiga barham berishga, egalik xissini tiklash va rivojlantirishga olib keladi. insoniyat bozor munosabatlaridan takomillashganrok boshqa mexanizmni xali yaratgan emas. Sotsializm insonlarda joylashgan cheksiz imkoniyatlarni ochishga qodir emas edi. İshlab chiqarishda, taqsimotda tekischilik xukm surgan joyda taraqqiyotga erishib bulmaydi. Tug’ri, ekstensiv omillar, xalqni qullarcha ezib ishlatish, ularga kam xaq tulash xisobiga malum natijalarga erishish mumkin. Ammo u qiska muddatli, vaqtinchalik samara beradi, xolos.

Mamlakatda chinikam o’rta mulkdorlar sinfi shakllangan taqdirdagina isloqotlar sezilarli samara beradi, mulkchilik masalalari xal buladi – deb xisoblaydi.

İqtisodiy jihatdan sobitqadam va barqaror jamiyatni shakllantirish, eng avvalo tadbirkorlik va mulkdorlar sinfi davlat va jamoat qurilishida, ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni saqlab turish va mustahkamlashda muxim rol uynaydi. Ayni o’rta mulkdorlar sinfi shakllantirilayotgan fuqarolik jamiyatining tayanchidir.

Agar mulk shakllari xilma-xilligi va birinchi navbatda xususiy mulk xar qanday davlatning demokratik negizlari barqarorligining iqtisodiy asosi xisoblansa, real ishlab chiqarish vasitalarining o’rta mulkdorlaridan iborat kuchli qatlamning mavjud bo’lishi uning siyosiy asosi ekanligini bildiradi. Axoli orasida xakikiy mulkdorlar o’rta qatlamining kupchilikni tashkil etishi ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni orqaga kaytarish imkoniyatlarini bartaraf etishning kafoloti xisoblanadi.

Shu sababli iqtisodiy o’zgarishlar jaraenini mamlakatda o’rta mulkdorlarning chinakam sinfini shakllantirishdek dolzarb vazifani xal qilish bilan bog’lik. Odam o’zini chinakamiga mulkdor deb xis etmas ekan, uz xukuklari uchun, pirovard natijalar va ishlab chiqarish samaradorligi uchun kurashmaydi. Jamiyatda barqarorlikni saqlab qolish va ximoya kilishga intilmaydi. chinakam mulkdorlar sinfi ham mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishni izchil amalga oshirish xisobiga, ham kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni rag’batlantirish, kimmatli kog’ozlar bozorini yaratish xisobiga kup ukladli iqtisodiyotni vujudga keltirish yuli bilan shakllantiriladi.

Bizning mamlakatimizda kup ukladli iqtisodiyotni vujudga keltirish vazifasi quyilgan. Bunda ustuvorlik xususiy mulkka, kichik va o’rta biznesga berilmoqda.

Ulkamizning o’ziga xosligi, ishchi kuchining xaddan tashqari kupligi, rivojlangan qishloq xujalik va xom ashe bazasi, aholining ananalari, ruxiyati kichik va oilaviy biznesni, xususiy tadbirkorlikni faol rivojlantirishni obektiv zarurat qilib quyadi. Bu urinda 1999 yilning boshida mamlakatimizda 99,8 mingga kichik va o’rta biznes korxonalarining faoliyat kursatilganligini qayd etishning o’zi kifoya. Shundan 85,7 minggi kichik va 14,1 minggi o’rta biznesga tegishlidir. Urta va kichik biznes ayniqsa Toshkent, Samarkand shaxarlarida, Toshkent, Samarkand, Andijon va Fargona viloyatlarida rivojlangan.

Kichik biznes – jamiyatda ham iqtisodiy, ham siyosiy vaziyatni mutadillashtirishga erdam beradigan o’rta tadbirkorlar sinfining paydo bo’lishi demakdir. Bu – respublika bozorini zarur istemol tovarlari va xizmatlar bilan boyitishdir. Bu-yangi ish urinlaridir. Faqat kichik va xususiy tadbirkorlikni keng, hamma joyda rivojlantirishgina g’oyat keskin muammoni – aholining (ayniqsa ortiqcha mexnat zaxiralari mavjud bulgan qishloq joylar va mintaqalarda) ish bilan bandligini taminlash vazifasini xal qilishga qodir.

Xalqning tarixiy ildizlaridan, ruxiyatidan foydalangan xolda ichki bozorni zarur istemol tovarlari bilan boyitibgina qolmay, shu bilan birga tashqi bozorlarda ham raqobatga bardoshli maxsulot chiqarishga qodir kichik korxonalarning keng tarmog’ini vujudga keltirish mumkin.

Yaqin kelajakda kichik va o’rta biznes respublikaning ishlab chiqarish to’zilmasida va eksport to’zilmasida iqtisodiyotning xarakatchan, oson uzgartiriladigan sohasi sifatida etakchi urinni egallaydi.

1998 yilda mayda va o’rta biznes korxonalari ishlab chikargan sanoat maxsuloti 46,3 mlrd. sumni tashkil etdi. Bu umumiy sanoat maxsuloti xajmining 5 foizi demakdir. Kichik va o’rta biznes korxonalari shu yili 22,2 mlrd. sumlik qurilish montaj ishlarini bajardiki, bu kursatkich butun mamlakat miqesida amalga oshirilgan bu xizmat turining 10 foizini tashkil etadi. mayda va o’rta biznes ayniqsa savdo, umumiy ovqatlanish, aholiga maishiy xizmat kursatish sohalarida kuproq rivojlangan. Ular amalga oshirgan chakana tovar oboroti xajmi 185,3 mlrd. sumdan iborat bulib, bu raqam respublika umumiy chakana tovar aylanmasining 63,6 foiziga teng. Mayda va kichik biznes barcha respublika aholisiga kursatiladigan maishiy xizmatning 53,5 foizini bermoqda.

Biz uchun ahamiyatga ega bulgan ushbu siyosatni ruebga chiqarishda aholining shaxsiy erdamchi xujaliklari samaradorligi va maxsuldorligini yanada oshirish, ularga davlat erdamini kursatish muximdir.

Bunda kichik va o’rta korxonalar ibtidoiy, eskirgan asosda emas, balki sifatli va zamonaviy texnika negizida barpo etilishi kerakligi barchaga malum. Buning uchun ularni rivojlantirishning yangi manbalari ham chet el investitsiyalarini keng jalb qilish xisobiga, ham kichik manbalar, bank kreditlar xisobiga doimo rivojlantirilib borishi darkor.

O’zbekistonda islohot yillarida kichik va o’rta biznesni rivojlantirishga erdam beradigan huquqiy shart-sharoitlar va institutsional to’zilmalar vujudga keltirildi.bular – tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatasi, Biznes-fond, «Madad» sug’o’rta agentligidir. Shuningdek, konsalting, injiniring hamda lizing firma va kompaniyalar, biznes-inkubatorlar tarmog’i mavjud.

Eng asosiysi, kichik va o’rta korxonalar hozirning o’zidaeq katta iqtisodiy kuchga aylandi. Muhimi – kichik va o’rta korxonalar iqtisodiyotning hamma sohalarida tashkil etilmoqda. Qishloq xujaligi sohasiga ham uning keng kirib borayotganligi diqqatga sazovordir. 20 mingdan ortiq dexkon (fermer) xujaligi tashkil etilganini aytib utishning o’zi kifoya.

Bozor to’zilmasi rivojlangan mamlakatlarning tajribasi haqiqiy o’rta mulkdorlar qatlamining asosiy qismi aholining pul mablag’larini qimmatli qog’ozlar bozoriga, odamlar uchun foydali turli bank depozitlariga va omonatlarga jalb etish vositasida shakllanayotganligidan dalolat beradi. Binobarin, qimmatli qog’ozlar bozorining axvoliga qarab bozor munosabatlarining qaror topish jaraeni qimmatli qog’ozlar bozorini shakllantirish xisobiga aholining bush turgan mablag’lari aylanishga jalb etiladi. Bu ayni chog’da iqtisodiyotni xal qilishga barqarorlashtirish sohasidagi muxim vazifani xal qilishga pul muomalasini, milliy valyutani mustahkamlashga erdam beradi.

Eng asosiysi – aktsiyalashtirish, fond bozorida qatnashish orqali aholida qimmatli qog’ozlarning egasi bo’lishiga qiziqish, ular bilan muomala qilish kunikmalari va madaniyati paydo buladi.

Muximi, ular shunchaki aktsiyalarning egasi bulganlik uchungina emas, balki mol-mulk bir qismining real mulkdorlari xisoblanganliklari hamda mulkdorlar sifatida korxonaning ishlab chiqarish va moilaviy faoliyatiga tasir kursatish huquqiga ega bulganliklari uchun ham aktsiyadorlar deb atalishi darkor. Odamlar qimmatli qog’ozlarni sotib olishga qodir bulganlaridagina mulkdorlar sinfi amalda vujudga keladi.

Respublikada qimmatli qog’ozlar bozorini rivojlantirish buyicha quyilgan maqsadlarga qimmatli qog’ozlar ikkilamchi bozorini jadal shakllantirgan, bizning bozorimiz xalqaro fond va vayuta bozorlariga chiqqan hamda qushilib ketgan taqdirdagina chinakamiga erishish mumkin.

Mulkdorlar qatlamini shakllantirishning ijtimoiy ahamiyati ham bekiesdir. Malumki, iqtisodiy usish bozor munosabatlariga utishning muxim tamoyillaridan biri - kuchli ijtimoiy siyosat yurgizish imkoniyatini berdi. natijada mamlakatimizda ommaviy lyumpenlashuvning, kupchilikning pauperizm botqogiga botib ketishining oldi olindi. Bunday ijtimoiy qatlam va guruxlar esa, keskin mulkiy tabaqalashuv, raqobat, ommaviy ishsizlik doimiy xarakterga ega jamiyatlarda yuzaga kelishi mumkin bulgan xodisalardir. Ularning safi mol-mulkidan ajralgan turli ijtimoiy guruxlar xisobiga tulib boradi. Hatto o’rta asrlarda ham, xar xil xayr-exsonlar bilan bu jaraenlarni yumshatishga urinishlar bulgan.

Nima uchun lyumpnlar va pauperlar ijtimoiy xavfli xisoblanadi? Gap shundaki, lyumpen-nemischa juldur, pauperizm – lotincha qashshoq, yuksil, degan manolarni anglatib, keng xalq ommasining eng zarur turmush vositalaridan ajralib qolganini bildiradi. Bundaylar, odatda, daydilik, tilanchilik, ug’rilik, tovlamachilik, foxishabozlik bilan kun utkazadi. Ular-siyosiy lokayd, tuturuksiz. Avantyurizm, boshboshdoklikka moyil bulib, turli xil tudalar, tartibsizliklarning kelib chiqishi uchun qulay muxit. To’g’ri, Sharqda xech qachon asl manoda lyumpenlik va pauperizm bulmagan. Madrasa, masjid va vakf erlari, mulklari, er-suv jamoalari hamisha mulkiy tabaqalanish kirralarini yuvib, uni yumshatib kelgan. Shuning uchun mamlakatimiz raxbari ijtimoiy sohani nafakat ustuvor deb elon qildi, balki bu yunalishda bir qator aniq tadbirlarni belgiladi. Daromad va mablaglarning ijtimoiy soha foydasiga qayta taqsimlanishini kuzda tutuvchi bir necha farmon va qarorlar qabul qilindi. 1992 yilning 1 yanvariga qadar quyilgan omonatlar uz egalariga qaytarila boshlandi. ijtimoiy-madaniy tadbirlar, aholini ijtimoiy muxofaza etish chora-tadbirlariga davlat byudjeti daromadlarining 55 foizidan ortiqrogi sarflanmoqda. Davlatning markazlashgan mablag’laridan tashqari korxona, muassasa va tashkilotlarning daromadlari maxalla kumitalari va fuqarolar yig’inlari kengashlari ishtirokida nochor va extiejmand oilalar foydasiga kayta taqsimlanaetir. Bunday misollarni kuplab keltirish mumkin.

Darhaqiqat, xaddan tashqari markazlashgan reja va qatiy taqsimot xukmron bulgan sobiq jamiyatda boqimandalik uchun iqtisodiy va ijtimoiy iqlim mavjud edi. Chunki unda moddiy nematlar ularni ishlab chiqarish uchun mexnatga muvofiq emas, suniy ravishda taqsimlash dastaklari orqali tekis, yani «suv olib kelganga ham, kuza sindirgangan ham» barobar bulinar va istemol etilar edi. 70 yildan kuproq davr mobaynida bu kayfiyat kishilarimizning ongiga chuqur singib ketgandi. Shuning uchun undan qutilish tez va oson kechmaydi. Jamiyatni boqimandalik kayfiyatidan batamom forig etish esa xuddi mulkka egalik kunikmalarini tula shakllantirish kabi kuchli ijtimoiy-iqtisodiy mexanizmlar orqali amalga oshiriladi.