Rul boshqarmasi

2.2. Rul mexanizmlari va yuritmalarining tuzilishi
GАЗ-53А avtomobilida gidrokuchaytirgichsiz va MTZ-80 traktorida gidrokuchaytirgichli rul boshqarmasi o'rnatilgan. GАЗ-53А avtomobilining rul boshqarmasi rul mexanizmi va yuritmadan iborat. Rul mexanizmi boshqaruvchi g'ildiraklarning yengil burilishini ta'minlaydi, chunki rul mexa-nizmida uzatish soni mavjud.
Bunda chervyakning burilish burchagi, shoshkaning burilish burchagi bo’ladi. Shunday qilib, rul soshkasi cher-vyakka nisbatan kamroq buriladi. Uzatish soni qancha ko'p bo'lsa, boshqaruvchi g'ildiraklarning burilishi ham shunchalik yengil bo'ladi, ammo uzatish sonini juda ko'p qilib bo'l-maydi, chunki bu holatda burilishga sarflanadigan vaqt nisba­tan ko'p bo'ladi va bu ayniqsa, tezyurar mashinalar uchun xavflidir. Shu sababli yengil avtomobillar uchun rul mexa-nizmining uzatish soni 12...20 va yuk avtomobillari rul mexanizmlarining uzatish soni 15...25 bilan chegaralanadi.
Boshqaruvchi g'ildiraklar burish sapfalariga (13) o'rnatil­gan bo'lib, sapfalar o'z navbatida oldingi o'qqa (11) sharnirli ravishda shkvoren (8) bilan biriktirilgan.
Shkvoren deb, oldingi o'q bilan burish sapflarini birlash-tiradigan o'qqa aytiladi. Burish sapfalari o'zaro yana richaglar (9 va 12) hamda ko'ndalang tortki (10) bilan ham ulangan.

2- rasmYuk avtomobillarining rul boshqarmasi sxemasi:
1- rul chambaragi; 2- val (kolonka); 3- chervyak; 4- sektor yoki rolik; 5- soshka; 6- bo'ylama rul tortqisi; 7, 9va 12- burish sapfalarining richaglari; 8- shkvoren; 10- ko'ndalang tortqi; 11- oldingi o'q; 13- burish sapfalari.
Rul chambaragi (1) burilsa, undan harakat val (2) va chervyak (3) orqali sektorga (4) uzatiladi. Sektordan (4) harakat soshkaga (5), so'ng bo'ylama rul tortkisiga (6) va burish richagi (7) orqali burish sapfalariga (13) o'tib, boshqaruvchi g'ildiraklarga yetkaziladi. Rul mexanizmi cher­vyak (3) va sektordan (4) iborat. Avtomobillarda asosan globoidli chervyak-rolik, silindrik chervyak-sektor hamda vint gayka-sektor tipidagi rul mexanizmlari ishlatiladi. Ulardan globoidli chervyak-rolik rul mexanizmlari eng ko'p tarqalgan bo'lib, Gorkiy avtomobil zavodining yengil va yuk mashi-nalarida qo'llaniladi, shu jumladan ГАЗ-53А avtomobilida ham qo'llanilgan.
Rul mexanizmining qutichasi (6) (3-rasm) avtomobil-ning chap lonjeroniga mahkamlangan. Mexanizm chervyak (2), uch o'rkachli (tishli) rolik (4) hamda rul soshka validan (5) iborat. Chervyak (2) rul vali (10) pastki shlitsali uchiga presslanib, quticha (6) ichida ikkita konus rolikli podshipnikda o'rnatilgan va ularni o'q bo'ylab siljishdan qopqoq ushlab turibdi. Qopqoqning tagiga podshipniklarni rostlash uchun bir nechta har xil qalinlikdagi qistirmalar (3) o'rnatilgan.

3- rasm. GАZ-53 А avtomobilining rul mexanizmi va uni rostlash: a-tuzilishi:
1- moy quyish leshigining tiqimi (nazorat tiqimi): 2- chcrvyak; 3- qistirmalar; 4- uch o'rkachli rolik; 5- soshka vali; 6- quticha; 7-siljitmaydigan shayba; 8- gayka; 9, 17- uch o'rkachli rolikning o'qi; 10, 16- rul vali; 11- soshka valining rostlash vinti; 12- siljitmaydigan shtil'ti: 13- salnik; 14- rul soshkasi; 15- soshkani qotiradigan gayka, podshipnik; b - rul vali podshipnigini rostlash: 1- yon qopqog'i: 2- tovush signali simi; 3- pastki qopqog'i; 4- rostlash qistirmalari; v — chervyak rolik birikmasini rostlash; 1- maxsus kalitcha; 2- rostlash vinti; 3- vintning qalpoqsimon gaykasi (kontrgayka); 4- siljitmaydigan shayba.
Rolik (4) soshka valining (5) kallagidagi o'qqa (9) ikkita ignasimon podshipnikka o'tkazilgan. Soshka vali (5) o'z navbatida bir tomoni bilan quticha teshigidagi bronza vtul-kaga. ikkinchi tomoni bilan qutichaning yon qopqog'idagi silindrik rolikli podshipnikka o'tkazilgan. Rul soshkasi (14) valning qutichadan chiqib turgan uchiga mayda shiitsalar yordamida gayka (15) bilan qotirilgan.
Rul yuritmasi soshkadan berilgan kuchni (harakatni) bosh-qariluvchi g'ildirakning sapfalariga o'tkazish uchun xazmat qiladi. Yuritma qismlari shunday biriktirilishi kerakki, rul chambaragidan harakat boshqariluvchi g'ildiraklarga uzatil-ganida richag va tortqilar bir-biriga nisbatan birikmalarda turli tomonga ycngil og'ishi hamda zarur miqdordagi kuchni uzatishi lozim. Shu sababli rul yuritmalarining detallari bir-biri bilan sharnirli ravishda, yumaloq kallakli barmoqlar orqali biriktirilgan.
GAZ-53 А avtomobilining rul yuritmasi bo'ylama va ko'ndalang rul tortqisi va ularning richaglaridan iborat. Bo'ylama rul tortqisining ikki uchida joylashgan sharsimon kallakli barmoqlar (8 va 14) rul mexanizmining soshkasidagi teshiklarga kiradi va gayka (9) bilan mahkamlanadi. O'z navbatida barmoqlar (8 va 14) bo'ylama rul tortqisidagi suxariklar (5 va 13) orasiga prujina (4) bilan siqilgan. Prujina (4) siqilgan holatida tiqin bilan ushlanadi, tiqin esa bo'ylama rul tortqisining uchiga buralib shplintlanadi Prujina (4) bo'ylama rul tortqisi sharnirda ish jarayonida hosil bo'ladi-gan tirqishni yo'qotadi va rul mexanizmiga boshqaruvchi g'ildiraklar orqali ta'sir qilayotgan dinamik nagruzkani kamaytiradi.

4- rasm. Bo'ylama rul tortqisi:
1- bo'ylama rul tortqisi; 2- moydon; 3- prujina siqilishini chegaraligich; 4- prujina: 5. 13- suxariklar; 6- rezina mufta; 7- shplint; 8 – soshka teshigiga kiradigan kallakli barmoq;9- barmoqning gaykasi: 10- rul soshkasi; 11- tortkich qopqog’i 12- qopqoq shplinti; 14- chap burilish sapfasining richagiga kiradigan kallakli uzun barmoq: 15- rezinkali muftani qotiradigan vint.
Prujinalami sinishdan saqlash va tirqish ko'payib kctganda kallakli barmoqlar rul tortqisidan chiqib ketmasligi uchun prujinaning (4) siqilishini chegaralovchi detal (3) mavjud. Sharnirlarni moylash uchun moydon (2) o'rnatilgan. Bo'ylama rul tortqilarining sharnirlari rezina mufta (6) bilan zichlanib, shplint (7) va vint (15) orqali mahkamlangan. Bo'ylama rul tortqisining uzunligi o'zgarmaydi.

5- rasm. GAZ-53 А avtomobilining ko'ndalang nil tortqisi:
1- ko'ndalang rul tortqisi; 2- uchlik; 3- prujina; 4- prujinaning tayanchi;
5- suxarik: 6- sharnirning kallakli barmog'i; 7- rezina zichlagich; 8- qopqoq; 9- siljitmaydigan halqa; 10- gayka; 11- moydon.
Ko'ndalang rul tortqisida trubaning ikki uchidagi rezbaga sharnirli uchliklar burab o'rnatilgan bo'ladi (90-rasm). Uchliklarda ko'ndalang rul tortqisini chap va o'ng burilish sapfalaridagi richaglar bilan bog'lash uchun kallakli barmoq sharniri (6) o'rnatilgan Kallak barmoqning (6) kallagi yarim sferali ish yuzasiga ega bo'lib, shtamplab yasalgan suzuvchi suxarikka (5) (ya'ni suxarik bir vaqtning o'zida barmoqning sferali yuzasida hamda uchlikning ichki sferali yuzasida sirpanish imkoniyatiga ega) prujina (3) bilan siqib turadi. Prujinani (3) siqilgan holida qopqoq (8) bilan siljitmaydigan halqa (9) ushlab turadi (90-rasm). Rul tortqisining uchliklari moydondan (11) moylanadi. Birikmalardagi moy ifloslan-masligi hamda oqib tushmasligi uchun himoyalovchi rezina zichlagichlar (7) bor. Ko'ndalang rul tortqisi bo'ylama rul tortqisidan uzunligini o'zgartirish mumkinligi bilan ham farq qiladi.