Rukn haqida ma’lumot. Asl va tarmoq ruknlar Reja: rukn haqida umumiy ma’lumot Asl ruknlar va tarmoq ruknlar

1)Foilotun

2)Failotun

3)Failotu

4)Foilotu

5)Foiliyyon

6)Foilun

7)Foilon

8)Failun

9)Failon

10)Fa’lun

11)Fa’lon

12)Failiyyon

Mafoilun–bu asl rukn 12 xil o’zgarishga duch keladi.Natijada uning

she’riyatimizda faolqo’llanadigan ko’rinishi 12 tarmoqni yuzaga keltiradi.

1)Mafoiylun V---

2)Mafoilun V-V-

3)Mafo iylu V--V

4)Mav uvlun ---

5)Maf uvlu --V

6)Foilun -V-

7)Fa’al V-

8)Fa uvl V

9)Fa’ V-

10)Fo

11)MafoiylunV--

12)Mafo iyl V-

Mustafilun–bu aslning jami 11 xil o’zgarishga duch kelishi oqibatida

uning18 xil tarmog’I yuzaga keldi.Shulardan quyidagi 4tasi

she’riyatimizda faol ishlatiladi:

1)Mustafilun--V-

2)Mafoilun V-V-

3)Muftailun-V V–

4)Mustafilon -V-V

5)Mafoilon V–V

Fauvlun ruknining tarmoqlari 7 xilo’zgarishga duch keladi.

Maf”ulotu asl–9xil o’zgarishga duch kelishi natijasidauning jami15

tarmog’I hosil bo’ladi.Ularning quyidagi ikkitasidangina she’riyatimizda

foydalanilgan:

1)Foilun

2)Foilon

Mutaqorib aslining tarmoqlari quyidagicha:

Fauvlun, fauvlu, faal, fa-uvl, fa’la, fa’lun

Mutadorik:Foilun, foilon, failun, falun, fa’lon

Mafoilotun–aruz tizimining besh hijoliasosiy ruknlaridan biri.Mazkur

bahr arab she’riyatida maxsus bo’lib o’zbek adabiyotida

qo’llanilmaydi.Ushbu running vofir baxri hosil bo’ladi.Bobur o’zining

“Muxtasar ”asarida baxrning jami 21 vazniga turkiy tildagi o’z she’rlarini

misol keltirgan.

Mutafoilun–asli she’riyatimizda faqat solim holda qo’llangani uchun

A.Navoiy “Mezon ul-avzon” asarida uning zihoflari va tarmoqlarini

keltirishni lozim ko’rmagan.Bobur esa“Muxtasar” asarida bu ruknning 7

xil zihofga uchrab, 7 xil tarmoqni hosil qilishi haqida yozgan.

A.Navoiy “Mason ul-avson” asarida komil baxrining “Komili musammani

solim” vazni ruknlari ko’rsatilib, misol keltirilgan.“Muxtasar” da esa ushbu

baxr 22 vaznnio’z ichiga olishinita’kidlab misollar keltirgan.Ushbu ruknli

g’azal turkiy she’riyatda ham qo’llaniladi.Uning yagona g’azalini

A.Navoiy yaratgan.Undan so’ng esa Ogahiy, Muqimiy va keksa Xabibiy

o’z she’rlarida sinab ko’rgan.

Ruboiyda qo’llaniladigan ruknlar

Ruboiy haqida “Mezon ul-avzon” asarida shunday yoziladi:

“Rubiy vaznikim oni “dubaytiy” va “tarona” ham derlar hazaj baxrining

axram va axrabidin istixroj qilibdurlar va ul vaznidin asru xushoyonda va

vaznidur bag’oyat raboyanda”

She’riyatimizda yaratilgan barcha ruboiylar xuddi fors-tojik adabiyotidagi

kabi mafoiylun rukniga mansub 29 vaznga asoslangan.Ushbu o’lchovlar

mafoiylun asli hamda uning quyidagi 9 tarmog’idan tashkil topgan.

Bu ruknlarning turli xildagitarkibidan ta’kidlangan 24 o’lchov tuziladi va

ular roppa-rosa o’n ikkitadan ikki guruhga bo’linadi.Mafoiylunning axrab

tarmog’I mafulu rukni bilan boshlanuvchi 12 vazn axrab shajarasini, shu

aslning axram tarmog’I maf’ulun bilan boshlanuvchi yana 12 vazn axram

shajarasini tashkil qiladi.

Ruboiynavislarimizda maf’ulu rukniga mansub 8 o’lchovdan juda keng

foydalangan.

Aksariyat ruboiylar ushbu o’lchovlar asosida bitilgan.Maf’ulun ruknida esa

juda kam foydalanilgan bo’lib, shoirlar ba’zi misralaridagina bu o’lchovga

murojaat qilgan.

Navoiy, Bobur,Munis, Ogahiy, Avaz ijodida yaratilgan 80 ta ruboiyning

jami 3204 misrasidan 136 tasi–4.3 foizigina maf’ulun ruknida bitilgan.

Ruboiy bitishdagi Axram shajarasihazajning “solim” ya’ni aslidan hosil

qilingan bo’lib, lug’aviy jihatdan “burni kesilgan”degan ma’noni

anglatadi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1)Dilnovoz Yusupova.“Aruz alifbosi”

2)Anvar Hojahmedov. “Maktabda aruzni o’rganish”

3)Alisher Navoiy.“Mezon ul-avzon”

4)Anvar Hojahmedov.“O’zbek aruz lug’ati”

5)Ataullo Husayniy.“Badoiy us-sanoiy”