Rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

4. Auditor tomonidan aniqlangan firibgarlik xolatlariga auditorning munosabati

Auditorlar mas’uliyati va iste’molchilar kutushlari bilan bog’liq firibgarliklarni muhokama qilish. Firibgarlik tarqalishini e’tiborga olib, auditor faoliyati firibgarlikni aniqlash bilan bog’liqligini hisosobga olish lozim. Audit tekshiruvini samarah rejalashtirish uchun auditor tomonidan mijozning ishlab chiqarish nuqtalari va idoralariga tashrif buyurilishi ham zaruriy amahyot hisoblanadi. Bu jarayonda auditor mijozning ishlab chiqarish jarayoni, asosiy ishlab chiqariladigan mahsulotlari va inahsulotlarning tashqi ta’sirdan qanchalik himoyalangani bilan tanishishi mumkin bo‘ladi. Ushbu vaziyatda auditor ehtimohy muammoh holatlarga e’tibor qaratishi lozim. Misol uchun, tayyor mahsulot va xom-ashyolar ustida yig‘ilib qolgan chang ham shu mahsulot va xom-ashyolarning yaroqsiz holga kehb qolganidan darak berislii mumkin. Korxona omboriga tashrif buyurgan chog'da auditor ombor va unda saqlanayotgan tayyor mahsulot, tovarlar va xom-ashyo hajmi bilan shaxsan tanishishi va buning asosida ularni inventarizatsiyadan o‘tkazish uchun zarur bo‘lgan xodimlarning sonini taxminan belgilashi mumkin bo‘ladi. Firibgarlikni odini olishda va aniqlashda auditorlik tekshiruvi xisobotini kutgan barcha tomonlar katta rol o’ynashi lozimligi qayd qilingan.
Audit tekshiruvini rejalnshlirishning yakunida audit teksliiruvi uchun xizmat haqi masalasi ham ko‘rib chiqilishi lozim. Mijoz auditordan, birinchi navbatda, audit tekshimvini boshlashdan awal, bu xizmat mijoz uchun taxminan qanchaga tushishi bilan qiziqadi. Auditor tomonidan bu savolga javob berilishidan awal, audit tekshimvini yakunalash uchun sarflanishi kutilayotgan vaqt miqdori aytib o‘ti!ishi va asoslanishi kerak. Audit standartlari auditorlardan mohirona amalga oshirilgan firibgarliklarni aniqlashni talab qilish mumkin emasligi to’g’risidagi tushunchani aks etardi. Shu bilan birga jamoachilik RSAOV ko’rsatmasida belgilanganidek auditorlar quyida ko’rsatilgan ahamiyatli firibgarliklarni aniqlab, ular to’g’risida ma’lumot berish kerakligin kutushadi. Professional xizmat ko'rsatishda qatnashayotgan auditorial- obyektivlik, professional malaka, e’tiborlilik, etika va auditorlik standartlariga rioya etish, mijozga oid ma’lumotlarning sir saqlanishini ta’minlash kabi talablarni bajarishi lozim. Professional xizmat ko'rsatish jarayonida auditor mavjud qonunchilikka amal qilinishi, ma’lumotlaming to‘Uq va yuridik jihatdan to‘g‘ri rasmiylashlirilishi, mijozga taqdim etilayolgan ma’lumotlaming aniq va ishonchliligi uchun to‘liq javobgar hisoblanadi. Auditorlik tashkiloti professional xizmatlarning sifatli bo'lishini ta’minlash va sliarlnoma shartlariga ko‘ra o‘z vaqtida yakunlash vazifasini o‘z zimmasiga oladi. Auditorlik tashkiloti professional xizmatlarning sifatli bo‘lishi va o‘z vaqtida yakunlanishi uchun javobgarlikni faqatgina mijoz tomonidan zaruriy ma'lumotlar yetkazilmasa, noto‘g‘ri ma’lumotlar berilsa yoki kech yetkazilgan holdagina olishi mumkin. Professional xizmatlami ko'rsatish uchun auditorlik lashkilotidan quyidagilar talab etiladi:
- mijoz bilan shartnomada kelishilgan vazifalar, topshiriqlar doirasida ishlash. Shartnomada ko'rsatilayotgan professional xizmat turi, qayta ishlash uchun ma’lumotlar manbayi, professional xizmat ko‘rsatish va yakunlash jarayonida tayyorlanishi lozim bo‘lgan hujjat to‘g‘risidagi ma’lumotlar aks ettirilishi lozim;
- professional xizmat ko'rsatish ketma-ketligi, tartibini rejalashtirish;
- xizmat ko‘rsatish jarayonida qo‘lga kiritilgan ma’lumotlar, ishlab chiqilgan tavsiyalarni hujjatlashtirish;
- auditorlik firmasi tarkibiga kirmaydigan ekspertlar xizmatidan foydalanganda auditlorlik firmasi va ekspert zimmasidagi majburiyat va javobgalikni aniq chegaralash;
- professional xizmat ko‘rsatish jarayonida ish va xodimlar ustidan doimiy nazorat olib borish;
- bajarilgan islilar yuzasidan kamchiliklar va amaliy tavsiyalar aks etgan hisobolni tayyorlash.
Umumiy hisobotga qo‘shimcha tarzida auditorlik tashkiloti mijoz korxona rahbariyatiga qo‘shimcha ma’lumotnoma — xat tayyorlashi ham mumkin. Professional xizmat ko‘rsatayotganda auditorlik tashkiloti xodimlari yetarli darajadagi tajriba va malakaga ega bo‘lishlari lozim. Professional xizmat ko‘rsatish jarayonida auditorlik lashkiloti mustaqil ekspertlarni ham jalb etishi mumkin. Bu qarorga auditorlik tashkiloti rahbariyati quyidagi holatlardan kehb chiqqan holda keladi:
- o'rganilishi lozim bo‘lgan masalalarning murakkabligi;
- ko'rsatiladigan professional xizmatning sifatsiz o‘tishi, noto‘g‘ri tavsiyalar ishlab chiqilishi riskining yuqori bo‘lishi.
Professional xizmat ko‘rsatish jarayonida ekspert xizmatidan foydalanish

Xulosa
Firibgarlikni aniqlash auditlashtirilgan moliyaviy xisobot istemolchilarining oqilona kutishini oqlashdir. Jamiyat firibgarlik natijasida moliyaviy ma’lumot jiddiy ravishda o’zgarmaganligini kutadi va u nga ishonch bilan qaraydi. Agar mustaqil auditor xech qanday kafolat bermasa bunday hisobot jamiiyat uchun o’z ahamiyatini yo’qotadi.

Auditorlarga iste’molchilar tomonidan yuborilgan xatning mazmuni tushunarli: auditorlar firibgarlikni aniqlash uchun mas’liyatni o’z zimmasiga olishi va moliyaviy xisobotda ahamiyatli firibgarlik unsurlari yo’q ekanligi to’g’risida ishonchga kafolat berishi kerak.
Auditning kasbiy standartlari firibgarlik natijasida yuzaga kelgan jiddiy noto’g’riliklarni aniqlavchi auditni rejalashtirish va amalga oshirishni auditordan talab qiladi. Bu talabning bir qismi sifatida auditorlar auditni aqliy xujumdan boshlashi lozim. Bu xarakat firibgarlik tashkilot faoliyatining qaysi jihatlari bilan bog’liq ekanligi to’g’risida ma’lumot berishi mumkmin. Auditorolar shuningdek Audit bo’yicha qo’mita va firibgarlik riskini boshqarish bo’yicha boshqaruv bilan aloqa qilib turishi lozim. Auditor tashkilotning firibgarlikka moyilligiga munosabat bildiruvchi auditni rejalashtirishi lozim. Quyidagi boblarda auditning turli bosqichlarida sodir bo’lgan firibgarliklarga munosabat bildiruvchi aniq usullarga to’htalamiz. Auditor tekshimvning boshlang'ich davrida amalga oshirishi lozim bo‘lgan eng muhim vazifalardan bin, mijoz buxgalteriya schyotlarining yil boshiga saldolalining to‘g‘riligiga ishonch hosil qilishdan iborat. Misol uchun, asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar eskirishining va ma’muriy xarajatlaming asosli ekanligini o'rganish uchun, auditor mijozning asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarining yil boshiga saldolarining to‘g‘ri ekanligiga ishonch hosil qilishi lozim. Bunda auditor mijozdan boshlang‘ich saldolaming to‘g‘riligini isbotlovchi dalillami so'rashi kerak. Ba’zi hollarda, bunday dalillaming keltirilmasligi, auditorning balans hisoboti va moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot bo'yicha o‘z iikrini bayon etishdan bosh tortishiga olib kelishi mumkin.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.

1. 
   O’zbekiston Respublikasi «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi Qonuni (yangi tahriri). 2021 yil 25 fevral. O’RQ-677-son.
   
2. 
   O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 4 avgustdagi qarori. «Auditorlarni sertifikatlashtirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi PQ-5210-son Qarori. http://lex.uz
   
3. 
   O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 24 fevraldagi qarori «Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga o‘tish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi PQ-4611 son Qarori. http://lex.uz
   
4. 
   O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 19 sentyabrdagi “O’zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-3946-son Qarori. http://lex.uz
   
5. 
   O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 17-yanvardagi “2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha harakatlar strategiyasini" faol investitsiyalar va ijtimoiy rivojlanish yili"da amalga oshirishga oid davlat dasturi to’g’risida”gi PF-5635-sonli Farmoni. https://nrm.uz
   
6. 
   https://www.uzaudit.uz. (O’zbekiston Respublikasi Auditorlar palatasining rasmiy sayti)