Ўрта Махсус Таълим Вазирлиги Тошкент Молия институти

Таянч иборалар

• 
  Бухгалтерия ҳисоби
  
• 
  Баланс
  
• 
  Ҳисобварақ
  
• 
  Ҳисобрақам
  
• 
  Ҳисобрақамлар режаси
  
• 
  Қолдиқ (сальдо)
  
• 
  Асосий ҳисобрақам
  
• 
  Субҳисобрақам
  
• 
  Актив
  
• 
  Пассив
  
• 
  Баланс ичидаги ҳисобрақамлар
  
• 
  Баланс ташқаридаги ҳисобрақамлар
  
• 
  Дебет
  
• 
  Кредит
  

Такрорлаш учун саволлар

1. 
   Банкларда бухгалтерия ҳисобини юритишнинг аҳамияти нимадан иборат?
   
2. 
   Банк бухгалтерия ҳисобининг олдига қандай вазифалар қўйилган?
   
3. 
   Банкларда бухгалтерия ҳисобини юритиш қайси меъёрий ҳужжатларга асосланади?
   
4. 
   Ҳисобварақлар режаси ва унинг тузилишини тушунтириб беринг.
   
5. 
   Бухгалтерия проводкалари бажаришнинг асоси нималардан иборат?
   
6. 
   Банк бош бухгалтериянинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини санаб беринг.
   
7. 
   Банк масъул ижрочиларининг ҳуқуқ ва бурчларини санаб беринг.
   
8. 
   Марказий банк ва тижорат банклари счет режалари фарқлари нималардан иборат.
   

2-БОБ. БАНКЛАРДА ҲУЖЖАТЛАР АЙЛАНИШИ ВА БАНК НАЗОРАТИНИНГ ТАШКИЛ ҚИЛИНИШИ

1-§. Ҳужжатлар ҳақида тушунча ва уларнинг турлари

Ҳужжатлаштириш бу - ҳисобга олиниши керак бўлган ҳар бир операция хақидаги маълумотни ўз ичига жамлаган ва операциянинг қонунийлигини тасдиқловчи ҳужжатлар мажмуасидир. Банклар ўзининг фаолияти жараёнида ҳужжатлар билан иш олиб боради. Бухгалтерия ҳисобида ўтказилиши керак бўлган ҳеч бир операция ҳужжатсиз амалга оширилиши мумкин эмас. Чунки ҳужжатлар мулкнинг талон-тарож қилинмасдан тўлиқ сақланишини таъминлайди. Мисол учун, пул маблағларини банкка топшириш ёки банкдан олиш тўлиқ тўлдирилган ва олдиндан текширилган махсус ҳужжатлар асосида амалга оширилиши мумкин, ўтказиб бўлинган операцияларнинг нақадар тўғрилиги ёки қонунийлиги кейинчалик шу ҳужжатлар асосида текширилади. Текшириш натижалари таҳлил қилиниб керакли чора кўрилади. Шунинг учун ҳужжатлар бухгалтерия ҳисобининг асоси ҳисобланади.

Ҳужжатлардаги операциянинг мазмуни, уни ҳисобга олиш учун керак бўлган барча белгилар ҳужжатларнинг реквизитлари ёки кўрсаткичлари дейилади. «Ҳужжатлар ва корхоналарда бухгалтерия ҳисобини олиб бориш ҳақида»ги Низомга мувофиқ барча ҳужжатлар учун мажбурий бўлган реквизитлар ўрнатилган. Хужжатларнинг асосий реквизитлари қуйидагилар:

1. 
   Ҳужжатнинг тўлиқ номи (масалан: тўлов талабномаси, тўлов топшириғи)
   
2. 
   Ҳужжатни тўлдириш санаи ва унинг номери.
   
3. 
   Маҳсулот сотувчи ва маҳсулот олувчи корхоналарнинг тўлиқ номи.
   
4. 
   Шу корхона ва ташкилотларнинг банкдаги ҳисоб номерлари.
   
5. 
   Уларга хизмат кўрсатувчи банкларнинг номи, уларнинг коди.
   
6. 
   Операциянинг мазмуни.
   
7. 
   Тўланадиган сумма (рақамлар ва ҳарфлар билан).
   
8. 
   Раҳбар шахсларнинг имзолари ва корхонанинг муҳри.
   

Ҳар бир ҳужжат хатосиз, ёзув машинкаларида бир йўла бир неча нусхада тўлдирилиши ёки компьютерда терилиши керак. Касса операциялари бўйича ишлатиладиган ҳужжатлар бундан мустасно, бундай ҳужжатлар қўлда, ручкалар ёрдамида тўлдирилади.
Банкда ишлатиладиган барча ҳужжатларни биз шартли равишда 2 қисмга бўламиз.

1. 
   Корхоналар томонидан расмийлаштириладиган ҳужжатлар.
   
2. 
   Банклар томонидан расмийлаштириладиган ҳужжатлар.
   

Ҳужжатларнинг асосий қисми корхона ва ташкилотлар томонидан расмийлаштирилиб, банкларга топширилади. Корхона ва ташкилотлар томонидан тўлдириладиган ҳужжатларга асосан нақд пулсиз ҳисоб-китоб билан боғлиқ бўлган ҳужжатлар: тўлов талабномаси, тўлов топшириқномаси, тўлов талабномасининг рўйхати, чеклар рўйхати, касса операциялари бўйича эса пул топшириш ҳақидаги ҳужжат (эълон), пул чеки кабилар киради. Ҳар бир ҳужжатларга корхона раҳбари ва бухгалтерининг имзолари қўйилиб, улар муҳр билан тасдиқланган бўлиши лозим.
Бу ҳужжатлар банкларга корхонанинг маълум хизматчиси томонидан махсус ажратиб қўйилган қутиларга солиб қўйиш йўли билан, ёки айнан шу корхонага хизмат кўрсатувчи масъул ижрочига бериш йўли билан топширилади. Ҳужжатлар масъул ижрочи томонидан шакл ва мазмун жиҳатидан пухта текширилади, шундан сўнг, шу ҳужжатлар асосида маълум бир операция ўтказилади.
Корхоналар томонидан топширилган ҳужжатлар билан иш кўриш билан бир қаторда банкларнинг ўзида ҳам маълум бир ҳужжатлар расмийлаштирилади. Масалан банклар ўртасидаги ўзаро алоқаларда ишлатиладиган авизо, банк операциялари бўйича ишлатиладиган мемореал ва бошқа ордерлар, кирим ва чиқим журналлари, балансдан ташқари (ҳисобларидан ордерлар банк ходимлари бўйича) кирим - чиқим ордерлари банк
томонидан расмийлаштириладиган ҳужжатларга киради. Лекин ҳозирги кунда, 2 поғонали банк тизими фаолият кўрсатаётган бир пайтда, “авизо” деб номланувчи ҳужжат асосан Марказий банк муассасалари ўртасида банклааро оборотлар бўйича операциялар ўтказилганда расмийлаштирилади. Тижорат банклари эса мижозларнинг ҳужжатлари асосида электрон тўлов ҳужжатлари расмийлаштириб Ҳисоб-китоб марказига ўтказадилар.
Ҳужжатлар содир этиладиган операцияларнинг ҳажмига кўра оддий ва йиғма бўлиши мумкин. Оддий ҳужжатларда фақат битта хўжалик операцияси акс этади, йиғма ҳужжатларда эса бир неча операциялар жамланган бўлади. Оддий ҳужжатларга тўлов талабномаси, тўлов топшириқномаси, аккредитив очиш учун ариза, кирим ордери ва пул чекини мисол қилиш мумкин. Йиғма ҳужжатларга эса йиғма тўлов топшириқномаси, тўлов талабномасининг рўйхати, чеклар рўйхати, касса кирим журнали, кассанинг чиқим журналини киритиш мумкин.
Бундан ташқари бажариладиган операцияларнинг мазмунига кўра банк операциялари бўйича барча ҳужжатларни 3 гуруҳга бўлиш мумкин:

1. 
   Нақд пулсиз ҳисоб - китобларда ишлатиладиган ҳужжатлар;
   
2. 
   Нақд пул билан боғлиқ бўлган касса ҳужжатлари;
   
3. 
   Балансдан ташқаридаги ҳисобварақлар бўйича ҳужжатлар.
   

Маълумки, ҳар бир хўжалик юритувчи субъект ўз пул маблағларини бирор банкда очган ҳисобварақда сақлайди ва унинг барча нақд пулли ҳамда нақд пулсиз операциялари (пул тўлаш ва пул келиб тушиши бўйича) мана шу ҳисобварақлар орқали ўтказади. Пул ўтказиш мижознинг топшириғи ёки мол жўнатувчи корхонанинг тўлов талабномаси орқали банк ходимлари томонидан бажарилади. Бу ҳолда нақд пул ишлатилмайди. Операциялар ҳисобварақлардан ёзувлар бажариш орқали ўтказилади. Шунинг учун бундай операцияларда ишлатиладиган ҳужжатларни нақд пулсиз ҳисоб-китобларда ишлатиладиган ҳужжатлар гуруҳига киритамиз.
Банк орқали ўтадиган операцияларининг бир қисми нақд пул иштирокида амалга оширилади. Бу - банкнинг кирим касса операциялари ва чиқим касса операцияларидир. Банк мижозлари томонидан, яъни нақд пул билан муомала қилувчи савдо, маиший хизмат кўрсатиш, умумий овқатланиш, маданий тадбирлар ўтказиш билан шуғулланувчи (кино театр, концерт заллари, музей) муассаса ва ташкилотлар томонидан нақд пул тушумини топшириши билан боғлиқ операциялар кирим касса операциялари ҳисобланади. Халқ хўжалигининг турли тармоқларига қарашли бўлган корхона, ташкилот ва муассасалар ишчи хизматчиларга иш ҳақи, нафақа, мукофот, хизмат сафари харажатларини тўлаш учун нақд пул оладилар. Бу операциялар чиқим касса операциялари бўлиб ҳисобланади. Ушбу операцияларда ишлатиладиган ҳужжатларни нақд пул билан боғлиқ касса ҳужжатлари гуруҳига киритамиз.
Банкда баланс ичидаги ҳисобварақлар билан бир қаторда балансдан ташқари ҳисобварақлар ҳам юритилади. Бундай ҳисобварақларда асосан қимматбаҳо ҳужжатлар ҳамда баъзи бир банк операциялари бўйича ҳужжатлар ҳисобга олинади. Масалан, тўланадиган аккредитивлар, тўлов муддатини кутаётган ҳисоб-китоб ҳужжатлари, ўз вақтида тўланмаган ҳужжатлар, баланс ташқаридаги ҳисобварақлар бўйича юритиладиган ҳужжатлар шулар жумласидандир. Бу ҳисобварақлардаги қолдиқ банк балансига таъсир этмайди.
Шунинг учун бундай ҳужжатлар балансдан ташқари ҳисобварақлар бўйича ҳужжатларга киритилади. Бу гуруҳларнинг ҳар бирига корхона ва ташкилотлар томонидан тўлдирилган ҳужжатлар ҳамда банк томонидан тўлдирилган ҳужжатлар киради. Бу ҳужжатларнинг ҳар бири ҳақида бундан кейинги мавзуларда тўхталиб ўтамиз.