Ro`yxatga olindi: №

Konglomerat qo‘shib olish
Vertikal qo‘shib olish
Gorizontal birlashish va qo‘shib 
olish
O‘zaro bog‘liqlikdan kelib chiqqan holda birlashish va qo‘shib 
olishlar tasniflanishi

---

- takrorlanuvchi vazifa va funktsiyalarlarga barham berish.
- moliya bozorida ustunlikka ega bo‘lish.
- resurslar bo‘yicha bir-birini to‘ldirish imkoniyati.
- yirik shartnomalarni qo‘lga kiritish imkoniyati.
- o‘zaro raqobatni chetlab o‘tish va monopoliya o‘rnatish imkoniyati.
- faoliyatni diversifikatsiyalash imkoniyati.
- qo‘shimcha axborotlarni qo‘lga kiritish imkoniyati.
- kompaniyaning bozor   bahosi   bilan uning aktivlari o‘rtasidagi salbiy 
tafovutdan foydalanish imkoniyati.
- kompaniyaning likvidatsion qiymati bilan aktivlar qiymati o‘rtasidagi 
tafovutdan foydalanish (bo‘lib-bo‘lib sotish) imkoniyati.
- qo‘shib olinishdan himoyalanish imkoniyati.
Yuqoridagilarga   qo‘shimcha   sifatida   aksariyat   amalga   oshiriladigan
birlashish   yoki   qo‘shib   olishlarning   asosida   yangi   mahsulot   turlarini   ishlab
chiqarish, yangi texnologiyalarga kapital kiritishda tejamkorlikka erishish, haddan
tashqari   ko‘p  sonli   boshqaruv   xodimlari   faoliyatini   yuritish   uchun   ajratiladigan
ma’muriy   xarajatlarni   qisqartirish   orqali   tejamkorlikka   erishish   imkoniyatlarini
ham keltirish mumkin.
Kompaniyalar birlashishi va qo‘shib olishlarining o‘ziga xos kamchiliklari 
sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:
- har ikkala kompaniya aksiyadorlarining roziligi talab qilinishi;
- qo‘shimcha moliyaviy xarajatlarni talab qilishi;
- kompaniyani noto‘g‘ri baholash bilan bog‘liq yuqori darajadagi risklar;
- bitim amalga oshirilgandan so‘ng xodimlar bilan bog‘liq muammolarning 
yuzaga kelishi;
- transchegaraviy birlashishlar natijasida korporativ madaniyatlarning o‘zaro
mos kelmasligi va boshqalar.
Kompaniyaning boshqa bir kompaniya bilan o‘zaro birlashishida yuridik 
jarayonlarning asosiy uchta turi amal qiladi:
1. Qo‘shib olish yoki konsolidatsiya.
2. Aksiyalar nazorat paketini sotib olish yo‘li bilan birlashish.
3. Kompaniya aktivlarini sotib olish yo‘li bilan birlashish.
Korporativ birlashishlarning bunday turlari yuridik nuqtai nazardan o‘zaro
farqlanadi.   “Qo‘shib   olish”   atamasi   ba’zan   birlashishning   har   qanday   shakliga
nisbatan ham qo‘llanilishi haqida yuqorida ham to‘xtaldik.
Atamalarni   o‘zaro   farqlash   maqsadida   qo‘shib   oluvchi   korxonani   xaridor
(bidder) atamasi bilan, qo‘shib olinayotgan korxonani qo‘shib olish ob’ekti (target
firm)   atamasi   bilan   ataymiz.   Bunda   xaridor   kompaniya   qo‘shib   olinishi
mo‘ljallangan   kompaniyaga   pul   mablag‘larini   yoki   qimmatli   qog‘ozlarni   taklif
etadi. Bunda  taklif etilayotgan pul mablag‘i yoki qimmatli qog‘ozlar birlashish
uchun kompensatsiya sifatida gavdalanadi.
Qo‘shib   olishda   bir   kompaniyaning   boshqasi   bilan   to‘liq   birlashishi
ko‘zlanadi.  Qo‘shib  olayotgan  kompaniya  o‘z  nomini saqlab  qoladi  va  qo‘shib
olingan korxonaning barcha aktivlari va majburiyatlariga egalik qila boshlaydi.

---

Konsolidatsiya   –   qo‘shib   olish   bilan   deyarli   bir   xil,   lekin   uning   natijasi
sifatida yangi kompaniya tashkil etilishini keltirishimiz mumkin. Konsolidatsiya
jarayonida   ikkala   yuridik   shaxs   (qo‘shib   olayotgan   va   qo‘shib   olinayotgan
kompaniyalar) o‘z faoliyatini tugatadi va yangi kompaniya qismlariga aylanadi.
Konsolidatsiya va qo‘shib olishdagi asosiy o‘xshashlik sifatida aktivlar va
majburiyatlarning o‘zaro birlashishini keltirish mumkin.
Kompaniyalarni qo‘shib olishning ikkinchi usuli naqd pul, aksiyalar yoki
boshqa qimmatli qog‘ozlarga almashtirish yo‘li bilan aksiyalar nazorat paketini
qo‘lga   kiritish   hisoblanadi.   Bu   jarayon   ba’zida   bir   kompaniya   rahbariyatining
boshqa   kompaniyalar   aksiyadorlariga   yoki   menejerlariga   xususiy   taklif   bilan
chiqishdan boshlanadi.
Bunda   mustaqil   ravishda   qo‘shib   olish   ob’ekti   hisoblangan   kompaniya
aksiyadoriga aniq belgilangan vaqtda taklif bilan chiqiladi, shuningdek qimmatli
qog‘ozlarni sotib olish bo‘yicha ochiq taklif bilan ham chiqilishi mumkin. Bu bir
kompaniya aksiyadorlari tomonidan boshqa kompaniya aksiyadorlariga nisbatan
munosabatlarini anglatadi.
Agar aksiyador taklifni qabul qilsa, u o‘z aksiyalarini naqd pul, qimmatli
qog‘ozlar   yoki   taklif   shartlariga   bog‘liq   ravishda   boshqa   aktivlarga   almashish
hisobiga qo‘shib oluvchi kompaniyaga taqdim etadi. Ko‘p hollarda ochiq taklif
qo‘shib   olish   rejalashtirilgan   kompaniyaning   ovozga   ega   aksiyalari   ulushiga
bog‘liq   hisoblanadi.   Agar   aksiyadorlardan   kelib   tushadigan   qimmatli   qog‘ozlar
etarli bo‘lmasa, taklif bekor qilinishi yoki shartlari o‘zgartirilishi mumkin.
Qo‘shib olish rejalashtirilgan kompaniya aksiyadorlariga taklif odatda ochiq
e’lon   berish   orqali   amalga   oshiriladi.   Mazkur   operatsiyalar   ba’zida   to‘g‘ridan-
to‘g‘ri   taklif   yuborish   orqali   ham   tashkil   etiladi.   Lekin   bunday   metod   keng
qo‘llanilmaydi.   Chunki   bunda   barcha   aksiyadorlar   nomi   va   manzilini   aniqlash
birmuncha murakkablik tug‘diradi.
Aksiyalar nazorat paketi orqali qo‘shib olish va birlashish o‘rtasidagi tanlov
vaqtida quyidagi omillarga e’tibor qaratiladi:
1. Aksiyalar   nazokat   paketi   orqali   qo‘shib   olish   jarayonida   aksiyadorlar
umumiy yig‘ilishini majburiy tartibda chaqirish va ko‘pchilik ovoz bilan qo‘shilish
haqida   qaror   qabul   qilish   talab   etilmaydi.   Agar   taklif   aksiyadorlarni
qanoatlantirmasa uni qabul qilishga va o‘z aksiyalarini tadim etishga majbur emas.
2. Nazorat paketi orqali qo‘shib olish jarayonida qo‘shib oluvchi kompaniya
o‘z taklifi bilan qiziqtirib qo‘ygan kompaniyalar aksiyadorlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri
murojaat qilishi mumkin. Ya’ni bunda qo‘shib olish rejalashtirilgan kompaniya
boshqaruviga murojaat qilish talab etilmaydi.
3. Nazorat paketi orqali qo‘shib olish odatda birmuncha murakkab jarayon
hisoblanadi. Ko‘pgina holatlarda mazkur usuldan qo‘shib olishga jiddiy qarshilik
ko‘rsatishga   urinuvchi   korxona   rahbariyatini   aylanib   o‘tish   varianti   sifatida
foydalaniladi.   Kompaniya   rahbariyati   tomonidan   bunday   qarama-qarshilik
natijasida nazorat paketi orqali qo‘shib olish oddiy birlashishga nisbatan qimmatga
tushishi mumkin.

---

4. Ko‘pincha   ayrim   tor   doiradagi   aksiyadorlar   o‘z   qimmatli   qog‘ozlarini
sotishni rad etadilar. Bunday holatda kompaniya to‘liq qo‘shib olish mumkin emas,
yoki qo‘shib olish bo‘yicha risk darajasi sezilarli darajada ortadi. Masalan, qo‘shib
olish ob’ekti aksiyalarining 80 foizdan kam bo‘lgan qismiga egalik qilinayotgan
bo‘lsa, kompaniya qolgan aksiyalar bo‘yicha dividendlar, qo‘shib olish ob’ektidan
olinadigan soliq to‘lashga majbur.
5. Bir kompaniyaning boshqasini to‘liq qo‘shib olishi faqatgina birlashish
natijasida   o‘z   nihoyasiga   etadi,   shuning   uchun   aksiyalar   nazorat   paketi   orqali
qo‘shib olish aksariyat holatlarda yakuniy birlashuvda o‘z ifodasini topadi.
Kompaniya boshqa kompaniyani aktivlarining katta qismini  sotib olish
orqali ham qo‘lga kiritishi mumkin. Bu amaliy jihatdan kompaniyani sotib olish
bilan bir xil. Lekin bunday holatda qo‘shib olish ob’ekti aktivlarini sotishi bilanoq
yuridik shaxs sifatida o‘z faoliyatini to‘xtatishga majbur emas. Aksiyadorlar
tomonidan tugatish haqida qaror qabul qilinmaydi va bu niqob sifatida amal qiladi.
Qo‘shib olishning bu usuli sotiladigan kompaniya aksiyadorlarining rasmiy
roziligini talab qiladi. Bunday yondashuvning afzalliklaridan biri o‘z aksiyalarini
sotishni rad etuvchi kamchilik aksiyadorlar bilan bog‘liq muammolar yuzaga
kelmaydi. Boshqa tomondan aktivlarni qo‘shib olish aniq turdagi aktivlarga
mulkchilik titulini o‘tkazish ko‘zda tutiladi va aktivlarni o‘tkazishning yuridik
jarayoni ancha-muncha xarajatlarni talab qilishi mumkin.
Amaliyotda “Kompaniya ustidan nazoratni qo‘lga olish”  tushunchasi ham
ko‘p   qo‘llanadi.   Bu   tushuncha   umumlashtirilgan   va   keng   tushuncha   sifatida
qo‘llanilib, kompaniya boshqaruvining bir guruh aksiyadorlar qo‘lidan boshqasiga
o‘tishini anglatadi. Bunday tavsif quyidagi uchta holatdan har biriga mos keladi:
kompaniyani   qo‘shib   olish;   amaldagi   rahbariyatni   chetlashtish   maqsadida
aksiyadorlarning sezilarli qismini o‘z tomoniga og‘dirib olish yo‘li bilan komaniya
ustidan nazoratni qo‘lga olish (proxy contest); aksiyadorlik kapitalining alohida
guruhlar to‘liq xususiy mulki sifatida o‘tkazish yo‘li bilan nazoratni qo‘lga olish
yoki   OAJdan   YoAJga   o‘tkazish.   Keltirilgan   bunday   usul   oddiy   qo‘shib   olish
tushunchasiga nisbatan birmuncha keng tushuncha hisoblanadi.
Nazoratni   qo‘lga   olish   ma’lum   bir   guruh   aksiyadorlarning   direktorlar
kengashi (kuzatuv kengashi)ning yangi tarkibiga ovoz berish va yangi tarkibdagi
direktorlar  kengashini   shakllantirish  orqali  ham  amalga  oshirilishi  mumkin.  Bu
jarayon “aksiyadorlar guruhlarining hal qiluvchi ovoz berishga intilishi” sifatida
baholanadi.
Kompaniya   xususiy   kapitalining   alohida   katta   bo‘lmagan   aksiyadorlar
guruhlari qo‘liga mulk sifatida o‘tishi odatda kompaniya menejerlari yoki bilvosita
investorlar   tomonidan   tashkil   etiladi.   Kompaniya   ustidan   nazoratni   qo‘lga
olishning   bunday   shakllari   umumqabul   qilingan   nomlarga   ega.   Ya’ni   aksariyat
holatlarda aksiyalarni sotib olish vositasi sifatida qarz mablag‘laridan foydalaniladi
va   bu   kredit   hisobiga   aksiyalar   nazorat   paketini   sotib   olish   (LBO   –   leveraged
buyout) deb ataladi. Shuningdek menejerlar tomonidan aksiyalar nazorat paketini
sotib olish (MBO – management buyouts) amaliyoti ham ko‘p uchraydi va bu
jarayonda kompaniya rahbariyati faol harakat qiladi. Kompaniya aksiyalari bunday

---

holatlarda ochiq bozor kotirovkalarida emas birja listinglaridan tashqarida ko‘proq 
muomalada bo‘ladi.