Россияда журналистик суриштирув

Рус журналистик суриштирувининг тарихи
1990-йилларнинг охирига келиб, кўплаб нуфузли оммавий ахборот воситалари "далилларни бузиш уруши" га жалб қилинди.
Журналистик суриштируви жанри “қора пиар” деб аталадиган самарали восита сифатида фаол фойдаланила бошланди. Рақобатчилар ҳақида салбий маълумотларни тўплаш ва кейинчалик уни назорат остидаги оммавий ахборот воситалари орқали амалга ошириш кенг тарқалган усулга айланди.Сиёсат ва бизнесдаги кураш. 1999-2000 йилларда "қора пиар" воситалари Россиянинг айрим йирик минтақалари, хусусан, Москва ва Санкт-Петербург раҳбарларига нисбатан энг очиқ ва тўлиқ ҳажмда қўлланилди. Марказий телеканаллардан бирида Москва мери деярли ҳар ҳафтада энг оғир гуноҳларда айбланиб, “журналист текшируви” ибораси эфирда паролдек янгради. Санкт-Петербург губернаторига қарши курашиш учун ундан норози бўлган Москва тузилмалари бутун бир ташвиқот кампаниясини бошладилар, бунинг учун улар ҳеч қандай харажатларни аямадилар. "Петербург - Россиянинг жиноий пойтахти" шиори остида кўплаб оммавий ахборот воситаларида губернатор ва унинг атрофидагиларнинг ақл-идрок нуқтаи назари эълон қилинди, улар шу қадар заиф далилларга эга эдики, улар ҳеч қандай ишончни уйғотмади.
Бундай ПР-технологияларнинг амалиётга татбиқ этилиши натижасида журналистик суриштирув жанрининг обрўсига путур етди: оддий одам "журналист текшируви" шиори остида уйдирмаларга айлантираётганини сезмай қолди.Ушбу жанрнинг обрўсизланиши асосан журналистик тергов классикасига эътибор бермаслик натижасидир, деган фикр бор. Ҳатто “қаламкаш ПР” орасида ҳам бу масаланинг тарихига шўнғиш учун қийналаётганлар ҳам бор.
Шу билан бирга, маҳаллий ва хорижий журналистиканинг ушбу йўналишининг тарихи бу жанрда сўнгги икки асрнинг энг машҳур журналистлари,истеъдодли ёзувчилар ва ҳатто ёрқин шоирлар ижод қилдилар.Айнан улар журналистик суриштирув стандартини ишлаб чиқдилар,афсуски, ҳозиргача кам одам замонавий “мудракерлар” га яқинлаша олди.


Журналистнинг журналистик текширув ўтказишдаги ҳуқуқ ва мажбуриятлари
Деярли ҳар бир оммавий ахборот воситаси эртами-кечми ўз нашрлари ёки кўрсатувлари қаҳрамонларидан бири шаъни, қадр-қиммати ва ишчанлик обрўсини ҳимоя қилиш учун судга даъво аризаси билан мурожаат қиладиган вазиятга дуч келади. Сўнгги пайтларда бундай даъволар кўпайиб бормоқда, судлар ҳам доим ҳам журналистлар тарафини тутавермайди. Ва агар оммавий ахборот воситалари ўз ишини исботлашга муваффақ бўлса ҳам, суд жараёни одатда йиллар давом этади ва кўп вақт ва куч ва баъзан пул талаб қилади.
Асосан, бундай даъволар сабабларини журналистларнинг ўзлари айтадилар - бунга уларнинг ҳуқуқий саводсизлиги ва сўз билан нотўғри муносабатда бўлиш сабаб бўлади. Қолаверса, Россия оммавий ахборот воситалари фаолиятини тартибга солувчи қонун ҳужжатлари анча номукаммал ва ўзгарувчанлиги журналистлар фаолиятини мураккаблаштиради.
Албатта, профессионал журналист ва профессионал ҳуқуқшуносни бир шахсда бирлаштириш идеал бўларди, лекин бундай комбинатсия камдан-кам учрайди ва барча журналистлардан ҳуқуқий билим талаб қилиш ҳақиқатга тўғри келмаслиги аниқ. Журналистнинг фаолияти ҳуқуқий ёрдам билан бирга бўлиши керак. Бундан ташқари, у ёки бу оммавий ахборот воситалари билан ишловчи адвокатлар нафақат оммавий ахборот воситалари тўғрисидаги қонун ҳужжатларини, балки бутун бир қатор қонунлар, бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар, идоравий кўрсатмалар ва шу каби хорижий қонун ҳужжатларининг умумий тамойилларини ҳам яхши билишлари мақсадга мувофиқдир. . Ушбу оммавий ахборот воситалари ходимларига уларнинг фаолиятини тартибга солувчи меъёрий-ҳуқуқий базани бошқаришда ёрдам беришга ҳаракат қилинади.
Ўз фаолиятини тартибга солувчи меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар билан кам журналистлар таниш. Шу билан бирга, ушбу ҳужжатлар Россияда журналистика асосини ташкил этувчи асосий тамойилларни шакллантиради ва давлат журналистларга берилган ҳуқуқ ва мажбуриятларни акс эттиради.Россия Федератсияси “Оммавий ахборот воситалари тўғрисида”ги қонун амалда бўлиб, журналистларга кенг фаолият эркинлиги берилган. Айнан мана шу ҳужжатда журналист жамоат бурчини бажарувчи шахс дейилади, баъзида бу ҳақда қандайдир довдираб турган амалдорни эслатиш зарар қилмайди. “Оммавий ахборот воситалари тўғрисида”ги қонуннинг асосий қоидаларини яхши билган ҳолда, уларни ўз вақтида келтиришни билган ҳолда, энг оғир вазиятдан шараф билан чиқиб кетиш мумкин.
“Оммавий ахборот воситалари тоʻгʻрисида”ги қонундан алоҳида парчалар Журналист тадқиқотлари агентлиги ходимларининг касбий гувоҳномаларига босилган. Инсон хотираси заиф ва мансабдор шахслар вақти-вақти билан журналистнинг ҳуқуқларини эслатиб туришлари керак ва шу билан бирга идоравий кўрсатмалар федерал қонунларга зид бўлиши мумкин эмас.
“Оммавий ахборот воситалари тўғрисида”ги қонуннинг 47 ва 49-моддаларига кўра, журналист қуйидаги ҳуқуқларга эга:
– ахборотни излаш, сўраш, олиш, тарқатиш;
- давлат органларига, ташкилотларга, корхоналарга, муассасаларга, жамоат бирлашмалари органларига ёки уларнинг матбуот хизматларига ташриф буюриш (бу “ёки”га эътибор беринг, тезда ўз матбуот хизматига “бирлаштирмоқчи” бўлган мансабдор шахсга эслатиш);
- мансабдор шахслар томонидан маълумотлар сўрови муносабати билан қабул қилиниши,давлат,тижорат ёки алоҳида муҳофаза қилинадиган сирларни ўз ичига олган ҳужжатлар ва материаллардан парчалари бундан мустасно;
– мазкур Қонуннинг 1-бандига биноан ҳужжатлар, материалларни нусхалаш, нашр этиш ёки ошкор қилиш ёки бошқача тарзда тақдим этиш;
— қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно, ёзувларни, шу жумладан аудио ва видео техника, кино ва суратга олиш воситаларидан фойдаланган ҳолда такрорлаш;
- табиий офатлар, фалокатлар, тартибсизликлар, фуқароларнинг оммавий йиғинлари содир бўладиган алоҳида муҳофаза қилинадиган жойларга, шунингдек фавқулодда ҳолат эълон қилинган ҳудудларга бориш, митинг ва намойишларда қатнашиш;
- ўзига етказилган маълумотларнинг тўғрилигини текшириш; ўз шахсий мулоҳазалари ва баҳоларини ўз имзоси остида тарқатиш учун мўлжалланган хабарлар ва материалларда ифодалаш; ўз имзоси остида эътиқодига зид бўлган хабарлар ёки материалларни тайёрлашдан тийилиш;
- таҳририятга тайёргарлик жараёнида мазмуни бузилган хабар ёки материалдан ўз имзосини олиб ташлаш ёки ушбу хабар ёки материалдан фойдаланиш шартлари ва хусусиятини 1-қисмга мувофиқ тақиқлаш ёки бошқача тарзда белгилаш. ,ушбу Қонуннинг 42-моддаси;
- тайёрланган хабарлар ва материалларни ўз имзоси билан ёки тахаллуси остида ёки имзосиз тарқатиш, шунингдек оммавий ахборот воситалари тўғрисидаги Россия Федератсияси қонунларида назарда тутилган бошқа ҳуқуқлардан фойдаланиш.
Журналистнинг ҳуқуқлар билан бир қаторда мажбуриятлари ҳам борки, уларни билиш сизни кўп хатолардан қутқаради. Ушбу моддаларга риоя қилиш шаъни ва қадр-қимматини, ишчанлик обрўсини ҳимоя қилиш тўғрисидаги даъволардан ёки туҳмат учун жиноий жавобгарликдан қочиш имконини беради.
Замонавий рус жамияти яратилишининг дастлабки босқичида журналистик тадқиқот энг кўп терилган касбий фаолият турларидан бирига айланди.
Кўпгина нашрларда, телевидение, радио, тадқиқот нашрларида, дастурлар оммавий аудиторияни жалб қиладиган энг ёрқин воқеага айланди. Умуман олганда, журналистик суриштирувини асосий мақсад қилиб танлаган нашрлар пайдо бўлди (Совершенно секретно, Новая газета, Стрингер, Ёур Привй Адвисор ва бошқалар). Замонавий Россияда суриштирув журналистикасини ифодалаган ёки ифодалаганлар орасида таниқли тадқиқот муаллифларини номлаш мумкин: Леонид Никитинский, Андрей Константинов, Лариса Кислинская, Игор Королков, Александр Хинштейн, Пол Хлебников, Аркадий Мамонтов, эдуард Петров ва бошқалар. )каби кам таниқли,Владимир Вашченко, "Россия мухбири"дан Людмила Наздрачева, Жанубий Урал панорамасидан Дмитрий Моргулес, Деловое Сочи шаҳридан Светлана Кравченко, "Буро бюроси" онлайн-нашридан Анастасия Загоруико “Журналист текширувлари" Детектив",Марина Денисова "Коррупсияга қарши биринчи оммавий ахборот воситалари" интернет нашри) ва бошқалар.
Фуқаролик жамиятини шакллантириш, жиноятчиликка барҳам бериш, қонун устуворлигини мустаҳкамлашга ҳисса қўшаётган журналистик суриштирув фаолияти бир қатор вазифаларни бажаришга қодир. Кўпинча улардан иккитаси амалга оширилади.Бундай ҳолатлар билан боғлиқ текширувлар, биринчи навбатда, жамият танасида пайдо бўладиган "оғриқли нуқталарни" аниқлашга қаратилган. Журналистик суриштируви ўз вазифаларини рўёбга чиқарган ҳолда коррупсия, жиноятчилик ва ҳокозоларга қарши курашда жамият ва ҳукуматнинг “иттифоқчиси”нинг юксак миссиясини бажаради. Бундан ташқари, уни амалга ошириш, қоида тариқасида, турли қийинчиликларни енгиш шароитида давом этади. Журналист текширувлари одатда катта куч ва вақтни талаб қилади, шунинг учун иқтисодий нуқтаи назарда таҳририят ва журналист учун юк бўлади. Бунинг ўзи уларни амалга оширишга жиддий тўсқинлик қилади. Бундан ташқари, сиз билганингиздек, бошқа кўплаб тўсиқлар ва хавфлар мавжуд.
Шу билан бирга, савол туғилади: замонавий руслар журналистик суриштирувига қизиқадими? Агар шундай бўлса, улар қайси мавзуларга кўпроқ эътибор беришади? Улар суриштирувга ишонишадими? Уларга нисбатан ҳуқуқ-тартибот идоралари томонидан иш қўзғатилиши зарур деб ҳисоблайдими? Вазиятга ойдинлик киритиш учун 2021-йил 13-ноябрда ФОМНИБУС корпоратсияси томонидан ўтказилган сотсиологик сўров маълумотларига мурожаат қилдим. Одамлар берилган саволларга қуйидаги жавобларни беришмоқда:
Журналистик суриштируви томошабинлар учун қанчалик қизиқарли?
59 %журналистик суриштирувга эътибор беради;
37% - унчалик қизиқ эмас деб ҳисоблайди;
4% жавоб беришга қийналган.
Суриштирув журналистикасининг қайси мавзулари респондентларни қизиқтирди?
Жиноят - 42% (кўпинча бу мулк учун кураш);
Сиёсат - 30%;
Товарлар/хизматлар сифати - 28%;
Иқтисодиёт - 24%;
Паранормал ҳодисалар - 21%;
Фан - 20%;
Бошқалар - 1%;
Жавоб бериш қийин - 4%;
Томошабинлар журналистик тадқиқотга ишонадими?
Умуман олганда, Россия ТВ дастурлари, шунингдек, журналистик суриштирув олиб борувчи босма нашрлар таҳлилини ҳавола этдим.
Респондентларнинг ОАВга ишонганлари – 47%;
Ишонмайдиганлари - 29%;
Жавоб беришга қийналган - 24%.
Муайян оммавий ахборот воситаларига келсак, қуйидагилар кўпинча ишончли ҳисобланади:
Телевизион дастурлардан:
"Инсон ва қонун" - 12%;
НТВ - 5%;
"Тест хариди" - 4%;
"Ҳалол детектив" - 3%;
"Фавқулодда" - 3%;
"Ҳақиқат лаҳзаси" - 3%;
А.Мамонтовнинг трансферлари – 2%;
Босма оммавий ахборот воситаларидан:
«Аргументи Фаcтс» газетаси - 4%;
сариқ матбуот тадқиқотлари;
"Пуст гаворят" дастури;
"Москва акс-садоси" радиоси;
"Комсомолская правда" газетаси
Журналист қуйидагиларни бажариши шарт:
– меҳнат муносабатларига эга бўлган таҳририят уставига риоя қилиш (есда тутингки, амалиётчи журналистларнинг аксарияти ўз таҳририяти устави билан ҳеч қачон танишмаган);
- ўзига етказилган маълумотларнинг тўғрилигини текшириш;
- маълумотни тақдим этган шахсларнинг унинг манбасини кўрсатиш, шунингдек, агар у биринчи марта эълон қилинган бўлса, иқтибос келтириш тўғрисидаги сўровларини қондириш;
- маълумот ёки унинг манбасини махфий тутинг (гарчи ушбу қоида журналистнинг мажбуриятларида ёзилган бўлса-да, у терговчи журналистга жуда муҳим ҳуқуқ беради: сиз ўзингизнинг маълумот манбангизга мурожаат қилиб, расмийларнинг маълумот манбангизни очишга бўлган ҳар қандай босимини қатъиян рад этасиз. ахборот ва/ёки унинг манбаларининг махфийлигини сақлаш мажбурияти)
- фуқаронинг ёки унинг қонуний вакилларидан шахсий ҳаёти ҳақидаги маълумотларни тарқатишга розилик олиш, жамоат манфаатларини ҳимоя қилиш учун зарур бўлган ҳоллар бундан мустасно;
-фуқаролар ва мансабдор шахслардан ахборот олгандан кейин уларни аудио ва видеоёзув, кино ва суратга олиш ишлари олиб борилганлиги тўғрисида хабардор қилиш;
– бош муҳаррирни ўзи тайёрлаган хабар ва материалларнинг тарқатилиши муносабати билан юзага келиши мумкин бўлган даъволар ва қонунда назарда тутилган бошқа даъволар тўғрисида хабардор қилиш;
- бош муҳаррир ёки таҳририят томонидан берилган, бажарилиши Қонун бузилиши билан боғлиқ бўлган топшириқни рад этиш;
- сўров бўйича, журналистнинг касбий фаолиятини амалга оширишда унинг шахси ва ваколатини тасдиқловчи таҳририят гувоҳномасини ёки бошқа ҳужжатни тақдим этиш (терговчи журналист ушбу қоидани эътиборсиз қолдирмаслиги керак: бу кўп жиҳатдан улар сиз билан қандай оҳангда ва қайси тоифада гаплашишига боғлиқ бўлади. мансабдор шахслар сиз билан боғланади)
Шунингдек, “Оммавий ахборот воситалари тўғрисида”ги Қонуннинг 39-моддасида таҳририятнинг давлат органлари ва ташкилотлари, жамоат бирлашмалари ва мансабдор шахсларнинг фаолияти тўғрисидаги ахборотни сўраб олиш ҳуқуқи назарда тутилган. Бундан ташқари, Қонунда бундай сўров оғзаки ва ёзма равишда амалга оширилиши мумкинлиги аниқланган. Бу шарт эса мансабдор шахсни журналистнинг ҳар бир саволига жавобан таҳририятдан тегишли расмий ҳужжатларни талаб қилиш ҳуқуқидан маҳрум қилади.