Rossiya musulmonlari modern asriga qadam qo‘ydi

O‘zbekistonni o‘zbeklashtirish

Yangi alifboni joriy etish boshlandi. Respublikaning barcha hududlarida (u payti O‘zbekiston SSSR tarkibiga Qoraqalpog‘iston kirmas, lekin Tojikiston ASSR hamda boshqa bir qancha muxtor tumanlar kirardi) peshlavhalar, rasmiy hujjatlar, gazeta va jurnallar lotin yozuvidagi o‘zbek tiliga o‘tkazildi.

Ayni paytda tilni boyitish, atamalarni o‘zbeklashtirish bo‘yicha ishlar davom etdi. Bu ishni jadid ma’rifatparvari Elbek boshlab bergan edi – u 1923-yilda “Turkiston” gazetasida, keyinroq “Inqilob” jurnalida e’lon qilgan lug‘atida chet el atamalarini o‘zbekcha atamalar bilan almashtirishni taklif qildi. U lug‘atda 550 ta mana shunday atama keltirdi. Lug‘atning kirish qismida shunday deyilgan edi:

Bu lug‘atni tuzishdan maqsad barcha chet so‘zlarni tilimizdan haydab chiqarish va haqiqiy o‘zbek atamalarini yaratishdir. Lug‘atni tuzishda biz jonli tilda qo‘llanilayotgan so‘zlardan foydalandik, hozirgi tilimizda bo‘lmagan so‘zlarni eski tilda yozilgan asarlardan oldik, qiyinchilik tug‘iladigan bo‘lsa, biz bunday so‘zlarni o‘zimiz sun’iy yasadik.

Bundan tashqari, 30-yillarda o‘zbek shevalarini o‘rganib, ularning materiallari asosida lug‘at boyitib borildi. Ayniqsa dehqonchilik, paxtachilik, chorvachilik, bog‘dorchilik, baliqchilik singari sohalardagi terminologiyani rivojlantirishga e’tibor qaratildi.

Hamid Olimjonning “Ko‘klam” she’riy to‘plami. 1929-yil.

Foto: Zaynobiddin Abdurashidov

Ma’lumot uchun:

- “paxta”, “tola”, “g‘o‘za”, “chanoq”, “tomir”, “ildiz”, “ko‘sak”, “ko‘rak” (g‘o‘zani sovuq urgandan so‘ng yaxshi pishmay qolgan hosil), “chigit” kabi so‘zlar shu yillarda adabiy tilga olib kirildi;

- 30-yillarga qadar o‘zbek tili lug‘atlarida baliqchilikka oid besh-oltita so‘z bo‘lgan xolos. Xorazm viloyati va Qoraqalpog‘istonga ekspeditsiya davomida baliqchilik terminologiyasiga oid 500 ga yaqin so‘z topilib, adabiy tilga kiritildi. Ayrim misollar: “oynako‘z” (ruschasi “белоглазка”), “aqchavaq” (“килька”), “olabug‘a” – (“окунь”), “baqra” – (“осётр”), “joyna” (laqqa baliqning eng yirik turi, eng kattasi 200 kilogrammgacha bo‘ladi), “zog‘ora baliq” – (“камбала”), “qayaz” – (“усач”), “loppish” – (“сом”), “marqa” (“жерех”), “suvon, so‘gan” (“усач”), “sunuk” (“шамайка”), “tobon” (“салака”), “to‘rta” (“сорга”), “qoziqbosh” (“маринка”), “qorago‘z” (“черноглазка”).