Rivojlantirish va muvofiqlashtirish hududiy boshqarmasi karmana tuman kasb-hunar maktabi

Nazorat savollari:

7. 
   Iqtisodiy sohalarda qo’llaniluvchi qanday dasturlarni bilasiz?
   
8. 
   1C: Buxgalteriya dasturining asosiy tamoyillari nimlardan iborat?
   
9. 
   Asosiy menyu nimalardan tashkil topgan?
   
10. 
    Ro’yxatlar bilan ishlashda namalarga e’tibor berish kerak?
    
11. 
    Dasturni tavsiflang.
    
12. 
    Servis menyusi haqida gapiring.
    

35-ma’ruza

Tarjimon dasturlari. Socrat, Promt, Uz-Lat, tarjimon dasturlarida ishlash




Reja:

1. Tarjimon dasturlari

2. Socrat, Promt dasturlari haqida tushuncha

3. Uz-Lat, tarjimon dasturlarida ishlash.

Hozirgi kunda dunyoda ingliz tilidan boshqa tillarga va boshqa tillardan ingliz tiliga avtomatik tarjima qiluvchi dasturlar keng qo`llanilyapti. Bu ingliz tilining xalqaro muloqot borasida yetakchi rol o`ynayotganligi bilan izohlanadi. Ingliz tili o`rganish uchun ancha qulay va sodda, lekin uning soddaligi avtomatik tarjima sistemalari uchun kutilmaganda qo`shimcha qiyinchiliklar tug`diradi. Hamma gap shundaki, ingliz tilidagi bir xil yozilgan so`zlar ko`pincha nutqning turli qismlariga tegishli bo`ladi. Bu gapning grammatik tahlilini qiyinlashtiradi va avtomatik tarjimadagi qo`pol xatolarning yuzaga kelishiga olib keladi.

Rus tilidan ingliz tiliga va ingliz tilidan rus tiliga avtomatik tarjima qilish sistemalaridan Socrat va Stylus kabi dasturlar keng tarqalgan. Stylus, shubhasiz, tarjimada yana ham yuqori sifat va o’zgaruvchanlikni ta’minlaydi. Stylus dasturining so’nggi versiyasida o’z nomini o’zgartirdi va u endi PROMT98 deb ataldi.

PROMT98 sistemasi universal, shu bilan birga ixtisoslashgan lug’atlardan iborat boy tarkiblarni o’z ichiga olib, ulardan foydalanishni boshharuvchi vositalarni o’z ichiga oladi. Bironta ham lug’atga kirmagan so’zlar tarjimasini mustaqil ravishda aniqlab, iste’mol luhatida saqlaydi. Bundan tashqari, PROMT 98 dasturi xususiy ismlar va tarjima qilish talab etilmaydigan boshqa so’zlar, masalan, qisqartma so’zlar bilan ishlash qoidalarini ko’rsatish imkonini ham beradi.

Dasturning qo’shimcha imkoniyatlari fayllarning turkum tarjimalari, tekislanmagan matnlarning tezkor tarjimalari, shuningdek, Internetdagi Web sahifalarini sinxron tarjima qilish imkonini o’z ichiga oladi. Ushbu sahifalarini alohida ilova dasturlar sifatida amalda tadbiq etilgan.

PROMT98 dasturi o’rnatilgandan so’ng bosh menyuda uni ishga tushirishga izn beruvchi punktlar paydo bo’ladi.

PROMT98 interfeysi Windows (95, 97,98,2000) operatsion sistemasi talablariga muvofiq amalga tatbiq etilgan.

Bevosita asboblar paneli ostida joylashgan qism ilova oynasining ishchi sohasi deb atalib, u bir necha sohachalarga bo’lingan. Ikkala asosiy zonalar boshlang’ich matn va uning tarjimasini o’z ichiga oladi.

lova oynasining pastki qismida axborot paneli joylashgan. U foydalanilayotgan lug’atlarni aks ettirish va tanlash, tarjima qilinayotgan hujjatning dasturga noma’lum bo’lgan so’zlari ro’yxatini olish va tarjima qilish lozim bo’lmagan so’zlar ro’yxatini boshqarish uchun mo’ljallangan uchta qo’shimcha varaqadan iborat.

Ilova oynasining pastki qismida menyu satri ostida asboblar paneli joylashgan. Ular hujjat bilan ishlash imkoniyatini beruvchi piktogrammalar ro’yxatidir. PROMT 98 da ishlash uchun bu dastur xotirasiga chaqiriladi va “Создать” piktogrammasi bosiladi. Natijada “Направленые перевода” (tarjima yo’nalishi) oynasi hosil bo’ladi.

Biror tilda yozilgan matnni tarjima qilish uchun “Направленные превода” bandidan foydalaniladi. Bu yerda, masalan, rus tilidan ingliz tiliga tarjima qilish uchun “Russko-Angliyskiy” bandi tanlanadi va “OK” bosiladi. Bunda kompyuter avtomatik ravishda rus tilida yozilgan matnni ingliz tiliga tarjima qiladi va tarjima qilingan matn ekranning quyi qismida ko’rsatiladi. Shuni aytish kerakki, kompyuter hozircha 100% to’la va aniq tarjima qila olmaydi, albatta. Lekin, tarjima sifati oshib boruvchi dasturlar yaratilish jarayoni davom etmoqda.

Biror faylda joylashgan matnni tarjima qilish uchun avtomatik tarjima qilish imkoniyati mavjud. Buning uchun, avvalo, faylni boshlang’ich matn bilan to’ldirish kerak, albatta. Bu amalni bajarish “Файл/Открыт” bilan yoki asboblar paneli yordamida bajariladi.

Boshlang’ich faylni o’zgartirish muloqot oynasini ochadi. Buning sababi matn fayllar turli formatga ega bo’lishi mumkinligidadir. Shuning uchun ushbu muloqot oynasida avtomatik tarzda fayl formati va tarjimaning zaruriy yo’nalishi tanlanadi.

Foydalanuvchining faqat parametrlar to’g`ri berilganligiga ishonch hosil qilib, “OK” tugmasi bosish kerak bo’ladi, xolos. Boshlang’ich hujjat kompyuterga kiritiladi va avvaliga vaqtinchalik tarjima qilinuvchi matn va u bilan birga tarjima o’z o’rnida aks etadi. Tarjima amalga oshishi uchun “Перевод/Весь” tekst bandini tanlash kerak. Tarjima anchagina murakkab va sekin o’tuvchi amaldir. Shuning uchun tarjima dasturning asosiy oynasida boshlang’ich matnni o’tkazib turish va boshlang’ich matnni boshqa tildagi matn bilan almashtirib borish mumkin.

Hujjatning oxiriga yetib kelgach, boshlang’ich tarjima natijasi matnlarini ko’rib chiqish va shu bilan birga tahrir ham qilish mumkin.

Agar tarjima qilinuvchi matnga o’zgartirishlar kiritilsa, o’zgartirilgan abzatslarnigina tarjima qilinadi. Buning uchun “Перевод текущего абзаца” (joriy abzats panelidagi) buyrug’idan foydalaniladi yoki tarjima dasturi asboblar panelidagi “Текущи абзац” (joriy abzats) bandi bosiladi. Ushbu holatda tarjimaning barcha qolgan abzatslari o’zgarishsiz qoladi.

Avtomatik tarjimaning sifati qanday lug’atdan foydalanilayotganligiga bog’liq.PROMT98 sistemasi umum iste’moldagi so’zlardan iborat bo’lgan bosh lug`at, shuningdek turli sohaning ixtisoslashgan lug’atlarini o’z ichiga oladi.

Ixtisoslashgan lug’atlarga bo’lgan zaruriyat inson faoliyatining turli jabhalarida ushbu sohaga tegishli tushunchalarni ifodalovchi turli terminlar qo’llanilishi bilan bog’liq .Bu terminlardan ba`zilari o’ziga xos ma`noga ega bo’lishi ba`zilari kundalik turmushda ba`zilari boshqacha ma`noda ishlatilishi kerak.

Misol uchun: inglizcha “solution” so’zini olamiz. Universial lug’atlar uni har xil tarjima qilishlari mumkin.

Tarjima sifatini oshirishning boshqa usuli dasturga u tajriba qila olmaydigan yoki tajriba qilmasligi kerak bo’lgan ba’zi so’zlarni ishlatish usulini ko’rsatishdan iborat.

Buning uchun tarjima qilinmaydigan so’zlar (masalan, Windows) ni band qilib qo’yish va dastur lug’atida bo’lmagan so’zlar tarjimasining qoidalarini berish zarur.

Foydalaniladagan lug’atlar ro’yxati axborot panelidagi foydalaniladigan lug’atlar qo’shimcha varaqasida keltirilgan. Lug’atlar ko’rsatilgan tartibda ko’riladi, shu bilan birga keyingi lug’atga o’tish ko’rsatilayotgan lug’atda kerakli so’z bo’lmagan taqdirdagina amalga oshiriladi. Tarjima sifatiga nafaqat lug’atlarning soni, balki ularning dasturda terilish tartibi ham ta’sir ko’rsatadi.

Shunga alohida e’tibor berish kerakki, dasturdagi terilishda, odatda, birinchi bo’lib iste’mol lug’ati turadi. Iste’mol lug’atlari tahrir qilish va o’zgartirish uchun ochiq bo’ladi. Shu tariqa, foydalanuvchi tomonidan to’ldirilgan va o’zgartirilgan maqolalar birinchi navbatda e’tiborga olinadi.

Foydalanilayotgan lug’atlar ro’yxatini o’zgartirish uchun “Словары” (lug’atlar) menyu bandini va tarjimaning kerakli yo’nalishini (masalan, russko-angliyskiy yoki anglo-russkiy) tanlash kerak. Shuningdek, “Перевод” asboblar panelidagi “Словары” (lug’atlar) bandini bosish mumkin. Bunda tarjimaning tanlangan yo’nalishiga muvofiq keluvchi qo’shimcha varaqadan iborat “Словары” (lug’atlar) muloqot oynasi ochiladi.

Bu muloqot oynasi qo’shimcha lug’atlarni ko’rish, ulash va o’chirish yangi iste`mol lug’atlarini yaratish shuningdek, lug’atlarni ko’rish tartibini boshqarish imkonini beradi. Shu bilan birga har ehtimolga qarshi qo’shimcha lug`atlarni qo’shish tavsiya etilmaydi, chunki bu dastur ishini sekinlashtiradi va tarjima sifatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.

Ko’pgina hujjatlar faqat qisman tarjimani talab etadi. Atama so’zlar va tushunchalar asliyat tilida qolishi kerak. Masalan: kompyuterga doir adabiyotlarda dastur operatsion sistemalar va ishlab chiqaruvchi kompaniyalar nomlarini tarjima qilish yoki ularni o’zgartirish maqbul emas.

Avtomatik tarjima sistemasi ma’lum so’z yo so’z birikmasi tarjima qilmasligi uchun ushbu so’zni band qilish darkor. Band qilingan so’zlar axborot panelidagi “Зарезервировать слово” qo’shimcha varaqasidagi ro’yxatga sanab o’tiladi.

Hujjat matnida band qilingan so’z uchrashi bilan u boshqa rangda ajralib ko’rinadi.

Band qilingan so’zlar ro’yxatiga biror bir so’zni qo’shish “Сервис зарезервироват” buyrug’i berish yoki “Перевод” asboblar paneli guruhidagi “Зарезервироват слово” bandini tanlash bilan bajariladi.

Hujjatlar dastur ichki formatini saqlash paytida band qilingan so’zlar ro’yxati fayl bilan birgalikda saqlanadi. PROMT 98 dasturida, shuningdek, shunday ro’yxatni boshqa hujjatdan olish imkoni ko’zda tutilgan.

Band qilingan so’zlarini yagona lug’atlar foydalanish imkoniyati bir mavzuga aloqador bir guruh hujjatlar bilan yoki bitta katta hujjatning ko’plab qismlari bilan ishlashda nihoyatda qulaydir.

PROMT 98 dasturi tarkibiga kiritilgan lug’atlar ancha boy ekanligiga qaramay hujjatlarda uchrovchi hamma so’zlar kiritilgani kafalotlab bo’lmaydi. Notanish so’zlarni dastur qizil rangda ajratib ko’rsatadi.

Lekin, hamma notanish so’zlar hamma lug’atga kiravermaydi .Ular orasiga band qilish lozim bo’lgan so’zlar ham uchrashi mumkin. Shuningdek, bu so’zlar to’g’ri yozilganligini tekshirib ko’rish kerak.Agar lug’at haqiqatdan ham to’liq bo’lmasa, unda so’zni iste’mol lug’atiga qo’shish mumkin.

Malakali tarzda to’ldirish juda muhim va mas’uliyatli tadbir.Lug’atni haddan ziyod zichligi tarjima sifatini pasaytirish mumkin.Shuningdek, bir so’z turlicha ma’no ko’rinishlariga ega bo’lishi mumkinligini ham nazarda tutish kerak. Mutaxassis rejimida so’zlarni qo’shish quyidagi tartib amalga oshiriladi.

“Перевод словарная статья” buyrug’ini berish unda “Словарныю статья” muloqot oynasi ochiladi. Bu muloqot oynasida so’z shaklini andazaga o’zgartirish kerak.Unda lug’at bandi muloqot oynasi bosiladi.

Keyingi muloqot oynalari so’z o’zgarishini xilini aniqlash shuningdek, ushbu so’zning boshqa shakllarda to’g’ri yozilishini ko’rsatishga imkon beradi.

Oxirgi muloqot oynasi boshlang’ich tildagi so’zning ushbu shakllarning qaysi biriga ishlatish kerakligini aniqlaydi.

PROMT 98 dasturi fe`l va ot shz turkumi uchun so’zlarning bir biri bilan mos kelishini aniqlaydigan qo’shimcha axborot berishga imkon beradi.Fe’l holatida bunday maqsad uchun “Управленые” (boshqaruv) bandi xizmat qiladi. U masalan, berilgan fe’lning qo’shimcha bilan bog’lanish usuli: qanday ko’makchi zarur, qo’shimcha qanday kelishikda bo’lishi kerak va h.k.larni ko’rsatish imkonini beradi.

Avtomatik tarjima sistemasi ishining samarasi va sifati, asosan, unda mavjud lug’atlar tarkibi va ularning sifatiga bog’liq. Lug’atlarning sifati esa ular qanday tartib bilan to’ldirilganiga qarab belgilanadi.

PROMT 98 dasturi sozlovchilarining ishi ekran ko’rinishining o’zgartirilishi va ba’zi texnik amallarning o’ziga xosligini ta’minlashga qaratilgan. Dasturning umumiy sozlovlari “Сервис параметр” (servis-parametrlar) buyrug’i bilan yoki “Cервис” asboblar panelidagi “Параметры” (parametrlar) bandi yordamida ochiladigan “Настройка параметров программ” (dastur paremertlarini sozlash) muloqat oynasida tanlash bilan bajariladi.

Ushbu muloqot oynasi ikkita qo’shimcha varaqqa ega. “Разное” qo’shimcha varaqasi dastur sozlovining parametrlarini o’zgartirish imkonini beradi. Bu yerda boshlang’ich matnni kiritishda tarjima oynasi qanday to’ldirilishi kerakligi ko’rsatiladi, band qilingan so’zlar ro’yxatining avtomatik kiritilishi yoritiladi, lug’atlarning darajasi (Специалист yoki Начинающий) aniqlanadi.

“Использовать мгновенный перевод” bayroqchasi lahzalik tarjima, alohida so’zlar va ajratilgan qismlar tarjimasini maxsus oynasi aks ettirish imkonini beradi.

“Цвет”(rang) qo’shimcha varaqasi matnning turlicha elementlariga rang berish, shuningdek, abzatslarning maxsus belgisi (маркировка)ni o’chirishga imkon beradi.

Sozlovchining qo’shimcha imkoniyatlari asboblar paneli (chizim)i mundarijasini o’zgartirishdan iborat. Dastur bilan ishlash tajribasi to’plangandan keyin, asboblar panelidagi satr klavishlar foydalanilmayotgani, shu bilan birga tez-tez bajariluvchi amallar klavishlari yo’qligi ayon bo’ladi. Asboblar paneli tarkibi Panellar/Servis/ “Настройка” (servis/sozlov) buyrug’i bilan o’zgartiriladi.

“Настройка панелы” (panellarni sozlovi) muloqot oynasida “Категории” (kategoriyalar) ro’yxati menyu satrlarining bandlari nomidan iborat. Agar ushbu bandlardan istalgani tanlansa, “Кнопки” (tugmalar) panelida muvofiq menyudan buyruq uchun tugmalar paydo bo’ladi. Tugma qo’shish uchun uni muloqot oynasidan asboblar paneliga olib o’tish kerak. Asboblar panelidan keraksiz tugmani olib tanlash asboblar panelidan muloqot oynasi ichiga olib o’tish orqali amalga oshiriladi.