Rivojlantirish institu ti

Yer  yuzasining  asosiy  relyef  shakllari
Relyef rivojlanishining asosiy manbalari.  „Yer yuzasining um um iy 
tavsifi“ da  qayd  qilinganidek,  sayyoram iz  o k ean   va  m ateriklardan 
iborat.  O kean lar suv osti  relyefi  — c h o ‘km alardan,  yoriqlardan,  suv 
osti  to g ‘laridan;  m ate riU a r esa  b o tiqlardan,  pasttekislik va  tekislik­
lardan,  qir,  plato,  yassi tog1 va baland togMardan  iborat b o lib ,  ularni 
b ir n o m   bilan  yer yuzasi  relyefi  deb  ataladi.
Y er yuzasining hozirgi planetar relyef shakllari uzoq davom  etgan 
geologik jarayonlar ta ’sirida vujudga kelib, shakllangan.  Eng qadim iy 
m aterik  Y er p o ‘sti  — bu  kem briygacha b o ig a n   platform alar  hisob- 
lanadi.  Bu platform alar bundan  1,5  mlrd  yil oldin burm alanib vujudga 
kelgan, so ‘ngra ular yassilanib,  qadim iy negiz 
(genezis,  kristalli slanes 
va boshq.)  ustini qalin gorizontal holda yotgan chiqindi jinslar qoplab 
olgan.  B inobarin,  o 's h a   p latfo rm alar  bu rm alan m ag an ,  faqat  b a ’zi 
yerlari  bukilgan,  b a ’zi  yerlari  ko'tarilgan.  Bunday  platform alarga 
Shim oliy yarim sharda joylashgan  Shim oliy A m erika,  Rossiya,  Sibir, 
Xitoy; Janubiy yarim sharda esa Janubiy A m erika, Afrika, A rabiston, 
H in d isto n , Avstraliya,  A ntarktida platform alari kiradi.
M aterik  platform alari,  asosan,  pasttekislik,  tekislik,  plato,  qir, 
yassi  tog‘lik va  baland  to g ‘lardan  iborat  b o 1 Isa,  suv bosgan  qism ida 
esa  m aterik  sayozligi  joylashgan:  Rossiya  platform asida  Sharqiy 
Y evropa,  Shim oliy  G erm an iy a  pasttekisliklari,  Janubiy  A m erika 
platform asida A m azonka pasttekisligi va Braziliya yassi togMigi, Afrika 
platform asida ko ‘proq plato va yassi togMar joylashgan.
Q adim iy platform alarning chetlarida nisbatan yosh platform alar 
va kaledon, gersin,  m ezozoy va alp tog1 hosil qilish jarayonida vujudga 
kelgan  burm ali  to g 1  tizim i  o ‘rab  olgan.  Bu  to g 1  tizm alari  zanjiri 
vujudga kelishi jihatidan qadim iy va yosh  deb ikki guruhga boMinadi. 
Q adim iy togMar zanjiriga  kaledon va gersin tog1 hosil qilish jarayonida 
vujudga  kelgan —  U ral,  T y anshan,  O loy,  Sayan  kabi  tog1  tizim lari 
kirsa,  alp  togM  hosil  boMishi  jaray o n id a  burm alangan  yosh  togMar 
tizimiga — Alp,  Kavkaz,  Pomir,  Hindikush,  Himolay, A nd,  Kordilyera 
kabi togMar kiradi.
Yer yuzidagi yosh, yer yoriqlari  mavjud,  harakatchan hududlar — 
geosinklinallar,  asosan,  alp burm alanishida  hosil boMgan tog1 tizim i 
m in taq asid a,  xususan,  T in c h   o k ean   halqasida  (K u ril-K am ch atk a, 
Yaponiya), O 'rta dengiz —  Himolay,  Karib-M eksika va boshqa hudud­
larda joylashgan.  Bunday hududlarda tez-tez  zilzilalar boMib, vulkan­
lar otilib turadi.