Rivojlantirish institu ti

2. 
Litosferani  tashkil etuvchi jinslar.  B unday jin slar orasida eng 
k o ‘p  tarqalgani  m agm atik  va  m etam orfik y o ‘l  bilan  vujudga  kelgan 
y otqiziqlar hisoblanib,  b u tun Yer p o ‘stidagi yotqiziqlarning 90%  ini 
tashkil etadi.  Lekin geografik qobiq  uchun aham iyatlisi  litosferaning 
eng  ustki  qism ini  qoplagan  va  u n c h a   qalin  b o llm agan  (o ‘rtacha 
qalinligi  2,2  km )  c h o ‘kindi jin slard ir.  C h u n k i  geografik  qobiqdagi 
b a rc h a   din am ik   jara y o n la r  o ‘sha  jin slard a  sodir  boMadi  ham da  u 
bilan  havo,  suv  va  tirik  organizm   uzviy  aloqada  boMib,  turli  xil 
geografik jaray o n lard a faol  ishtirok etadi.
Litosferadagi  c h o ‘kindi jinslar  orasida  keng  tarqalganlari  loy  va 
loyli  slanes,  qum   va  qum tosh,  ohak,  dolom it  va  boshqa  karbonatli 
jinslardir.  Litosferaning kontinental qismining tashqi qiyofasi (relyefi)ni 
tashkil etuvchi togMar, yassi togMar,  qirlar,  tekisliklar, botiqlar yaxshi 
o ‘rganilgan.  Lekin okean qismining relyefi hali yaxshi o ‘rganilgan emas. 
S o ‘nggi  20 —25 yil  ichida oMkazilgan tekshirishlardan m a ’lum  boMi- 
shicha,  okeanlarda bir-biri bilan tutashib ketgan suvosti tog‘ tizm alari 
boMib, ular yaxlit tog‘ zanjmni hosil qilgan. Xususan, Shimoliy  Atlantika 
suvosti togMning davom i  N orveg dengizidagi va Shim oliy M uz okea- 
nidagi suvosti togMariga tutashgan.  Shim oliy A tlantika suvosti togMari 
jan u b d a  Afrikani  aylanib  oMib,  H ind  okeanidagi  Karlsberg  togMga, 
undan Avstraliya va A ntarktida oraligMdagi togMar orqali Janubiy Tinch 
okean va  Shim oliy T in ch  okean suvosti togMari bilan tutashib ketadi. 
0 ‘sha suvosti tizm alarining,  m asalan,  0 ‘rta A tlantika tizm asining eng 
baland  c h o ‘qqilari  okean  sathidan  koMarilib,  Islandiya,  Azor,  Vos- 
kreseniya kabi orollarni vujudga keltirgan.
O kean  ostidagi  o ‘sha tizm alarn in g  m arkaziy qism larida ch u q u r 
yoriqlar, botiqlar joylashib, ular r i f t   v o d i y l a r i   deb ataladi. O kean- 
lardagi  eng  c h u q u r jo ylar,  vulkan  hodisalari  va  seysm ik jaray o n lar 
k o ‘proq o ‘sha  rift vodiylari bilan bogMiqdir.
L itosferaning  k o n tin en tal  va suvosti  relyefi,  uni  tashkil  etuvchi 
m inerallar, jinslar Y er sharining uzoq davom etgan evolutsiyasi ta ’sirida 
o ‘zining birlam chi  holatini o ‘zgartirgan va bu o ‘zgarish  ham on davom 
etm oqda.  Litosferadagi bu o ‘zgarishlar,  eng  a w a lo , Y em ing geologik 
jaray o n lari  ta ’sirida  so d ir boMgan.  G eologik jara y o n la r esa Y erning 
ichki  (endogen)  va tashqi  (ekzogen)  energiyasi  (kuchi)  tufayli sodir 
boMgan.
Y erning  ichki  energiyasi  ta ’sirida  litosferaning  relyef shakllari 
vujudga kelib, vulkanlar otilib, seysmik hodisalar ro‘y bergan. Aksincha, 
tashqi  energiya  m anbayi  Q uyosh  ta ’sirida sham ol,  yogMn,  daryolar, 
tirik  m avjudotlar vujudga  kelib,  ular ta ’sirida  m uzlar harakatlanadi, 
dengiz toMqinlari sodir boMadi. Yerning o ‘sha tashqi energiyasi ta’sirida 
vujudga  kelgan  o m illar  esa  litosfera  yuzasini  n urab,  yuvib,  oqizib, 
yem irib,  eritib uni tekislaydi, silliqlaydi.  Bu  ikki energiyaning o ‘zaro 
ta ’sirida litosferaning hozirgi  relyef shakllari vujudga  kelgan.
115

---