Rivojlantirish institu ti

M ussonlar1 — yilning  sovuq  faslida  m aterik d an   okeanga,  issiq 
faslda aksincha, o k e an d an  m aterikka esadigan sham ollardir.  C hunki 
qishda  m aterik sovib  ketadi, shu davrda okean  iliqroq b o ‘lib,  bosim  
past b o lladi,  natijada  m aterikdan sovuq,  quruq sham ol esadi. Yozda, 
aksincha, quruqlik tez isib ketib, bosim   pasayadi,  natijada okeandan 
nam   havo oqim i  m aterikka esadi.
Fyon  —  to g ‘li  h u d u d lard a  vujudga  keladigan  sham oldir.  Fyon 
to g 1  tizm alarin in g   h a r  ikki  to m o n id a   bosim ning  bir  xil  b o ‘lm asli- 
gidan vujudga keladi. T o g ‘d a n  oshib o ‘tayotgan havo quruq b o ia d i.
1 
M usson —
 arab ch a  so lz  b o ‘lib,  mavsum iy  degan  m a ’noni  anglatadi.
151

---

U  pastga (tog‘ yonbag‘ri b o ‘ylab) tushayotganda harorati  b ar  100 m da 
Г   isiydi,  shu  sababli  1000  m  balandlikdagi  tog‘dan  pastga  tushganda 
harorati  10°,  2000  m  balandlikdan  tushganda  20° ga  isiydi  va  hokazo. 
Bundayjarayon O lrta Osiyo tog‘larida  ham  sodir bo‘ladi.  Ba’zan qishda 
T oshkent  viloyatining  tog‘oldi  hududlarida  Farbiy  T yanshan  tog‘ 
tizm alarida vujudga kelgan fyon ta ’sirida harorat  15° — 20°  ko‘tariladi.
T o g ‘ - v o d i y  
sham ollari  to g ‘li  h u d u d lard a ,  xususan,  0 ‘rta  Osiyo 
to g ‘larida tez -te z  sodir b o ‘lib turadi.  T og‘-vodiy sham ollari  kunning 
birin ch i  yarm ida vodiyning yuqori  qism idan  quyi  qism iga,  ikkinchi 
yarm ida esa teskari yo ‘nalishda esadi.
0 ‘rta O siyoning yana bir m ahalliy sham oli 
a f g 'o n  
sham olidir.  Bu 
sh am ol  0 ‘rta  Osiyoga  sh im o ld an   kirib  kelgan  sovuq  havo  t a ’sirida 
vujudga keladi.  Bu  havo 0 ‘rta O siyoning janubidagi tog‘lardan oshib 
o ‘to lm asd a n ,  o ch iq ro q  b o ‘lgan Q o ra q u m n in g  sharqiy tekislik qism i 
(A m udaryo vodiysi) orqali Afg‘o n isto n   hududiga o ‘tib,  so 'n g ra   S ur- 
xon,  S herobod va  Baxsh vodiylariga esadi.  Bu c h a n g -to ‘zon aralash 
q u ru q   sham olga  aylanib,  b a ’zan  4  —5  kunlab  esib  tu ra d i,  qishloq 
xo‘jalik ekinlariga va um um an, xo‘jalikka zarar keltiradi. C hang-to‘zonli 
afg‘o n  sham oliga o ‘xshash sh am o llam i A rabistonda samum,  Sahroyi 
K abirda xamsin deb  h am  yuritiladi.
Sayyoram iz geografik qobig‘ida sham ollarning aham iyati g ‘oyat 
katta.  Sham ol  b o ‘lm asa,  bulut qaysi  yerda vujudga kelsa, o ‘sha joyga 
yog‘in yog‘ar edi.  Shuningdek, dengiz oqim larining vujudga kelishida 
ham  sham ol ishtirok etadi.  Sham ol biz yashab,  nafas olayotgan havoni 
tozalab turadi.  Sham ol energiya  m anbayidir.  D unyoning qurg‘oqchil 
hududlarida, xususan,  0 ‘rta Osiyoda sham ol kuchi asosida ishlaydigan 
agregatlar yo rd am id a energiya  hosil  qilib,  u n ing y o rd am id a yer osti 
suvlari so‘rg‘ichlar (nasos) orqali tortib  olinm oqda.  N atijada aholini 
elektr energiya va suv bilan t a ’m in lash d an  tashqari,  chorva  m ollari- 
ning suvga b o ‘lgan  talabini  ham   qo n d irib   turibdi.