Rivojlantirish institu ti

Sham ollar va ularning turlari.  Y er yuzasining h a m m a  qism i b ir 
xil isimasligi oqibatida bosim  turlicha boMadi.  N atijada yuqori bosimli 
yerlarda  havo  past  bosim li  h u d u d lard a   h arak at  qiladi  (oqadi).  Y er 
yuzasida  atm o sfera  bosim ining  b ir  xil  boMmasligi  oqibatidagi  havo 
harakatiga shamol deyiladi.  Ikki jo y  orasidagi  havo bosim ining farqi 
q a n c h a   k atta  boMsa,  sham ol  sh u n c h a   tez   va  kuchli  esadi.  O d atd a, 
sham olning tezligi bir sekundda necha m etr (m /sek) yoki soatda necha 
k ilo m etr  (k m /so a t)  yoM  bosganligi  yoki  ball  bilan  (0  balldan  12
148

---

Past  bosim 
* *   G 'arbiy  sham oU arv 
va siklonlar
9 o r^ b o s i m l i   s u b t r o p i k
Passat  s h a m o lla r i^ r  
Past  bosimli  ekvator  oblast
Passat  shamollari
  _  
bosimli 
subtropik „ ,.
(farbiy  shamo//ar~~~^ 
va siklonlar
 
▲
Pti5/ 
bosim
 
   
Jflnibi-
sharqty
37-  rasm . 
B ir   x il  y e r   > u z a s id a   a t m o s f e r a   b o s im i  v a   s h a m o l l a r n i n g  
z o n a l   t a q s i m l a n i s h i   ( L . P .   S h u b a y e v   m a ’l u m o t i ) .
ballgacha)  ifodalanadi.  Tezligi  11  balldan  (sekundiga  25  m )  oshgan 
sham ol  a n c h a  xavfli bo  ladi. Y er yuzida kuchli sham ollar A ntarktida 
sohillarida k o ‘p esadi.  (A ntarktida bilan okeanlar orasida bosim  farqi 
ju d a   k atta.)  S h am olning  yillik  o ‘rtach a  tezligi  sekundiga  22  m  ga, 
b a ’zan  esa m aksim al  tezligi  sekundiga  100 m ga yetadi.  S ham olning 
tezligi  va  kuchi  a n e m o m e tr,  y o ‘nalishi  esa  fluger  degan  asboblar 
yordam ida o ic h a n a d i.
Sham olning yo‘nalishi, ya’ni qay tom ondan esayotganligi sham ol 
esayotgan gorizont to m o n  nom i bilan ataladi. T o m o n lam i k o ‘rsatish 
u c h u n   go rizo n t  rum blarga  b o iin a d i.  Asosiy  rum blar  shim ol  (  N  ), 
ja n u b   (  S  ),  sharq  (  E ),  g ‘arb  ( W ).  R um blarni  an iq ro q   belgilash 
m aqsadida gradus  ham   q o ‘shib yoziladi  (N 40°E ),  ya’ni sham ol shi- 
m oldan  sharqqa  to m o n   40°  burilgan.  S h am olning  yo ‘nalishi  uning 
azim uti  (yo‘nalish)  bilan  belgilanadi.  A zim ut  sham ol  esgan  to m o n  
bilan sham ol orasida hosil b o ‘lgan burchakdir.  O datda, shim ol tom on 
0°  deb  k o ‘rsatiladi,  u n d a n   boshlab,  soat  strelkasi  b o ‘yicha  0°  dan 
360°  gach a  hisoblanadi.  Y er yuzida  sham ollarning  xillari  k o ‘p.  Shu 
sababli  ularni vujudga kelishiga (hosil b o ‘lishiga) qarab uchta guruhga 
b o i is h   m u m k in :  a tm o sfe ra   u m u m iy  sirkulatsiyasining  sham ollari; 
siklon va antisiklon sham ollari,  m ahalliy sham ollar.
149

---