Rivojlantirish institu ti

9- rasm. 
Y ern in g   ichki  tu z ilish i  (V.  L arin   b o ‘y ich a.  1986-  yil).
fasllari,  iqlim   m in taq alari va tab ia t zo n alarin in g  tarkib  to p ib ,  rang- 
barang „yashil  sayyora“ga aylanishida Y er o ‘q ining qiyaligi  m uhim  
aham iyatga ega b o ‘ladi.
Rossiyalik  olim   A.  E.  Kulinkovich  (1985)  tarixiy geologiyaning 
(kim yo fanidagidek) davriylik q o n u n in i yaratish zarurligi to ‘g ‘risida 
yaxshi fikr bildirdi.  U ning m ulohazasiga k o ‘ra,  „geologik ho d isalar“ 
(te k to n ik   h a ra k a tla r,  tab iiy -g eo g rafik   s h a ro itn in g   o ‘zgarishi  va 
alm ashinuvi,  m agm atizm   va  vulkanizm   hodisalari,  qazilm a  boy- 
liklam ing paydo b o ‘lishi, organik dunyo taraqqiyotidagi  keskin o ‘zga- 
rishlar va h.k.) Q uyosh sistem asining galaktika  m arkazi atrofida ayla- 
nishi bilan bog‘liq b o ‘lib, to ‘g‘ri davriylikda olg‘a intiladigan jarayonlar 
fondida  davriy tarzd a  kechadi.  Bu  h o d isalarning o ‘ziga xos b o ‘lgan 
xususiyatlari, asosan, galaktik yilning kalendaridagi b o lin m a la ri orqali 
C on tro l qilinadi“ . Ushbu fikiga (qonunga) asoslanib, A. Y.  Kulin-kovich 
tarixiy geologiyaning davriylik sistemasini tuzgan,  unda geoxronologik 
b o ‘lin m a la r  (Y e rn in g   y iln o m asi)  b ila n   g alak tik   y iln in g   fasllari 
o ‘rtasidagi  o ‘zaro bog‘liqlikni  aks ettiradi.
Shubhasiz, sayyoramizning evolutsiyasini an ch a oydinlashtirishda, 
unda kechadigan tabiiy hodisalam i obyektiv ilmiy asosda tushunishda 
A. Y.  K ulinkovichning yuqoridagi olg‘a surgan g‘oyasi katta aham iyat 
kasb etadi.  Sababi — Y er evolutsiyasini boshqa sayyoralar va Q uyosh­
ning taraqqiyotisiz,  Q uyosh  taraqqiyotini  galaktikam izning  rivojla- 
nishisiz va,  o ‘z  navbatida, galaktikam izning  rivojlanishini O lam ning 
taraqqiyotisiz yechib b o ‘lm aydi.
54

---

Y ern in g   ichki  q o b iq lari  (Y er  p o ‘sti,  m a n tiy a ,  yadro)  tarkib 
to p ish i  bilan   Y er  ta ra q q iy o tin in g   geologik  b o sq ich i  yakunlanadi. 
A lb atta,  bu  nisbiy  tu sh u n c h a   va  uni  vaqt  hisobida  y ak u n lan d i  deb 
b o ‘lm aydi.  Sababi  — geologik va tabiiy-geografik  ho d isalar hozirgi 
k u n d a  ham   davom  e tm o q d a  va bu jara y o n  abadiy davom   etaveradi. 
Ikkinchi to m o n d a n , Y er p o ‘sti va litosferalarning shakllanishi  hanuz 
d av o m   e tm o q d a k i,  bu  ja ra y o n d a   gidrosfera  va  biofsera  h am   faol 
ishtirok etm oqda.
Y erning  biologik  (biogen)  rivojlanish  bosqichi  (3,8  m lrd  yil 
m u qaddam ),  ya’ni suvda — Y erda  hayotning paydo b o ‘lish davridan 
hozirgacha  davom   etishi  va  antropogen  bosqichlar  haqidagi  m a ’lu- 
m otlar tegishli boblarda beriladi.  Olim larning ta ’kidlashicha,  litosfera, 
atm osfera, gidrosferalarning shakllanishida m agm atizm  jarayoni yetak­
chi  rol  o ‘ynagan.  Biosferaning  paydo  b o ‘lishi  uchun  bu  geosferalar 
asos — zam in vazifasini o ‘tagan.  M antiqan an a shu Y erda hayotning 
paydo  b o ‘lgan  davridan  boshlab  Y erning  tabiiy-geografik  rivojlanish 
bosqichi deb atash m umkin.  Sababi — endilikda barcha tabiiy hududiy 
kompleks (landshaft) laming kom ponent (unsur)lari tarkib topgan bo‘ladi.