Rivojlantirish institu ti

/ s o y a   Yer
Yarim   soya
11- rasm. 
о  —  O y   tu tilis h i  sx e m a si; 
b   —
  Q u y o s h   tu tilis h i  sx e m a si.
6 6

---

5000 stadiya' shim olda joylashgan  Iskandariyada 82°48' burchak hosil 
qilib  tushgan.  O radagi  farq  7° 12’  ga  teng  edi.  Eratosfen  bu  ikki 
sh ah ar orasidagi  m asofani  7° 12' ga taqsim lab,  uni  360° ga ko‘paytirib,
Y er shari aylanasining uzunligini ( -  ——  (x 360°  250000 stadiya yoki 
39000 km ) aniqlagan. 
7  12
V atandoshim iz Abu  R ayhon  Beruniy tekis yer ustida qad коЧаг- 
gan tog‘  tepasidan turib astrolabiya asbobi bilan gorizontning pasayish 
burchagini oMchagan.  U aw a l tog‘ning balandligini aniqlagan.  So‘ngra 
yoyning balandligi,  g o rizontning pasayish burchagi asbobida  Г  m e­
ridian yoyining uzunligini va Yer radiusini hisoblab chiqaigan.  Beruniy 
hisobiga  k o ‘ra,  Г   m eridian  yoyining  uzunligi  56,6  arab  m iliga  teng 
(hozirgi hisobda esa  111,6  km).
2- jadval
K o ‘r i n m a   g o r i z o n t n i n g   k u z a tu v c h i   b a la n d l ig i g a  
b o g ‘liq   h o ld a   o ‘z g a r i s h i
K uzatuvchi 
nigohining 
balandligi,  m
K o‘rinm a 
gorizontning 
uzoqligi,  km
K uzatuvchi 
nigohining 
balandligi,  m
K o‘rinm a 
gorizontning 
uzoqligi,  km
1
3,6
1000
112,9
2
5,0
2000
159,6
4
7,1
3000
195,5
10
11,3
4000
225,7
20
16,0
5000
252,4
30
19,5
6000
276,5
40
22,6
7000
298,5
50
25,2
8000
319,1
100
35,7
9000
338,9
200
50,5
10000
356,7
500
85,4
20000
500,6
'B ir  M isr  stadiyasi  158  m ,  boshqa  m a ’lum otga  k o ‘ra  125  m.
6 7

---

D em ak,  B eruniy hisobicha,  Y er m eridiani aylanasining uzunligi 
40183  km , bu esa hozirgi hisobdan (40008,5 km ) ju d a  kam  farq qiladi.
Y erning a n iq   koMamini  rus olim i  F .N .  Krasovskiy  quyidagicha 
belgilab bergan:
Ekvatorial  radiusi yoki katta yarim o ‘q
Qutbiy  radiusi  yoki  kichik yarim  o ‘q
Qutbiy siqiqlik
Ekvatorial siqiqlik
Meridian aylanasining uzunligi
Ekvator aylanasining uzunligi
Yer yuzining umumiy maydoni
Yeming hajmi
Yerning massasi
6378,2  km. 
6356,8  km. 
21,4  km.
213  m.
40008,5  km. 
40075,7  km. 
1083 x  1012 km3. 
1083 x  1012 km3. 
5,975  x  1021  t.
U shbu  m a ’lu m o tla rd an   k o ‘rinib  tu rib d ik i,  Y er  sh arin in g   qutb 
atroflari biroz (021,4 km ) botiq ekan,  b inobarin,  Y erning shakli shar 
sh aklidan  farq  qilib  sferoid  yoki  ellipsoid  shakliga  yaqindir.  Yer 
sh arin in g   ikki  q u tb n in g  siqiqligidan  tashqari  e k v a to r siqiqligi  (0213 
m ) ham  mavjud. Shu sababli Yer shakli sferoidning geom etrik shaklidan 
oz  farq  qilganligi  tufayli  u n ing  shaklini  geoid  (Yerga  xos  boMgan 
shakl) deb qabul qilishga sabab boMdi (12-  rasm ).  G eoid yuzasi sferoid 
yuzasidan  O siyoda  160  m ,  Shim oliy  A m erikada  57  m ,  Y evropa  va 
Afrikada  136 m balandda boMsa, aksincha, okeanlarda pastda boMadi. 
S u n ’iy yoMdoshlar bergan maMumotlarga ko‘ra,  Shim oliy qutb Janubiy 
qutbga nisbatan 30 m balanddadir. Y em ing sharsimonligi va yuzasining 
qaVariqlik  m odeli  bu  globusdir.  D u n y o d a   birin ch i globusni  M .  Be- 
xaym dan  500 yil a w a l  B eruniy yasagan.
Y erning sharsim on­
ligi geografik qobiqda so­
dir boMadigan tabiiy ja ra ­
y o n la r  u c h u n ju d a   m u ­
him  aham iyatga ega. Yer 
shaklining sharsim onligi 
oqibatida Q uyosh  uning 
h a m m a   qism ini  bir  xil 
yoritm aydi va  isitmaydi. 
Bu  esa Y er yuzida  issiq- 
lik  balansiga  ta ’sir  etib, 
iqlimni ekvatordan qutb­
lar tom on o ‘zgarib, sovib 
borishiga  sabab  boMadi 
(13-  rasm ).  Y er  sh arsi­
monligi tufayli uning Q u­
yosh  nuri  bilan  yo ritil-
68
Ekvator
-
90
'