Rivojlantirish institu ti

Aralash manbalardan to ‘yinuvchi turga m o ‘tadil  iqlim  m intaqasi 
hududlarida  joylashgan yirik daryolar kiradi. Y evropaning ko ‘pchilik 
(ayniqsa,  Rossiya tekisligining)  yirik daryolari  aralash  m an b alardan 
to ‘yinishga yaqqol  m isoldir.  Bu tu r daryolar suvlari yom g‘ir,  qor, yer 
osti  suvlaridan  to ‘yinadi,  bin o b arin ,  boshqa  tu r daryolarga nisbatan 
yil fasllari  b o ‘yicha suvi  kam  o ‘zgaradi.
D aryolam ing yana bir m uhim  xususiyati ular suvi hajmining o ‘zga- 
rib turishi, ya’ni ularning suv rejimidir.  Daryolar rejimi (suv miqdorining 
o ‘zgarib tu rishi) jih a tid a n   kam  suvli,  sersuvli va toshqinli davrlarga 
(fazalarga) b o ‘linadi.
D a ry o la m in g   m a ’lum   vaqt  birligida  suv  t o ‘plash  m iqdorining 
o ‘zgarishi  o b -h av o n in g   holatiga va q anday m anbalardan  suv to ‘pla- 
shiga bog‘liq.
D ary o lam in g  kam suvli davri  k o ‘p ro q  yer osti suvlaridan ham da 
vaqtli  q o rlarn in g   erishidan  t o ‘yinadigan  daryolarga  to ‘g‘ri  keladi. 
Y ozda  u larn in g   suvi  b u g ‘lanishning  kattaligidan  h am d a  m avsum iy 
q o rlarning tez  erib  ketishidan ju d a   kam ayib  qoladi.  B unday d a ry o ­
larga Q o z o g is to n  past to g ‘laridan boshlanuvchi daryolar m isoldir.
D aryolam ing sersuvlik davri  uzoq davom  etib, tekislikda qorlar­
ning  erishi  va  y om g‘ir  yog‘ishi,  to g ‘larda  q o r  va  m uzlarning  erishi 
oqibatida sodir b o ‘ladi,  natijada daryo to ‘lib oqadi.  Bunga  A m udaryo 
va Sirdaryo yaqqol  m isoldir.
D aryolam ing toshqin  davri nisbatan ju d a qisqa vaqt ichida yog‘in- 
larning jala   va  shivit  tariqasida  yog‘ishi,  sel  kelishi,  q o rlarning  tez 
erishi tufayli sodir b o ‘ladi.  N atijada daryo toshib, atrofdagi hududlarni 
suv bosib ketadi,  xalq xo jaligiga  katta zarar yetkazadi.  D aryolam ing 
toshishi Yer yuzasining ko‘pchilik qism idagi daryolarda b o ‘lib tu radi.1
D a ry o la r  h a r  q a n d a y   fazalarid a  h a m   geografik  q o b iq   tabiiy 
ho latin in g  o ‘zgarishida  ishtirok etadi.  C h u n k i  daryolar y er yuzasida 
ero z iy aja ra y o n in i bajarib,  tog‘ jinslarini yem iradi,  o ‘zanini,  qirg‘oq - 
larini yuvadi.  S o ‘ngra o ‘sha yem irgan jinslarni quyi qism ida to ‘playdi, 
y a ’ni  a k k u m u la tsiy a   q ila d i,  o q ib a t-n a tija d a   alluvial1  tekisliklar 
vujudga  keladi.
D aryo o ‘zanida q attiq jinslar (granit, slanes,  m arm ar) bilan b o ‘sh 
(yum shoq) jinslar aralash uchrasa,  zinapoya kabi o ‘zan vujudga keladi. 
Bu zinapoyalar kichik va qiya b o ’lsa,  ostonalar,  aksincha katta va tik 
b o ‘lsa  sharsharalar  hosil  b o ‘ladi.  D unyodagi  eng  k atta  sharshara 
A frikaning Z am bezi  dan/osidagi  B iktoriya  (balandligi  120  m ,  keng­
ligi  1800 m ),  Shim oliy  Amerikadagi N iagara (balandligi 51  m , kengligi 
1237  m )  sh arsh aralarid ir.  D unyodagi  eng  baland  sharshara  Anxel 
(O rin o k o  daryosida) b o ‘lib,  balandligi  1054  m ga yetadi.
'D a r y o la r  yuvib,  y e m irib   o lib   kelib  y o tq iz g a n  jin s la r