Rivojlantirish institu ti

o ‘lik,  tirik  va  biokos  (o ‘lik  va  tirik  m o d d alarn in g   birligi).  Biokosga 
tuproq, tabiiy suv havzalari ham da geografik qobiqning qolgan ham m a 
qismi kiradi. Y em ing ba’zi qismlari m a ’lum  bir tabiiy kom ponentlardan
110

---

tuzilgan (tashkil topgan) boMib, uni geosfera  deyiladi.  G eosferalarning 
b a ’zilari toMaligicha (gidrosfera,  biosfera),  b a ’zilari  qism an  (litosfera 
va atm osfera) geografik qobiq tarkibiga  kiradi.
G eografik qobiqning tarkibiy qism i boMgan  litosfera, gidrosfera, 
atm osfera am alda  uzluksiz yaxlit  organizm ni  o ‘zida to ‘plagan  holda 
mustaqil  m akon  hosil qilrnasdan yuqorida qayd qilingan sferalar orasida 
(tarkibida)  tarqalgan.  Shuningdek,  geosferalar  ichida  ularga  qaram  
(ikkinchi  darajali)  uzluksiz qatlam   hosil qilm aydigan geosferalar ham  
bor: 
kriosfera (sovuq sfera),  tuproq (pedosfera) va boshqalar.
G eosferalar geografik qobiqning geokom ponentlariga qaraganda 
an ch a  m urakkab tuzilishga ega boMgan qism idir.  G eosfera tarkibida- 
gi  m o d d alarn in g  zichligiga qarab:  q a t-q a t  (yam s) boMib joylashgan; 
geosferalarning  zichligi  qancha  katta  boMsa,  u  sh u n ch a  quyida,  a k ­
sincha yuqorida joylashgan.  B inobarin, geografik qobiqning sferalari 
q a t-q a t  boMib,  vertikal  tuzilishga  ega.
G eografik  q o b iq n in g   yana  b ir  tarkibiy  qism i  bu 
geotizimlar 
(geosistemalar)  dir.  G eotizim   bu  geokomponentlar (tog1 jinslari,  suv, 
havo, tuproq, o ‘simlik va hayvonlar)ning o ‘zaro ta'siri natijasida vujudga 
kelgan  hosiladir.
G e o tiz im la r  o ‘zining  tuzilishi  va  xususiyatiga  ko ‘ra  oddiy  va 
m urakkab  boMishi  m um kin.  O ddiy geotizim ga  daryo  havzasi  misol 
boMib,  suv  yig‘adigan  Yer  yuzasi  va  uning  xususiyatlari,  irm oqlari, 
to ‘plangan oqim   m iqdori  kabilar yigMndisidan tashkil  topgan.
M urakkab geotizim ga tabiiy-hududiy kom plekslar (TX K )  va ta ­
biiy akval  kom plekslar (ТА К )  misol boMadi. Tabiiy-hududiy va tabiiy 
akval  kom plekslar —  quruqlik  va  okean  yuzasining,  okean  tubining 
tashqi koTinishi va  ichki xususiyatlari jihatidan bir-biridan farqlanuvchi 
qismlari  (hududlari)dir.
Q u ru q lik d ag i  ta b iiy -h u d u d iy   kom plekslarni  b ir-b irid a n   to g ‘ 
jin slari,  havosi,  suvlari,  tu p ro q -o ‘sim liklari  ajratib tursa,  tabiiy akval 
kom plekslarda  suv,  havo,  okean  tubida  esa  to g 1 jinslari  va  suv  bir- 
biridan  ajratib turadi.
Shunday qilib,  tabiiy-hududiy  kom pleks bu Yer yuzasining m a ’­
lum  bir  qism i  boMib,  aniq  tabiiy  chegaraga  ega  boMgan,  bir-biridan 
sifat  jih atid an   farqlanuvchi,  undagi  kom ponentlarning  yaxlitligi  va 
qonuniy birligini  (yaxlitligini) saqlovchi  hududlardir: 
Turon tekisligi, 
Oloy tog''  tizimi,  Farona  vodiysi yoki cho4 zonasi.
Geografik qobiq ham  vertikal  (quyidan yuqoriga),  ham  gorizontal 
tabaqalanish xususiyatiga ega.  G eografik qobiqning vertikal tab aq a- 
lanishi  d eg a n d a,  uning geosferalarini  q a t-q a t  holda joylashishini  va 
ularning o ‘ziga xos tabiiy xususiyatlarini  tushunam iz.
G eo g rafik   q o b iq n in g   g orizontal  ta b a q a la n ish id a   g eo tizim lar 
quyidagi  uch  hududiy boMinishdan tashkil  topgan:  p l a n e t a r   (glo­
bal),  r e g i o n a l   va  1 a к a 1.

---

G e o tiz im   tu zilish in in g  global  yuzaga  b o iin is h in i  belgilab  be- 
ruvchi asosiy om il bu Y erning sharsim onligidir.  G eotizim ning global 
yuzaga  ajralishiga  Y er  yuzasining  m in taq a   va  zo n alarg a  boN inishi 
misoldir.
G eo tizim n in g   regional  qism i  o ‘z  ichiga  global  yuzaga  nisbatan 
kichikroq hududlarni oladi.  0 ‘rtacha  m intaqa hududi  ichida joylash­
gan,  lekin  issiqlik va nam likni taqsim lanishi,  relyefi va boshqa tabiiy 
u n su rla rin in g   xususiyati  jih a tid a n   farqlanuvchi  jo y la r,  xususan, 
Q izilqum   yoki Q arshi c h o ‘li yaqqol  misol boMadi.
G eotizim ning  lokal  qismi ju d a  kichik  hududlarni  (regional  yuza 
m aydonining  bir  kichik  qism ini,  bir  necha  o ‘n  kvadrat  m etrdan  bir 
necha o ‘n kvadrat kilometr boMgan hududlarni) o ‘z ichiga oladi: Qizilqum 
ichida joylashgan T om ditog‘ yoki Oyoqog‘ritm a botigM bunga misoldir.
Savol va topshiriqlar
1.  G e o g r a f i k   q o b i q   n i m a ,   u n i n g   c h e g a r a l a r i   q a n d a y   oM k azilg an ?
2.  G e o g r a f ik   q o b iq n i n g   o ‘zig a  x o s  xusu siy atlari  n i m a l a r d a n   i b o r a t ?
3.  G e o g r a f i k   q o b i q n i n g   y a x li tlig i  ( b i r   b u t u n l i g i )   d e g a n d a   n i m a -  
la r n i  t u s h u n a s i z ?
4.  G e o g r a f i k   q o b i q d a   m o d d a l a r   q a n d a y   h o l a t d a   u c h r a y d i ?
5.  G e o g r a f i k   q o b i q   s f e r a l a r i n i n g   u zviy  a l o q a d o r l i g i   d e g a n d a   n i m a -  
la r n i  tu s h u n a s i z ?
6.  G e o g r a f i k   q o b i q n i n g   ritm ik l ig i  d e g a n d a   n i m a l a r n i   t u s h u n a s i z ,  
u n i n g   q a n d a y   tu r la r i  m a v j u d ?
7.  G e o g r a f i k   q o b i q   h u d u d i n i n g   d if f e r e n s iy a l a n is h i  ( t a b a q a l a n i s h i )  
d e g a n d a   n i m a l a r n i   t u s h u n a s i z ?   U n i n g   yir ik   t a b i i y - h u d u d i y   k o m -  
p le k s l a r g a   b o M in is h in i  t u s h u n t i r i b   b e r in g .
8.  G e o g r a f i k  
q o b i q n i n g   r i v o jl a n is h   b o s q i c h l a r i   h a q i d a   n i m a l a r n i  
b ila s iz ?
9.  G e o g r a f i k   q o b i q n i n g   z o n a l   v a   a z o n a l   t u z i l i s h i n i   t u s h u n t i r i b  
b e r i n g .
10.  G e o g r a f i k   q o b i q n i n g   ta r k i b i y   q is m i  h a q i d a   n i m a l a r n i   bilasiz?