yotgan jinslar burm alanib, to g ia r hosil bo‘ladi, yer yoriqlari vujudga
keladi, ba’zi joylar c h o ‘kadi, oqibat-natijada relyefning turli shakllari —
tog‘lar, tekisliklar, botiqlar vujudga keladi. Tektonik jarayon o ‘z ichiga
uchta harakatni: Yer po‘stining burmali harakatini, Yer po‘stining tebranma
harakatini va Yer po ‘stining uzilma (yorilma) harakatlarini oladi.
Y er p o ‘stining burm ali harakati tufayli Y erning ichki qism ida
vujudga kelgan g ‘oyat z o T kuchga ega b o lg a n bosim t a ’sirida
gorizontal h olda yotgan jin slar egilib, bukilib, b u rm alan ad i va to g ‘
tizm alari, ular orasida esa botiqlar vujudga keladi. Y er yuzidagi asosiy
tog‘lar — H im olay, H indikush, Pom ir, T yanshan, Kavkaz, Alp, A nd
kabi to g ia r burm ali tek to n ik jara y o n ta ’sirida vujudga kelgan.
Y er yuzasi relyefining shakllanishida Y er p o ‘stin in g teb ra n m a
harakati ham ishtirok etadi. Y er p o lstining teb ra n m a harakati (yiliga
10 m m atrofida) deg an d a asrlar davom ida u n ing m a ’lum qism ining
ko‘tarilishi yoki pasayishini tu sh u n am iz. Y erning teb ra n m a harakati
m usbat b o ls a , suv chekinib, dengiz qayirlari vujudga keladi, aksincha,
m anfiy b o ls a , un d a dengiz qirg‘og‘i pasayib, suv bosadi: Finlyandiya
qirg‘oqlaridan teb ran m a harakat tufayli dengiz suvi chekinib, so‘nggi
100 yilda 700 km 2 y er quruqlikka aylangan b o ls a , X V II asrda orol
hisoblangan K anin h o zir yarim orol holiga kelgan. A ksincha, N id e r-
landiya hududini pasayishi tufayli uning 40 foiz qism i dengiz sathidan
pastda joylashgan. Shu sababli dengizni suv bosib ketm asligi u ch u n u
yerlarga 1600 km uzunlikda dam ba qurilgan.
Yer p o ‘stining uzilm ali harakati ham kuchli bosim ta ’sirida sodir
b o lib , yer yoriqlarini vujudga keltiradi. 0 ‘sha yoriqlarda yer o ‘pirilib
tushadi. O qibatda uzilm a hosil b o la d i. 0 ‘sha o ‘pirilgan jo y yonidagi
yer esa aw a lg i ho latin i saqlab qoladi, uni
gorst deb ataladi. U lar
palaxsali to g la rg a tipik m isoldir. Ba’zan Yer yuzasining uzilib tushgan
qism i ko ‘tarilgan ikki joy orasida b o la d i, bun d ay c h u q u rlik
graben
deb ataladi (25- rasm ). B a’zan o ‘sha c h o ‘kkan g rab e n d a suv t o l i b ,
k o 'lla r hosil b o la d i: Baykal, Issiqko‘1, Zaysan k o lla ri.
Y uqorida qayd qilingan tek to n ik jara y o n la r t a ’sirida Y er p o ‘s-
tining ko‘tarilgan qism i uzoq geologik davrlarda pasayishi, aksincha,
c h o ‘kkan yerlar esa qayta k olarilishi oqibatida Y er yuzasining m aterik
qism ida asosiy geologik stru k tu ra lar — geosinklinal va p latfo rm ala r
shakllangan.
A
В
1>
Download
Do'stlaringiz bilan baham: