Rivojlantirish institu ti

pitekantroplar  (1,3  —  0,8  m illio n   yil  a w a l  Yava  o ro llarid a  y ash a­
g a n ),  sinantroplar  (0,8  — 0,3  m illion  yil  a w a l  yashagan  (u larn in g  
m anzillari  X itoyda topilgan),  ncandertal  (300  m ing — 40-  m ing yil­
lar oraligMda Yevropa, Afrika, Osiyo  m ateriklarida yashaganligi aniq- 
lan d i)  p ay d o   boMgan.  N e a n d e rta l  erk ak larin in g   b o ‘yi  160,  ayolla- 
rin in g   b o ‘yi  esa  150  sm   boMgan.  N e a n d e rta lla r  hozirgi  o d a m la r 
avlodidir.
195

---

Ik k in c h i  b o s q ic h n in g   eng  x arakterli  xususiyatlari  sh u k i,  ibti- 
doiy o d a m la r qurol tayyorlashni,  olovdan foydalanishni, eng asosiy- 
si — gapirishni o ‘zlashtira boshlaganlar.  Shu boisdan ham  tilning kelib 
chiqishi  m u am m o sin i  ilm iy yechish  u c h u n   shu  d av rning ah am iy ati 
katta.  A w a l  o d a m la r  ta n a ,  ju m la d a n ,  q o ‘l,  o g ‘iz,  yuz  h arak atlari 
va  q ich q irib   ovoz  c h iq a rish   bilan  b ir-b irlarig a   o ‘z  fik r-m u lo h a z a - 
larini bildirganlar.  T ax m in an   50 — 40  m ing yil  m u q ad d a m  o d a m la r 
ilk b o r g ap lash ad ig an  boM ganlar,  y a ’ni ovoz,  to m o q  b o ‘shliqlari  va 
tiln in g  teb ran ish lari  m a ’lum   m a ’no n i an g latgan.  Bu  til  kishilarning 
hay o tiy   eh tiy o jla rin i  q o n d ira d ig an   m u h im   a x b o ro t  u z a tish ,  y a ’ni 
aloqa vositasi b o i ib  xizm at qilgan.  Bu paytni aqlli  insonning  (H o m o  
sap iens)  paydo  b o ‘lgan  davri  deb  hisoblash  m u m k in .
S hunday qilib,  ovozli so‘zlarning  m a ’nosini anglatadigan tilning 
paydo boMishi  bilan  insoniyat jad al su r’atlar bilan  rivojlana boshladi. 
K eyinchalik,  kishilar o ‘z fikr-m ulohazalarini  h a r xil chizm ali shakl- 
lar bilan  va  n ih o y at,  m ilo d d an   a w a lg i  asrlarda  yozuvli  so ‘z la r bilan 
ifodalashni o ‘zlashtirdilar.
O dam zod taraqqiyotining uchinchi bosqichi yuqori paleolit davri­
da (40— 14 m inginchi yillar)  hozirgi davr odam lariga o ‘xshash turlari­
ning — kromanonlarning paydo boMishi bilan ajralib turadi.  Bu davrda 
odam lar dastlabki urug‘chilik jam oa tuzum iga jam  boMib yashay bosh­
laganlar.  Bu  davr  odam larida  o ‘zini  asrash,  erkinlik  va  ularni  o ‘rab 
turgan dunyoni anglash ehtiyojlari kuchaya boigan. Ana shulam i hisobga 
olsak,  insoniyat yagona sotsial-ijtim oiy m avjudot tariqasida tabiat bi­
lan m utanosiblikda yashay boshlaganligi m a ’lum  boMadi.
K o‘pgina  arxeologik  m a ’lum otlarga  asoslanib,  yuqori  paleolit 
davrining asosiy xususiyatlarini belgilash m um kin. Jum ladan, bu davr- 
larda o d a m la r g‘orlarda ( 0 ‘zbekistondagi Teshiktosh g ‘ori,  X o‘jakent 
m anzilgohi)  yashab,  ovchilik bilan  shug^ullanganlar.  A n a shu  davr- 
dan boshlab yow oyi hayvonlam i xonakilashtirishga kirishilgan.  O dam ­
lar olovdan  foydalanishni oT ganganlar,  b o ltan i  ixtiro etg an lar,  it va 
uy hayvonlarini  qoMga o ‘rgatganlar va dastlab erk a k lar b ilan  ayollar 
o ‘rtasidagi  m e h n a t  taqsim oti  vujudga  kelgan.  E h tim o l,  turli  tabiiy 
geografik sharoitga ega boMgan hududlarda odam larning tashqi qiyofa- 
sidagi farqlarga asoslangan irqlarning paydo boMa boshlash davri ham  
shu paytlarga to ‘g‘ri kelsa ajab emas.
U m u m an ,  0 ‘rta Osiyo hududida ham  paleolit davrida ibtidoiy ja ­
m oa tuzum i shakllangan.  Bu davrda odam lar to ‘d a -to ‘da boMib yasha­
gan va ular ozchilikni tashkil etgan, ovchilik bilan shug‘ullana boshla- 
gan.  T o sh k en t viloyatidagi A ngren shahridan o ‘n  kilom etr uzoqlikda 
O h a n g a ro n   vodiysining  o ‘ng  q irg‘o g ‘idagi  KoM buloq  degan  joyda 
yarim   m illion yil a w a l  paleolit davrining odam lari gulxan yoqqanlik- 
lari,  tosh qurollar,  hayvon suyaklaridan foydalanganliklari aniqlandi. 
Bu 0 ‘rta Osiyodagi eng ko‘hna arxeologik m anzillardan biridir.
196

---