Rivojlanishi tarixidan

5. 
Tarixiy o'lkashunoslikning 1917 yildan keyingi ahvoli 
Qadriyatimiz  o'z  o'lkamiz  tarixini  o'rganishdan  boshlanishi  hech  kimga  sir 
emas.  70yildan  ortiq  davr  mobaynida  biz  yosh  avlodga  o'tmishimiz  tarixini 
o'rgatishda juda katta chalkashlik va xatoliklarga yo'l qo'yib keldik. 
1917  yilgacha  yashagan  sharqshunos  olimlar  va  mahalliy  tarixchilarning 
o'lkani  o'rganishga  bag'ishlangan  asarlari  unutildi.  O'lka  bilan  bevosita 
shug'ullanganlar millatchilik tamg' asiga duchor bo' ldilar. 
Sobiq S SR Xalq ta'limi vazirligi tomonidan dorilfununlar va pedagogika oliy 
o'quv  yurtlari  tarix  fakul’tetlari  uchun  tavsiya etilgan  «SSSR tarixi» (1- tom, eng 
qadimgi zamonlardan 1861 yilgacha, hajmi 70, 71 bosma taboq) darsligida «O'rta 
Osiyo va Qozogiston» degan mavzuga atigi yarim varaq joy berilganligini qanday 
baholash kerak? 
Ona  diyorimiz  —  o'lkamiz  tarixini  o'rganishga  yoki  shu  vaqtlarga  qadar 
tariximiz rivojiga munosabat shumi? 
X  —  XII  asrlardayoq  O'rta  Osiyo,  jumladan,  Ozbekiston  jahonning  eng 
madaniyatli  o'lkalaridan  biri  bo'lgan.  Bu  erda  mashhG'ur  matematik, 

---

falakiyotshunos, tarixshunos, faylasuf va tabobat ilmining mashhur namoyandalari 
etishgan,  ularning  nodir  qo'lyozma  asarlarining  ba'zilari  respublikamizdagi 
SHarqshunoslik  va  qo'lyozmalar  institutlarining  hujjatxonalarida  hozirga  qadar 
o'rganish uchun navbat kutib yotibdi. 
YUqorida tilga olingan 32 bobdan iborat darslikning 186- paragrafida deyarli 
tamoman  Rossiyaning  Evropa  qismi  tarixi  yoritilgan  bo'lsa,  O'rta  Osiyo, 
Kavkazorti,  qora  dengiz  bo'ylaridagi  davlatlarda  feodalizmning  tashkil  topishi 
mavzulari  yuzasidan  har  biri  2,5  —  3  varaqdan  iborat  8  ta  siyqasi  chiqqan 
ma'lumot berilgan, xolos. 
Darslikning  birinchi  bo'limida  «Ibtidoiy  jamoa  tuzumi»  degan  mavzu  bor. 
O'nda Rossiyaning Evropa qismida paleolit, mezolit, neolit, eneolit davrlariga doir 
manzil  va  makonlarning  kamligi  sobiq  SSJI  tarixi  uchun  misol  bo'la  olmaganligi 
hamda  o'sha  hududda  quldorlik  tuzumi  va  uning  rivojiga  oid  ma'lu-motlarning 
kamligi sababligina Kavkazorti va O'rta Osiyo tanlab olingan. 
Bir  misol.  Ozbekiston  hududida  mezolit  (o'rta  tosh)  davri  miloddan  avvalgi 
12  ming  yillikdan  5  ming  yillikkacha  davom  etgan  bo'lib,  o'sha  vaqtda  ibtidoiy 
tasviriy  san'at  boshqa  joylardagiga  qaraganda  ancha  rivojlangan.  g'orlarda 
yashagan odamlar qoya toshlarga qizil bo'yoq bilan naqsh chizib yoki o'yib yozib, 
ajoyib  ov  manzaralarini  qoldirib  ketganlar.  Bunday  nodir  san'at  obidalari 
Surxondaryoda  Zarautsoy,  Jizzaxda  Takatosh,  Buxoroda  Sarmish,  qoraungursoy, 
Toshkent  vohasida qorazov, Xo'jakent, Parkent  hududlaridan topib o'rganilganligi 
haqiqat.  Bu  O'zbekiston  xalqlarining  ibtidoiy  jamiyat  tarixini  o'rganishda  g'oyat 
qimmatli tarixiy hujjatdir. 
Termiz  yaqinidagi  Ayritomda  toshga  o'yilgan  bo'rtma  rasmlar,  Xorazmning 
qadimgi  poytaxti  —  Tuproqqal'adan  chiqqan  haykal-u  devorga  ishlangan  rasmlar 
hdmda  Surxondaryodagi  Xolchayon,  Dalvarzintepadan  topilgan  gil  va  ganchdan 
yasalgan  haykallar  o'lkamiz  xalqlari  qadimdan  o'ziga  xos  betakror  usullar  bilan 
yuksaklikka  ko'tarilgan  tasviriy  san'at  madaniyatini  allaqachon  yaratganligini 
ko'rsatadi. Ammo bunday nodir topilmalar o'lkamiz farzandlariga tanishtirilmadi. 
1917 yilga qadar o'lkammzda har xil fanlarning rivojiga o'z hissalarini qo'shib 
kelgan  anchagina  mahalliy  kishilar  foydali  qazilmalar  topish  va  ularni  ta'riflash, 
qadimgi  zamon  yodgorliklarini,  osori-atiqalarni  o'rganish  kabi  ishlarni  amalga 
oshirganlar.  Bunday  ajoyib  kishilarning  nomlari  keyinchalik  esdan  chiqarib 
yuborilgan.  Masalan,  o'lkamizda  mineral  boyliklar  qidirgan,  qo'rg'oshin  va  feruza 
konlarini  topgan  xo'jandlik  Mulla  Sang'in,  CHimkentda  o'lkadagi  birinchi  rus-
tuzem  maktabini  ochishda  faollik  ko'rsatgan,  Qo'qon  shahar  maktabida  ishlagan 
hamda  «Turkiston  viloyatining  gazeti»da  mas'ud  muxarrirlik  qilgan,  Turkiston 
muallimlar  seminariyasida  o'zbek  va  fors  tillarida  dars  bergan,  1876  yilda 
Peterburgda orientalistlar III xalqaro kongressida ma'ruza qilgan, o'lkadagi tub joy 
aholi  orasida  dunyoviy  bilimlarning  tarqalishiga  katta  xissa  qo'shgan  Sattorxon 
Abdug'afforov,  o'zbek  arxeologiyasi  rivojiga  ham  katta  hissa  qo'shgan, 
numizmatik  kollektsiyalar  to'plagan,  hozirgacha  boy  kollek-  tsiyasi  Davlat 
ermitajida  tilga  olinmagan  samarqandlik  Mirzo  Buxoriy,  Mirzo  Abdullolarning 
nomlari  unutildi.  Vaholanki,  shu  iste'dodlardan  biri  ajoyib  san'atkor-xattot  Mirzo 
Barot  Mullo  qosimov  Samarqand  va  uning  atroflaridagi  ko'pdan-Ko'p  qadimgi 
zamon  yodgorliklarining  rasminichizgan,  Ulug'bek  madrasasining  g'oyat  aniq 
chizmasini tayyorlagan edi. 
A. 
L. Kunning Iskandarko'l ilmiy safarida qatnashib, fanga qadimgi toshlarga 
va daxma toshlariga  yozilgan  xatlar qayd  qilingan juda ajoyib kundalik qoldirgan 
Mirzo Abdullo Abdurahmonni ham unutdik. 
Tarixiy  o'lkashunoslik  fanining  sodiq  tashkilotchilaridan  bir  Akrompolvon 
Asqarov  juda  ajoyib  yodgorliklar  O'rta  Osiyoda  eng  qadimda  zarb  etilgan  tanga-
chaqalardan  15  mingdan  ko'p  kollektsiya  to'plagan.  Akrompolvon  arxeologiya 

---

faniga  ko'rsatgan  xizmatlari  uchun  Rus  arxeologiya  jamiyatining  nishoni  bilan 
mukofotlang'an.  U  Toshkentda  1890  yilda  ochilgan  Turkiston  qishloq  xo'jaligi  va 
sanoati ko'rg'azmasiga oliy navli g'o'za, pilla vaxom ipak, pilla qurti boqishda  eng 
yaxshi nav deb topilgan tut navlarini qo'ygan. 
Buxoroda  qadimgi  gilamlar,  qo'lyozmalar,  nodir  sopol  idishlar  to'plagan 
Muhammad  Vafo  juda  mashhur  bo'lgan.  Havaskor-geograflardan  Olimxo'ja 
YUnusov,  Mirza  Hakim  va  boshqalar  Rus  geografiya  jamiyati  Turkiston 
bo'limining  jonkuyar  xodimlari  edi.  Jamoatchilikning  olqishiga  sazovor  bo'lgan 
mana  shunday  yuzlab  ajoyib  olimlar  faoliyatini,  ularning  asarlarini  hozirgacha 
o'rganilmay kelinishini  izohlab bo'ladimy? Bas, shunday ekan,  hozirgi  yosh avlod 
qadimgi  tanga  pullarning  zarb  etilish  tarixi,  uning  ahamiyati  va  savdo  rivojidagi 
o'rnini  bilib  olmas  ekan,  hozirgi  pullarning  ham  mohiyatini  tushuntirib  bera 
olmaydi.  Numizmatika  faniga  bo'lgan  qiziqish  juda  past.  Jumhuriyatimiz 
hududidan  topilgan  qadimgi  va  o'rta  asrga  oid  tanga  pullar  ko'pgina  noma'lum 
qadimgi  shaharlar  «yoshi»ni  aniqlab  olishda  katta  yordam  beradi.  Masalan, 
Buxoro,  Termiz,  Kat,  Quva  va  boshqa  joylarda  zarb  etilgan  oltin,  kumush  va  mis 
tanga  pullar  shu  hududda  tashkil  topgan  Xorazm,  Kanxa,  Farg'ona,  Dahiya, 
Kushan, So'g'd, Somoniylar, qoraxoniylar, Temuriylar va boshqa podsholiklarning 
iqtisodiy  hamda  siyosiy  tarixini,  ayniqsa  bu  davlatlardagi  pul  hamda  tashqi  va 
ichki savdo munosabatlarini o'rganishda juda qimmatli ashyoviy dalil bo'lib xizmat 
qiladi.  SHunisi  achinarliki,  1917  yildan  so'ng  to  hozirgi  kunimizgacha 
o'lkashunoslik fani o'lkamiz tarixini davrma-davr o'rganishdan iborat o'z vazifasini 
bajarmay,  ko'proq  Rossiyaning  Evropa  qismidagi  o'lkalarni  o'rganish  bilan 
mashg'ul  bo'lib  kelaveradi.  Biz  esa  indamadik.  O'rta  Osiyo  xalqlaridan  boshqa 
deyarli  barcha  xalqlar  o'z  tarixini  ozmi-Ko'pmi  biladilar.  Biz  esa  rus  knyazlarini, 
rus  davlatini,  Moskvaning  tashkil  topishi  va  uning  birinchi  knyazi  Yuriy 
Dolgorukiy  1147  yilda  Moskvaga  asos  solganini  bilamiz-u,  ammo  o'z  ona 
diyorimizda  miloddan  oldingi  III  asrda  Grek-Baqtriya  davlatiga  asos  solib, 
birinchi tanga zarb etgan Diodot haqida o'ylab ham ko'rganimiz yo'q. 
Ona  diyorimizni  arab  bosqinchilaridan  himoya  qilgan  Hakim  ibn  Hoshim 
(Muqanna)  boshchiligidagi  qo'zg'olon  xususida  chala-chulpa  ma'lumotga  ega 
bo'lgan  xalqimiz  Xorazmda  arablarga  qaqshatqich  zarba  bergan  ajoyib  qahramon 
Xorazm  shohi  yoki  Samarqand  hokimi  Guraklarning  Qusam  ibn  Abbosga  qarshi 
olib borgan shiddatli janglari, SHohi Zinda ansambli bilan bog'liq tarixiy afsonalar 
haqida tasavvurga egami? Yo'q, albatta. 
O'zbek  maktablarida  o'quvchilarimizga  Dmitriy  Donskiy  va  uning 
qahramonligi,  rus  davlati,  iqtisodiyoti,  ichki  va  tashqi  siyosatini  maroq  bilan 
tushuntirib  bersak-da,  IX  X  asrlarda  dunyoga  mashxur  bo'lgan  Somoniylar 
davlatida  etishib  chiqqan  ilm-fan  darg'alari-yu,  o'z  she'riyati  bilan  jahon  afgor 
ommasini  hayratga  solgan  Rudakiy,  Firdavsiy,  Sa'diy,  Hofiz  kabi  zabardast 
daholar  haqida  deyarli  hech  narsa  demaganmiz.  Ular  SHarq  poeziyasining  asosiy 
xususiyatlarini  belgilab  bergan  bo'lsalar-u,  ularning  ijodiy  faoliyati  bilan 
o'quvchilarni  tanishtirmasak,  nima  degan  odam,  qanday  o'lkashunos  olim 
bo'lamiz? 
O'sha  davr  ilm-fanini  jahonga  taratgan  Muhammad  ibn  Muso  Xorazmiy, 
Ahmad  Farg'oniy,  Abu  Ali  ibn  Sino  va  Abu  Rayhon  Beruniy  kabi  mutafakkir 
olimlar  hayoti  hamda  ijodi  taraqqiyparvar  insoniyat  tomonidan  o'rganilsa-yu,  biz 
nega  o'rganishimiz  mumkin  emas?  Mana  endigina  mustaqillikni  mustahkamlab 
borib,  maktab  dasturlariga  allomalar  va  qahramonlarimizning  hayoti  va  ijodiy 
faoliyatlarini kiritayotirmiz. 
O'lkamizda o'zbek tiliga davlat maqomi berilganda o'zbek tilining qadimgi til 
ekanligini  isbotlab  berishda  asosiy  manba  Mahmud  Koshg'ariyning  «Devonu 
lug'otit turk» asarining nechog'li ulkan ahamiyati bor ekanligi ozmi-ko'pmi malum 

---

bolsa  ham  bu  daho  mutafakkir  erning  dumaloqligini  isbotlab,  dunyo  xaritasini 
chizib qoldirganligi haqidagi ma'lumotni o'rganishning vaqti kelmadimikin? 
Hozirgi  kunda  o'lkashunoslik  fani  oldida  quyidagi  eng  mas'uliyatli  vazifalar 
turibdi:  ko'hna  Samarqand,  Buxoro,  Xiva,  Qo'qon,  Andijon,  Namangan, 
SHahrisabz kabi shaharlardagi sayohat mazmunini tushuntiruvchilarga to'g'ri ilmiy 
yo'nalish  berish;  viloyat,  voha  va  vodiylardagi  o'lkashunoslik  muzeylariga 
ma'lumotnoma  va  yo'l  ko'rsatkichlar  tayyorlash;  viloyat,  voha  va  vodiylardagi 
xamda  jumhuriyat  markaziy  arxividagi  hujjatlarni  o'rganish;  SHarqshunoslik 
ilmgohi va qo'lyozmalar ilmgohida saqlanib turgan 5000 dan ortiq nodir qo'lyozma 
asarlarni o'rganib, ularni aholi keng ommasiga etkazish. 
Ushbu  vazifalar  amalga  oshirilsa,  mustaqil  davlatimiz  O'zbekistonning 
haqiqiy vatanparvarlarini tarbiyalab etishtirishga munosib hissa qo'shilgan bo'ladi. 
б.  O'lkashunoslikning asosiy manbalari 
O'lkashunoslik besh asosiy manbaga: arxeologiya, etnografiya, toponimika va 
arxiv hujjatlari xamda muzey materiallariga tayanib ish tutadi. 
Qishloq,  rayon,  shahar  yoki  viloyat  hududining  tarixini  o'rganishda  shu 
manbalardan  birontasi  ham  diqqat-e'tibordan  chetda  qolmasligi  lozim,  busiz  o'lka 
tarixini mukammal o'rganib bo'lmaydi. 
O'sha  besh  manbadan  biri  bo'lgan  arxeologiya  to'g'risida  gap  borganda, 
avvalo maktab tarixi kursining qaysi qismida, qaysi sinfda va qanday qilib, qachon 
arxeologiyaga oid  materiallardan  foydalanish  mumkin degan savolga javob berish 
kerak  bo'ladi.  CHunonchi,  V  sinf  tarixi  kursida  O'zbekiston  xalqlarining  eng 
qadimgi  ibtidoiy  jamoa  davri:  odamlar  to'da  holda  yashagan  davr,  ona  urug'i 
(patriarxat)  davri,  ona  urug'ining  rivojlanishi,  kaltaminorliklar  chaylasi,  ota  urug'i 
(patriarxat)  davri,  temirning  tarqalishi,  sug'orishning  kelib  chiqishi  davridan 
boshlab,  quldorlik  jamiyati,  feodalizm  davri,  nihoyat  XVIII  asrning  ikkinchi 
yarmida 
feodalizmning 
emirilishi 
va 
kapitalistik 
munosabatlarning 
rivojlanishigacha  bo'lgan  juda  katta  tarixiy  davr  o'z  ifodasini  topgan.  Demak,  bu 
kursda  ayrim  mavhum  tarixiy  tushunchalar  haqida  o'quvchilar  ma'lum  tasavvur 
hosil  qilishida,  tarixiy  faktlarni  ishonarli  qilib  tushuntirishda  arxeologiyaga  oid 
materiallardan o'rinli foydalanish juda muhimdir. 
O'quv  qo'llanmada  «Ibtidoiy  jamoa  davri»  qisqa  berilganligi  tufayli  so'nggi 
yillarda yaratilgan ba'zi asarlar hamda turli ilmiy adabiyotlardagi xulosalar asosida 
O'zbekistonda  ibtidoiy  jamoa  davrini  quyidagi  mayda  davrlarga  bo'lib  o'rganish 
mumkin: 
1. 
 Ibtidoiy to'da davri. 
2. 
 Ona urug'i (matriarxat) davri. 
3. 
 Ona urug'ining rivojlanishi. 
4. 
 Kaltaminorliklar chaylasi. 
5. 
 Ota urug'i (patriarxat) davri, temirning topilishi  va xo'jalikda iiglatila 
boshlanishi davri. 
6. 
Sun'iy  sug'orishning  kelib  chiqishi  hamda  quldorlik  jamiyati  va  nihoyat, 
feodalizm  davri  O'zbekiston  misolida  besh  manba  —  avval  arxeologiya, 
etnografiya,  toponimika,  arxiv  hujjatlari,  so'ng  muzey  eksponatlari  orqali  tartibli 
ravishda bayon qilinadi.