Rivojlanayotgan mamlakatlarda manopoliyaga karshi siyosat borasidagi tajribalar. Reja: Kirish

Jahon iqtisodiyotidagi Evropa Ittifoqining monopoliyani cheklash qonunchiligining tutgan o`rni.
Nota Bene: Raqobat siyosati va Sanoat(iqtisodiy) siyosat farqi nimadan iborat?
Shu bilan birga Evropa Komissiyasi raqobat siyosatini EI siyosati orasida ham eng muhim hisoblaydi.Yagona bozorning vujudga kelishida raqobat siyosatining o`rni juda muhimligi bunga sababdir.Bozorning birlashuvi chegaralara orqali ajralib yotgan bozorni EIning barcha a`zo davlatlari chegaralarigacha kengaytirib, ularning o`rtasidagi tovarlarning erkin harakatlanishining taminlanishini bildiradi. Bunday holatni to`suvchi kompaniyalar hatti-harakatlari EI Raqobat qonunining 81 va 82-moddalari bilan tartibga solinadi.Qo`shimcha ravishda, a`zo davlatlarning raqobatni cheklovchi siyosatlari(masalan, subsidiya berish, davlat korxonalari siyosati kabi)ham EI Raqobat qonuni(86-89 moddalari) bilan tartibga solinadi.
1992 yildagi birlashuv orqali EI mamlakatlari bozor birlashuvini bosqichma-bosqich rivojlantirib kelishidi.Maastrix Bitimi orqali faqat yagona bozor emas, balki, pul birligi va siyosiy boshqaruvni birlashtirishni chuqurlashtirish sohasida ham kelishilib, Evropa Ittifoqi yuzaga keldi.EIni yanada mukammallashtirishning sharti sifatida bozor birlashuvini raqobat siyosati orqali tugatish talab etiladi.1992 yildagi birlashuvdan so`ng notariff to`siqlarni bekor qilish orqali a`zo davlatlar orasidagi erkin pul birligi tizimidagi to`siqlar ham asta-sekinlik bilan kamayib bormoqda. EI yagona pul birligi a`zo davlatlar o`rtasidagi narx taqqoslanishini oydinlashtirganligi (transparentlashtirib) sababli raqobatni rivojlantirib, bozor birlashuvini kuchaytiradi.Ammo, kompaniyalar va hukumatlarning raqobatni cheklovchi harakatlari bozor birlashuvini oldini oluvchi to`siq sifatida davom etayotganligi sababli , ushbu hatti-harakatlarni tartibga soluvchi EI Raqobat qonunining zaruriyati yanada ortadi. Yana, Sharqiy Evropa davlatlari va Turkiya(a`zolikka davogarlar)ning kelajakda a`zo bo`lishlari orqali EIning geografiyasi kengayishi bozor birlashuvi uchun raqobat siyosati muhimligini yanada orttiradi. Natijada, kelajakda ham EI doirasida bozor birlashuvi muhim masala sifatida qolib, shu sababli ham raqobat siyosati sanoat siyosatidan ko`ra ustun mavqeda hisoblanadi.
D. Yaponiyadagi dokkinhou tarixi
Nota Bene: Yaponiyadagi Raqobat qonuni 独占禁止法（dokusenkinshihou） deya nomlanadi.Uning tarjimasi esa Anti-monopoliya qonunidir.Biroq, yaponlarning o`zlari ham bu so`zni qisqartirib, 独禁法（dokkinhou） deb ishlatishadi. Shu sababli ham kitobda ba`zi joylarda biz ham ushbu atamani ishlatishni ma`qul deb topdik.Yaponiyada bundan tashqari 競争法（Raqobat qonuni）ham qo`llaniladi.Biroq, rasmiy qonunning nomi dokkinhoudir.
Yaponiya dokkinhousi ikkinchi jahon urushidan so`ng AQSH qo`shinlari raxbarligi ostida qabul qilinganligi sababli,unga nisbatan AQSH anti-trast qonunining kuchli ta`siri bor. O`sha paytda ideal anti-trast huquqi nazariyasi ta`siri ostida qolganligi sababli 1947 yilda qabul qilingan qonun AQSH anti-trast qonunidan ham qattiqroq mezonlar(yirik korxonalarning bo`linishi, birlashuvning ruxsatga asoslangan tizimi,kelishib olingan harakatlarning umuman ta`qiqlanganligi) belgilagan.Biroq,AQSHning Yaponiyaga nisbatan siyosati o`zgargan 1949 yilda dokkinhou o`zgartirilib, yuqoridagi qattiq mezonlar bekor qilingan. Undan so`ng 1953 yilda dokkinhou yana bir bor o`zgartirilgan bo`lsa-da, shu kungacha dokkinhou moddalari boshqa umuman bo`shashtirilmadi. Ushbu 2 marta bo`lgan o`zgarishlar dokkinhoudagi qattiq mezonlarni bekor qilishnigina ko`zlagan bo`lib, qonun moddalarining kuchiga ta`sir qilgani yo`q.
1950 yillarga kirib kelgach dokkinhou ijrosi o`ta tezlik bilan kuchsizlashib, Savdo va Ishlab chiqarish Vazirligining sanoat siyosatiga bo`ysunadigan bo`lib qoldi.Ushbu kuchsizlanish dokkinhou moddalarining kuchsizlanishini emas, balki, birinchidan, istisnoli tarzda dokkinhou tadbiq etilmaydigan sohalarning kengayganligi, ikkinchidan esa qonunni ijro etuvchi Adolatli Oldi-Berdi Qo`mitasi(Kouseitorihikiiinkai,公正取引委員会)ning qonunni amalga tadbiq etish faoliyati o`ta darajada sustlashib ketganligi bilan bog`liqdir.Ammo, 1970 yillarning ikkinchi yarmidan boshlab neft inqirozi tufayli o`ta darajada oshib ketgan narxlarga qarshi chora sifatida dokkinhouni kuchaytirish hukumat siyosatig aylanib, 1977 yilda dokkinhou yanada kuchaytirilgan holda o`zgartirildi(masalan, noqonuniy harakatlar uchun jarima joriy etildi).Shunday bo`lsa-da, undan keyin ham AQSH va EI bilan solishtirganda dokkinhouning amalga tadbiq etilishi ishlari soni kamligicha qoldi.
Nota Bene: Yaponiya dokkinhousini qayta uyg`otgan Neft Inqirozi(Oil shock) nima?
Ushbu inqiroz Neft eksport qiluvchi ARAB davlatlari tashkiloti(OAPEC) tomonidan qo`llanilgan embargo kelib chiqqan. Natijada, tashqi zahiralarga tayanib ishlovchi yapon bozori bundan juda katta talofot ko`rgan. Ayniqsa, neft importi bilan shug`ullanuvchi yapon kompaniyalari neft narxini o`ta baland belgilab yuborishlari muammoni yanada chuqurlashtirgan. Chuqurroq ma`lumot uchun qarang. Batafsil ma`lumot uchun qarang.
Dokkinhou tadbiq etilishi borasidagi bunday passivlik orqasida Yaponiya siyosatchilari va ijro organlari tomonidan dokkinhouning zaiflashuvi yotadi.Masalan, Adolatli Oldi-Berdi Qo`mitasiga qonunni Vazirlar Mahkamasidan biror ko`rsatmasiz tadbiq etilishi huquqi berilgan bo`lsa-da, qo`mitaning byudjeti va xodimlari Vazirlar Mahkamasi va Parlament tomonidan belgilanadi.Dokkinhouni o`zgartirish vakolati ham Vazirlar Mahkamasi va Parlament qo`lida.Shu bilan birga, Yaponiya iqtisodiy boshqaruvi sanoat siyosati tomonidan boshqarilib, unda dokkinhou funktsiyalarining zaiflashuvi mavjud bo`lgan.Siyosatchilar va byurokratlarga qo`shimcha ravishda biznes doiralari(xususiy sektor) ham dokkinhou ijrosini passivlashtirish Yaponiya iqtisodi uchun foydali deya o`ylashgan.
Monopoliyaga qarshi siyosat - davlatning monopoliyaga qarshi kurash siyosati. Dunyo tajribasiga kora, Monopoliyaga qarshi qonunchilik, asosan, quyidagi yonalishlar boyicha shakllandi. Birinchidan, ishlab chiqarish ni boshqaruvchi qonunlar. Bu qonunlarga binoan, odatda, hech bir korxona ning biror turdagi mahsulot ishlab chiqarishning yarmidan ortigini nazorat qilishga huquq berilmaydi. Ikkinchidan, barcha yirik korporatsiyalar ishtirokchilari boshqa korporatsiyalar aksiyalarining malum cheklangan miqdoridan ortigiga ega bola olmasligi belgilab qoyiladi. Uchinchidan, narxlarni bozor muvozanati belgilagan darajadan yuqori yoki past turishini, narx ustidan kelishib olishni taqiqlovchi kartellarta karshi qonunlar joriy qilinadi.
Davlatning monopoliyalarga qarshi siyosati milliy iqtisodiyotida raqobat oddindan shakllanib bolgan mamlakatlarda raqobatchilik muhitini takomillashtirishga, bozor iqtisodiyotiga otayotgan mamlakatlarda esa bu muhitni shakllantirishga qaratilgan. Bozorda monopoliyani ornatishga urinishlar va monopol mavqeni suiistemol qilishni taqikdaydigan trestlarga qarshi birinchi qonun - Sherman qonuni AQShda 1890 yilda qabul qilingan. Monopoliyaga qarshi qonunchilikq. va uni amalga oshirish uchun zarur bolgan choratadbirlar har bir mamlakatda sharoit taqozo etgan shakllarda amal qiladi. Rivojlangan barcha davlatlarda soglom raqobat muhitini himoya qilish maqsadida turli korinishdagi, monopolistik foaliyatlar ustidan davlat tomonidan tartibga solish amalga oshiriladi. Mac, AQShda monopoliyaga qarshi davlat siyosati - Federal savdo komissiyasi va Adliya departamentining trestlarga qarshi boshqarmasi, Rossiyada - Monopoliyaga qarshi siyosat va tadbirkorlikni qollabquvvatlash vazirligi, Yaponiya va Jan. Koreyada - Halol raqobat boyicha komissiya, Yevropa Ittifoqida esa - Raqobat boyicha komissiya tomonidan amalga oshiriladi.
Ozbekistonda monopoliyaga qarshi organ 1992 yil da Ozbekiston Respublikasi Moliya vazirligining Monopoliyaga karshi va narx siyosati bosh boshqarmasi sifatida tashkil qilindi. 1996 yil 15 mayda ushbu boshqarma negizida Moliya vazirligi huzurida Mo-nopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish qomitasi tashkil etildi. 2000 yil 2 avg.da Ozbekiston Respublikasi Prezidentining "Ozbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish Davlat qomitasini tashkil etish togrisida"gi farmoniga asosan monopoliyaga qarshi organ Moliya vazirligi tarkibidan chiqarilib, mustaqil davlat qomitasiga aylantirildi.
Ozbekiston davlatining raqobatchilik muhitini shakllantirishga qaratilgan siyosatida xususiylashtirish, davlat mulki hisobidan mulkchilikning boshqa shakllarini vujudga keltirish asosiy orin tutadi. Xususiylashtirish natijasida, birinchidan, mulk oz egalari qoliga topshirilsa, ikkinchidan, kop ukladli iqtisodiyot va raqobatchilik muxiti vujudga keladi.
Raqobatni shakllantirishda iqtisodiyotning davlat korxonalari saqlanib qolishi kerak bolgan sohalardagi korxonalar uchun ularning bozor sharoitlariga tarkiban moslashuviga imkon beradigan xojalik yuritish mexanizmini ishlab chiqarish muhim orin egallaydi. Bu mexanizm davlat korxonalari iqtisodiy jihatdan erkin bolishini, ularning faoliyati tijoratlashgan bolishini nazarda tutadi. Bozor iqtisodi-yotiga otish davrida raqobatning asosiy usuli narx bolganligi sababli, narxlarni erkin qoyib yuborish raqobatli muhitni vujudga keltirishning asosiy talabi hisoblanadi. Shu maqsadda Ozbekistonda "Monopolistik faoliyatini cheklash togrisida"gi qonun 1992 yil 3 avg. qabul qilindi hamda uning asosida raqobatchilikni rivojlantirishga karatilgan bir turkum normativ hujjatlar ishlab chiqildi. Mazkur qonunga kora, bozorda ataylab takchillik yaratish, narxlarni mo-nopollashtirish, raqobatchilarning bozorga kirib borishiga tosqinlik qilish, raqobatning girrom usullarini qollash man etiladi.
Hozirgi davrda Ozbekistonda, agar korxona ishlab chiqargan muayyan mahsulotlar tovarlar bozoridagi shunday mahsulotning 35% dan ortiq bolsa, bu korxona monopolist korxona sifatida Davlat reyestriga kiritiladi oziqovqat tovarlari guruhi uchun bunday mezon darajasi 20% qilib belgilangan.
Respublikada monopoliyalar royxatiga kirgan korxona tarmoqlarning bozordagi mavqeini tartibga solishda bir qator usullardan: a) monopol mav-qedagi mahsulotlarga narxlarning eng yuqori darajasini yoki rentabellik chegarasini belgilab qoyish; b) oz monopol mavqeini suiistemol qilgan monopolik birlashmalarni bulib tashlash yoki maydalashtirish usullaridan foydalaniladi. Ozbekiston Respublikasining "Istemolchilarning hu-qukdarini himoya qilish tugrisida" 1996 yil 26 aprel qonuni asosida girrom raqobatga, shu jumladan, bozorlarga belgilangan talablarga javob bermaydigan tovarlarning kirishiga yol qoymaydigan mexanizmni yaratishga ham alohida etibor berilgan.
Ozbekiston Respublikasining "Tovar bozorlarida monopolistax faoliyatni cheklash va raqobat togrisida" qonuni 1996 yil 27 dek. monopolistlar tomonidan hukmronlik mavqeini suiistemol qilishning oldini olish va mo-nopoliyadan chiqarish va soglom raqobat muhitini yaratish maqsadlarini kozlaydi. Iqtisodiyotning ayrim tarmoqdarida raqobat muhitini shakllantirish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas. Bu tarmoqdagi korxonalar, odatda, "tabiiy monopoliyalar" deb ataladi. Ozbekiston Respublikasining "Tabiiy monopoliyalar togrisida"gi qonunida 1997 yil 25 apr; yangi tahrirda 1999 yil 19 avg. respublikada tabiiy mo-nopoliyalarga nisbatan davlat siyosatining huquqiy asoslari belgilab berildi. Ozbekistonda iqtisodiy islohotlarning tub mohiyatidan kelib chiqqan holda monopoliyalarga qarshi va tabiiy monopoliyalar togrisidagi qonunchilik takomillashtirilib, ularning Yevropa Ittifoqi va boshqa rivojlangan qonunchilik andozalariga mos kelishi taminlab borilmoqda.
Monopoliyaga qarshi siyosat - davlatning monopoliyaga qarshi kurash siyosati. Dunyo tajribasiga kora, Monopoliyaga qarshi qonunchilik, asosan, quyidagi yonalishlar boyicha shakllandi. Birinchidan, ishlab chiqarish ni boshqaruvchi qonunlar. Bu qonunlarga binoan, odatda, hech bir korxona ning biror turdagi mahsulot ishlab chiqarishning yarmidan ortigini nazorat qilishga huquq berilmaydi. Ikkinchidan, barcha yirik korporatsiyalar ishtirokchilari boshqa korporatsiyalar aksiyalarining malum cheklangan miqdoridan ortigiga ega bola olmasligi belgilab qoyiladi. Uchinchidan, narxlarni bozor muvozanati belgilagan darajadan yuqori yoki past turishini, narx ustidan kelishib olishni taqiqlovchi kartellarta karshi qonunlar joriy qilinadi.
Davlatning monopoliyalarga qarshi siyosati milliy iqtisodiyotida raqobat oddindan shakllanib bolgan mamlakatlarda raqobatchilik muhitini takomillashtirishga, bozor iqtisodiyotiga otayotgan mamlakatlarda esa bu muhitni shakllantirishga qaratilgan. Bozorda monopoliyani ornatishga urinishlar va monopol mavqeni suiistemol qilishni taqikdaydigan trestlarga qarshi birinchi qonun - Sherman qonuni AQShda 1890 yilda qabul qilingan. Monopoliyaga qarshi qonunchilikq. va uni amalga oshirish uchun zarur bolgan choratadbirlar har bir mamlakatda sharoit taqozo etgan shakllarda amal qiladi. Rivojlangan barcha davlatlarda soglom raqobat muhitini himoya qilish maqsadida turli korinishdagi, monopolistik foaliyatlar ustidan davlat tomonidan tartibga solish amalga oshiriladi. Mac, AQShda monopoliyaga qarshi davlat siyosati - Federal savdo komissiyasi va Adliya departamentining trestlarga qarshi boshqarmasi, Rossiyada - Monopoliyaga qarshi siyosat va tadbirkorlikni qollabquvvatlash vazirligi, Yaponiya va Jan. Koreyada - Halol raqobat boyicha komissiya, Yevropa Ittifoqida esa - Raqobat boyicha komissiya tomonidan amalga oshiriladi.
Ozbekistonda monopoliyaga qarshi organ 1992 yil da Ozbekiston Respublikasi Moliya vazirligining Monopoliyaga karshi va narx siyosati bosh boshqarmasi sifatida tashkil qilindi. 1996 yil 15 mayda ushbu boshqarma negizida Moliya vazirligi huzurida Mo-nopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish qomitasi tashkil etildi. 2000 yil 2 avg.da Ozbekiston Respublikasi Prezidentining "Ozbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish Davlat qomitasini tashkil etish togrisida"gi farmoniga asosan monopoliyaga qarshi organ Moliya vazirligi tarkibidan chiqarilib, mustaqil davlat qomitasiga aylantirildi.
Ozbekiston davlatining raqobatchilik muhitini shakllantirishga qaratilgan siyosatida xususiylashtirish, davlat mulki hisobidan mulkchilikning boshqa shakllarini vujudga keltirish asosiy orin tutadi. Xususiylashtirish natijasida, birinchidan, mulk oz egalari qoliga topshirilsa, ikkinchidan, kop ukladli iqtisodiyot va raqobatchilik muxiti vujudga keladi.
Raqobatni shakllantirishda iqtisodiyotning davlat korxonalari saqlanib qolishi kerak bolgan sohalardagi korxonalar uchun ularning bozor sharoitlariga tarkiban moslashuviga imkon beradigan xojalik yuritish mexanizmini ishlab chiqarish muhim orin egallaydi. Bu mexanizm davlat korxonalari iqtisodiy jihatdan erkin bolishini, ularning faoliyati tijoratlashgan bolishini nazarda tutadi. Bozor iqtisodi-yotiga otish davrida raqobatning asosiy usuli narx bolganligi sababli, narxlarni erkin qoyib yuborish raqobatli muhitni vujudga keltirishning asosiy talabi hisoblanadi. Shu maqsadda Ozbekistonda "Monopolistik faoliyatini cheklash togrisida"gi qonun 1992 yil 3 avg. qabul qilindi hamda uning asosida raqobatchilikni rivojlantirishga karatilgan bir turkum normativ hujjatlar ishlab chiqildi. Mazkur qonunga kora, bozorda ataylab takchillik yaratish, narxlarni mo-nopollashtirish, raqobatchilarning bozorga kirib borishiga tosqinlik qilish, raqobatning girrom usullarini qollash man etiladi.
Hozirgi davrda Ozbekistonda, agar korxona ishlab chiqargan muayyan mahsulotlar tovarlar bozoridagi shunday mahsulotning 35% dan ortiq bolsa, bu korxona monopolist korxona sifatida Davlat reyestriga kiritiladi oziqovqat tovarlari guruhi uchun bunday mezon darajasi 20% qilib belgilangan.
Respublikada monopoliyalar royxatiga kirgan korxona tarmoqlarning bozordagi mavqeini tartibga solishda bir qator usullardan: a) monopol mav-qedagi mahsulotlarga narxlarning eng yuqori darajasini yoki rentabellik chegarasini belgilab qoyish; b) oz monopol mavqeini suiistemol qilgan monopolik birlashmalarni bulib tashlash yoki maydalashtirish usullaridan foydalaniladi. Ozbekiston Respublikasining "Istemolchilarning hu-qukdarini himoya qilish tugrisida" 1996 yil 26 aprel qonuni asosida girrom raqobatga, shu jumladan, bozorlarga belgilangan talablarga javob bermaydigan tovarlarning kirishiga yol qoymaydigan mexanizmni yaratishga ham alohida etibor berilgan.
Ozbekiston Respublikasining "Tovar bozorlarida monopolistax faoliyatni cheklash va raqobat togrisida" qonuni 1996 yil 27 dek. monopolistlar tomonidan hukmronlik mavqeini suiistemol qilishning oldini olish va mo-nopoliyadan chiqarish va soglom raqobat muhitini yaratish maqsadlarini kozlaydi. Iqtisodiyotning ayrim tarmoqdarida raqobat muhitini shakllantirish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas. Bu tarmoqdagi korxonalar, odatda, "tabiiy monopoliyalar" deb ataladi. Ozbekiston Respublikasining "Tabiiy monopoliyalar togrisida"gi qonunida 1997 yil 25 apr; yangi tahrirda 1999 yil 19 avg. respublikada tabiiy mo-nopoliyalarga nisbatan davlat siyosatining huquqiy asoslari belgilab berildi. Ozbekistonda iqtisodiy islohotlarning tub mohiyatidan kelib chiqqan holda monopoliyalarga qarshi va tabiiy monopoliyalar togrisidagi qonunchilik takomillashtirilib, ularning Yevropa Ittifoqi va boshqa rivojlangan qonunchilik andozalariga mos kelishi taminlab borilmoqda.

Xulosa
Davlatning monopoliyalarga qarshi siyosati milliy iqtisodiyotida raqobat oddindan shakllanib boʻlgan mamlakatlarda raqobatchilik muhitini takomillashtirishga, bozor iqtisodiyotiga oʻtayotgan mamlakatlarda esa bu muhitni shakllantirishga qaratilgan. Bozorda monopoliyani oʻrnatishga urinishlar va monopol mavqeni suiisteʼmol qilishni taqikdaydigan trestlarga qarshi birinchi qonun — Sherman qonuni AQShda 1890 yilda qabul qilingan. Monopoliyaga qarshi qonunchilikq. va uni amalga oshirish uchun zarur boʻlgan choratadbirlar har bir mamlakatda sharoit taqozo etgan shakllarda amal qiladi. Rivojlangan barcha davlatlarda sogʻlom raqobat muhitini himoya qilish maqsadida turli koʻrinishdagi, monopolistik foaliyatlar ustidan davlat tomonidan tartibga solish amalga oshiriladi. Mac, AQShda monopoliyaga qarshi davlat siyosati — Federal savdo komissiyasi va Adliya departamentining trestlarga qarshi boshqarmasi, Rossiyada — Monopoliyaga qarshi siyosat va tadbirkorlikni qoʻllabquvvatlash vazirligi, Yaponiya va Jan. Koreyada — Halol raqobat boʻyicha komissiya, Yevropa Ittifoqida esa — Raqobat boʻyicha komissiya tomonidan amalga oshiriladi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Karimov I. A. O`zbekiston XXI bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari.— T.: ―O`zbekiston‖, 1997.
2. Karimov I. A. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. 10- tom, —T.: ―O`bekiston‖, 2002.
3. I.A.Karimov ― jahon moliyaviy- iqtisodiy inqirozi, O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo`llari va choralari ―. T. ―O`zbekiston‖. 2009 y.
4. Ota-Mirzaev O.B., Qayumov A.A. Ijtimoiy geografiya : kecha, bugun, ertaga. ―Istiqlol va geografiya‖, O’zbekiston Respublikasi Geografiya jamiyati IV s’ezdi materiallari. T.: 1995.
www.ziyo.net
www.lex.uz