Республики узбекистан

 

 

2-Ma‟ruza.  

Avtomatik sistema asboblari va vositalarini shartli belgilanishlarining o„qish 

texnikasi . 

Reja 

1. 

SHartli belgilanishning o„qish texnikasi. 

2. 

Birlamchi o„lchov o„zgartkichlari belgilanishini taqqoslash. 

3. 

Ikkilamchi qurilmalarning belgilanishi.  

 

1.  SHartli  o„quv  texnik  ko„rsatmalarini  shartli  belgilanishiga  qaraymiz  va  ayrim  paytlarda 

avtomatik  vositalarda  uchraydigan  qurilmalarni  belgilanishi.  SHitda  va  joyiga  o„rnatilishi  9  – 

rasmda haroratni o„lchash va to„g„rilash uchun asboblarning shartli belgilanishi. U qanday o„qiladi? 

Dastlabki o„lchovchi o„zgartkich (sezuvchi element) uchun haroratlar o„zgarishi va joyiga o„rnatish. 

Misol  uchun:  Termoelektrikli  o„zgartkich  (termopara),  qarshilik  termoo„zgartkich  (qarshilik 

termometri) termoballonning monometrik termometri va hokazolar.  

 

 

 

    a)           b)                   v)                           g)                        d) 

9  –  rasmda    haroratlarni  o„lchash  va  to„g„rilash  uchun  qurilmalarni  belgilanishi 

keltirilgan. 

 

9.a-rasmda  aylana  ichida  gorizantal  chizig„i  bo„lmagan  (qurilmani  joyiga  o„rnatish  yoki 

daslabki o„lchovchi o„zgartkich 7 – jadvalda ko„rsatilgan) 

9.b-rasmda    birinchi  T  harf  haroratni  o„lchash  parametrini  belgisi  ikkinchi    E  harf  sezuchi 

elementni  belgisi.  SHunday  qilib  kerakli  ma‟lumot  hajmi  umumiy  ko„rinishi  bu  shartli  belgida 

uzatiladi.  

9.b – rasmdagi I  harfi o„zgarish tavsifini ko„rsatuvchi qurilma. 

9.v  –  rasmda  ikkala  qurilmani  shitga  o„rnatish,  rasshifrovka  qilishni  belgilanishi  keltirilgan. 

Bu  erda  ikkala  T  haroratni  ikkala  R  ro„yxatga  oladi.  S  harfli  qurilma  esa  rostlaydi.  9.g  –  rasmni 

chap  tomonida  haroratni  shkalasiz  to„g„rilash,  joyiga  o„rnatish  tasvirlangan.  S  harf  regulyator 

ekanligini bildiradi. 

Birinchi belgilanish T – haroratni o„zgarishini ko„rsatuvchi majmua, R – ro„yxatga oluvchi, C 

– rostlagich  va K – boshqaruv bekatni bildiradi. Bu ikkinchi qurilma va “Start” nazorat qiluvchi 

blok sistemalar bo„lishi mumkin. 9.d – rasmda harorat relesi tasvirlangan.  Bu erda T – harorat, S – 

kontaktli qurilma. 

 

  

 

a)                            b)                  v)    

10 – rasmda bosimni o„lchovchi qurilmalarni belgilanishi keltirilgan. 

 

10.a  –  rasmda  (R)  bosimlarni  o„lchash  uchun  qurilmalarni  joyiga  o„rnatish  haqidagi 

ma‟lumotlar.  I  –  kuzatuvchi,  manometr,  difmanometr,  tyagomer,  naporomer,  vakummetr  va  h.k.; 

(D)  –  difmanometr  ko„rsatish  farqi.  SHkalasiz(I  harfsiz)  masofadan  uzatish,  T  –  manometr, 

PI 

PDI 

PT 

PIS 

PС 

PR 

ТЕ 

Т I 

T R 

TRC 

T C 

T C 

TRK 

T S 

---

 

8 

difmanometr bilan elektr yoki pnevmatik uzatgich. 10.b – rasmda aylana ichining yuqori qismida P 

va  R  harflar  yozilgan.  Bosimni  ro„yxatga  oluvchi  qurilmaning  har  qanday  ko„rinishiga  2–qurilma 

misol  bo„la  oladi.10.v–rasmda  elektrkontaktli  manometr  (vakuummetr)  va  regulyatorni  o„lchash 

haqidagi ma‟lumot beruvchi qurilma. Bu erda R – bosim, I – ko„rsatgich, S – kontaktli qurilma, S – 

to„g„irlagich. 

 

 

a)               b)                 v)      

 11 – rasm. Sarfni o„lchovchi qurilmalarni belgilanishi. 

11.a – rasmda qiziqarli belgilanish keltirilgan. Ichida gorizontal chizig„i bo„lmagan aylana bu 

dastlabki  o„lchovchi  o„zgartkich  yoki  qurilmani  joyiga  o„rnatish  keltirilgan.  F  va  E  harflar  sarfga 

tegishli  belgilash  va  sezuvchi  element.  E  bu  qurilma  emas  lekin  o„lchovchi  o„zgartkich.  SHunday 

qilib  bu  belgilash  balki  diafragmaga,  konusga  (soplu),  ventilli  trubaga  induksion  sarf  o„lchagich 

datchikga va h.k.larga tegishli. Gap shundaki, oldinda qo„llanilgan GOST 3925 – 58 maxsus shartli 

grafik belgilanish bilan dastlabki o„zgartkich bor edi. CHizilgan grafikda oson o„rganiladi. Hozirgi 

vaqtda  ko„rsatilgan  standart  ish  berayapti.  Amalyotda  shunday  voqealar  uchraydiki  o„qigan 

funksional  sxema  qiyinchilik  tug„diradi.  Dastlabki  o„zgartkichni  topish  uchun  GOST  3925  –  58 

belgilanganday,  ularni  joylarda  rassechka  qilinadi.  Endilikda  esa  belgilanishni  bajarish  uchun 

GOST 21.404 – 85 va OST 36.27–77 belgilanishni dastlabki o„zgartkich kabi boshqa qurilmalarni 

ham  joyida  ishlatish  kerak  va  agar  bu  erda  yozilgan  harflarni  mazmun  mohiyatiga  tushinmasa, 

ularni hisobga olmaslik haqida gap ketadi, ustiga ustak aloqa kanallarni bo„laklarga bo„lib o„lchash 

mavjud  emas.  Ammo  aloqa  chiziq  kesishuvi  bilan  berilganda  tasvirlovchi  asosiy  trubaprovod 

(texnalog) oldida esa qurilma ko„rsatilgan.(o„zgartkich) harflar bilan bog„liq ba‟zi hollarda G„ va E 

bilish kerak, birlamchi o„zgartkich ekanligi.