Respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

 
Masala va mashqlar 
 
 1.  Mamlakatda  band  bo‘lganlar  15  mln.  kishi  edi.  Ishsizlar  3  mln. 
kishini tashkil etadi. Bir oy o‘tgach 15 mln. ishlab turganlardan 0,5 mln. 
kishi ishdan bo‘shatildi; mehnat birjasidan rasman ishsiz, deb ro‘yxatdan 
o‘tgan 1 mln. kishi ish qidirishni to‘xtatdi. 
 Ishsizlik darajasini, band bo‘lganlar soni, ishsizlar sonini aniqlang. 
 2.  Mamlakatda  iqtisodiy  faol  aholi  11  mln.  kishini  tashkil  etadi. 
Undan  2  mln.  kishi  ishlamaydi.  Yaratilgan  YaIM  16  mlrd.  dollarni 
tashkil etadi.  
Agar ishsizlikni tabiiy darajasi mamlakat uchun 5 % ni tashkil etsa, 
Ouken  qonuniga  binoan  potensial  YaIM  ni  hisoblang.  Ishsizlik  tufayli 
qancha YaIM kam yaratilgan?  
Ouken qonuni nimani ifodalaydi, koeffitsiyenti-chi? Izohlang. 

---

 
160 
  3.  Mamlakatda  ishlab  chiqarish  quvvatlarini  ishga  solinishining 
me’yordagi darajasiga nisbatan ish bilan ta’minlanganligi 75% ni tashkil 
etadi.  Iqtisodiyotda  potensial  YaIM  ishlab  chiqarish  quvvatlarini  90% 
band bo‘lishiga to‘g‘ri keladi.  
 Yilning  oxiriga  kelib  yaratilgan  mahsulot  600  mlrd.  dollarni,  ish-
sizlik iqtisodiy faol aholiga nisbatan 11,5 %ni tashkil etadi. Agar ishlab 
chiqarish quvvatlari qisqarmagan bo‘lib, Ouken qonuni bo‘yicha hisob-
langan koeffitsiyent shu mamlakat uchun ham to‘g‘ri desak:  
1.  Potensial YaIMni. 
2.  To‘la bandlik ta’minlanmagani sababli yo‘qotilgan YaIM hajmini 
potensial YaIM ga nisbatan.  
3.  Siklli ishsizlik tufayli yo‘qotilgan YaIM hajmini (mlrd. dollar va 
% da). 
4.  Ishsizlikni tabiiy darajasini hisoblang. 
5. Quyidagilarni o‘qing:  
Ularni uch kategoriya: «Bandlik» (B), «Ishsizlik» (I), «Ishsizlar 
tarkibiga qo‘shilmaydigan» (Q) kategoriyalardan qaysi biriga kiritish 
mumkin, ko‘rsating: 
a) faqat o‘z uyidagi ishlar va bolalari tarbiyasi bilan shug‘ullanuvchi 
uy bekasi;  
b) moliya institutida o‘qiyotgan talaba; 
d) to‘la ish kunida ishlamayotgan ishchi;  
e)  o‘z  vaqtining  ma’lum  bir  qismida  ko‘chmas  mulk  oldi-sotdisi 
bilan shug‘ullanayotgan uy bekasi; 
f) o‘z xohishi bilan ishdan bo‘shayotgan ishchi; 
g) ishdan tashqari vaqtda shofyorlikka o‘qiyotgan sotuvchi; 
h) sog‘lig‘ining yomonligi tufayli boshqa ishlay olmaydigan 
xizmatchi; 
i)  korxona  yopilganligi  sababli  ishdan  bo‘shab,  mehnat  birjasida 
ro‘yxatdan o‘tib, ish qidirayotgan to‘quvchi; 
j)  ishdan  bo‘shatilib,  uzoq  vaqt  ish  topolmay  ish  qidirishni 
to‘xtatgan ishchi.  
 6.  Quyidagi  ishsizlikning  namoyon  bo‘lishini  uning  qaysi  shakl-
lariga kiritishimiz mumkin? 
a) ona bolalariga qarash uchun o‘z xohishi bilan ishdan bo‘shadi;  
b) inqiroz paytida korxona yopilib, ishchi ishdan bo‘shadi;  
d) abiturient o‘qishi boshlangani tufayli ishdan bo‘shadi; 
e) muqobil energiyadan foydalanishga o‘tish tufayli shaxtyor ishdan 
bo‘shadi; 

---

 
161 
f) olayotgan maoshi qoniqtirmagani sababli ishchi ishdan bo‘shadi;. 
g)  dastgohlar  talabga  javob  bermagani  uchun  korxona  yopilib, 
to‘quvchi ishdan bo‘shadi; 
h)  iqtisodiyotdagi  tanglik  tufayli  televizor  ishlab  chiqaruvchi 
qo‘shma korxona faoliyatini to‘xtatdi.  
 7. Topqirlik mashqi.  
 Chizmaning  gorizontali  bo‘ylab,  katakchalarga  mos  ravishda 
iqtisodiy  tushunchalarning  harfini  joylashtirsangiz,  vertikaliga  qora 
chiziq  bilan  ajratilgan  katakchalarda  ish  kuchi  taklifini  unga  bo‘lgan 
talabdan  ortib  ketishi  tufayli,  iqtisodiy  faol  aholining  ma’lum  bir 
qismini,  ya’ni  ishlashni  xohlaganlarning  ish  topa  olmasligi  mazmunini 
ifodalovchi kategoriya kelib chiqadi.  
Gorizontaliga: 
1) o‘z xohishi bilan ishlamaslik;  
2)  ishlab  chiqarishda  keragidan  ortiqcha  ishchining  band  bo‘lishi 
yoki  hayot  kechirish  uchun  zarur  bo‘lgan  darajada  ish  bilan  ta’min-
lanmaslik;  
3)  aniq  tarmoqlarning  ishlab  chiqarishdagi  mavsumiy  tebranishlari 
bilan bog‘liq ishsizlik;  
4)  mehnat  bozoridagi  rezerv,  iqtisodiy 
yuksalish davrida ishlab chiqarish quvvatini 
tezda o‘stirish, xaridorni tanlab olish imko-
nini beradigan ishsizlik turi;  
5) tovar va xizmatlar ayirboshlash, jum-
ladan ishga yollashni tashkil qilish munosa-
bati va ana shu iqtisodiy aloqalarni  ma’lum 
bir tartib asosida amalga oshiriladigan joy;  
6)  Iqtisodiyotning  siklli  o‘sishi  bilan 
bog‘liq,  uning  fazalariga  ko‘ra  o‘zgaruvchi 
ishsizlik;  
7)  iste’mol  talabi  va  tarkibida,  texnologiyada  muhim  o‘zgarishlar 
yuz  berishi  tufayli  ishchi  kuchiga  bo‘lgan  umumiy  talab  tuzilmasining 
o‘zgarishi natijasida kelib chiqadigan ishsizlik; 
8) ish qidirish yoki kutish bilan bog‘liq ishsizlik.