Respublikasi oliy va o rta maxsus ta’lim

M orfologik differensiyalanish tufayli har xil hujayra tiplari hosil bo'ladi. Biokimyoviy differensiyalanish natijasida gen- larning har xil guruhlari faollashishi tufayli turli organlarga xos oqsillar va boshqa organik moddalar sintezlanadi.
Homiladorlikning uchinchi haftasidan sakkizinchi haftasi- gacha bo'lgan vaqtda murtak varaqlar hujayralaming keyin­ gi differensiyalanishi va ixtisoslanishi natijasida ektoderma - dan — nerv sistemasi, sezuv organlari, teri epiteliyasi, ento- dermadan — ichaklar epiteliysi, m e’da, jigar, me’da osti bezi, o'pka epiteliysi, mezodermadan — muskullar, qon aylanish sistemasi, buyraklar, jinsiy bezlar rivojlanadi.
Shunday qilib, homilada ikkinchi oyning oxiriga kelib asosiy ichki va tashqi a ’zolar shakllangan bo'ladi. Keyingi oylarda homilaning miqdor jihatdan o'sishi va barcha a’zolarning dif­ ferensiyalanishi davom etadi.
Odam rivojlanishining genetik dasturi. Odatda tug'ilgan bola o'zining tashqi ko'rinishi, belgi-xossalari bilan ota-onasi- ga o'xshaydi. Biroq ota-onaning a’zolar sistemasining tuzilishi tashqi-ichki belgilar va xossalari tayyor holda bolaga beril- maydi. Buni tuxum va urug' hujayrani mikroskop orqali ko'rish bilan aniqlashi mumkin. Agar ota-onaning belgi-xossalari tay­ yor holda avloddan-avlodga berilmas ekan, u holda bola qan­ day qilib o'z ota-onasiga o'xshaydi degan masala har bir odam- ni qiziqtiradi. Shuni bilish kerakki, har bir ota va ona o'z


bolalariga m eros qilib genetik dasturni beradi. G enetik das­ tu r deganda, avvalo, tuxum va urug* hujayralardagi yadro, ulardagi xromosomalar, genlar m ajm uasini tushunm oq kerak. Somatik h u jay ra lard a xrom osom alarning diploid, jinsiy h u ­ ja y ra la rd a esa gaploid to 'p lam i b o 'lad i. T u x u m h u ja y ra u ru g ‘langanda o ta-onaning gaploid to 'p lam li xrom osom alari birikib, diploid to'plam li zigotani hosil qiladi. Bino-barin, ayol tuxum hujayrasidagi 23 ta xromosoma, sperm atozoiddagi 23 t,a xromosoma bilan qo'shilishi natijasida 23 ju f t (diploid) xro- mosomali zigota hosil bo'ladi. H ar bir xromosoma DNK mole­ kulasidan tashkil topgan bo'lib, odam xrom osom alarining ga­ ploid to'plam i 3 ,5 xl09 nukleotidlar juftligiga ega. Bu esa 1,5 mln genlarni sintez qilish uchun yetarlidir. Biroq odam ge- nom ini o 'rganish sohasida olingan m a ’lum otlarning k o 'rsa ti­ shicha odam da oqsil xillari 100 m ingdan ortm aydi. D em ak, odam hu jay ralarid a DNK m olekulasining atigi bir foizigina oqsillarni kodlashda qatnashadi. DNKning qolgan 99 foizi h a­ qida turlicha taxm inlar ilgari surilgan. Bu taxm inlarga ko'ra DNKning ayrim qism lari translyatsiya qilinmaydi. U lar odam hujayralarining differensiyalanishida genlarning ekspressiv- ligini boshqaradi. D N K ning y an a bir qism i in tro n lar y a ’ni, kodlanmaydigan, kodlangan ekzon qism larini ajratuvchi hisob­ lanadi. D NK ning qolgan qismi tak ro rlan ad ig an bo'laklardan tashkil topgan. Binobarin, odam genomidagi DNK ikki sinfga takrorlanm aydigan, noyob va takrorlanadigan qism larga a jra­ tiladi. DNKning takrorlanadigan qism lari 2-107ga tengdir.
Odam em brion taraqqiyotining tu rli bosqichlarida DNK dagi har xil genlarning transkripsiyasi, translyatsiyasi n a t i­ jasida xilm a-xil oqsillam ing sintezlanishi, ferm entlar ishtiroki­ da ham da h u jay ralar va em brional induksiya m odda alm a- shishining boshqarilishi ham da hujayralar, em brional induk­ siya tufayli turli a ’zolar, a ’zolar sistem asi shakllanadi. M ux- ta sa r qilib aytganda, odam shaxsiy taraqqiyotining genetik dasturi bo'lib, uning genom idagi xrom osom alar, genlar m a j­ m uasi hisoblanadi.