Республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Систематик риск мезонлари

β коффициенти бозор даромадлилиги ўзгарганда курс ёки даромадлилик қанчалик фаол ўзгаришини кўрсатади. У акциялар бозори ёки унинг бир қисми ўзгаришида акция нархи ўзини қандай тутишини кўрсатади (бу бирон-бир индекс билан тавсифланади). Бошқача қилиб айтиш мумкинки, коэффициент қайсидир маънода бозорнинг бир вақтдаги фоиз ўзгаришига нисбатан акциялар нархининг фоиздаги ўзгариш эластиклиги ўлчами ҳисобланади¹⁰⁷.
Қимматли қоғозларнинг ҳар бир тури учун ўзининг β коэффициенти мавжуд. Унинг ҳажми бундан олдинги даврларда қимматли қоғозлар курсининг ўзини тутиши ҳақида тарихий маълумотлар асосида ҳисоблаб чиқилади. Агар бирон- бир акцияда коэффициент 1 дан катта бўлса, бу шуни англатадики, акциялар бозорида нарх 10% га ўсганда ёки пасайганда ушбу муайян акция нархи 10% дан ортиқ ўсади (ёки пасаяди). Коэффициент қиймати 0 ва 1 оралиғида бўлиши акциялар бозори 10% ўсишида ушбу акция нархи камроқ даражада ўсишидан далолат беради. Коэффициент қиймати 1 дан кичик бўлиши бозор ўсишида ушбу акция нархи пасайишини ва аксинча, бундай акция нархи бозор ҳаракатига қарама-қарши йўналишда ўзгаришидан далолат беради (триллерлар соҳасидан мисол келтириш мумкин бўлиб, бунда мамлакатда уруш, вайронагарчилик, қашшоқлик рўй берганда, «ҳамма нарса пасайиб кетганда» дафн бюросининг даромадлари, бинобарин, унинг акциялари курси ўса бошлайди).
0 га тенг бўлган β коэффициенти қимматли қоғозлар нархи ва индекснинг ўзгариши ўртасида боғлиқлик йўқлигидан далолат беради.
Бозорнинг (ёки индекснинг) β коэффициенти 1 га тенг деб қабул қилинади. Мисол
Фараз қилайлик, β=1,5 бўлган А қимматли қоғоз ва β=0,7 бўлган Б қимматли қоғоз мавжуд. А қоғоз бозордаги нарх ўзгаришларига фаолроқ жавоб қайтаради. Агар бозор улуши 10% ўсадиган бўлса, у 15% га, Б эса 7 % га ўсади, лекин А қоғоз риск даражаси юқорироқ ҳисобланади.

Носистематик риск мезонлари

α коэффициенти индекс ўзгаришига боғлиқ бўлмаган қимматли қоғозлар нархининг ўсишини (пасайишини) кўрсатади. Коэффициентлар бир кунлик нарх ўсиши учун ҳисоблаб чиқилади. Коэффициентларни ҳисоб-китоб қилишда индекс ва қимматли қоғознинг кунлик қийматлари фойдаланилади. Кунлик қийматлар сифатида савдо ёпиладиган пайтдаги индекс қиймати ва қимматли қоғозлар нархидан фойдаланилади. Бир кунлик нарх ўсишлари бўйича ҳисоб- китоблар бундан олдинги 50 кунлик вақт оралиғида амалга оширилади¹⁰⁸.


¹⁰⁷ Коэффициент У.Шарп томонидан акция бўйича талаб қилинган даромадлиликни баҳолаш учун киритилган.
¹⁰⁸ Финансовые рынки: электронный учебник [для студентов высших учебных заведений, обучающихся по направлению «Экономика» (уровень подготовки–бакалавр)] / подред.С.В.Брюховецкой, Б.Б. Рубцова. − М.: Финансовый университет / кафедра «Финансовые рынки и финансовый инжиниринг», 2013.
Моделда якуний кўрсаткич талаб қилинган даромадлилик кўрсаткичи, яъни берилган риск даражасида инвесторни қониқтирадиган мукофот даражаси ҳисобланади:
бу ерда
r – акция бўйича талаб қилинган даромадлилик; R_f – рисксиз даромадлилик;
β – портфелнинг «бета» коэффициенти, портфелнинг индекс ўзгаришига сезувчанлиги;
R_m – бозор (индекс) даромадлилиги. Мисол
Қўйилмаларнинг ўртача бозор даромадлилиги йиллик 8% ни, рисксиз активлар даромадлилиги эса – 6% ни ташкил қилади. Компания акцияларининг β коэффициенти 1,5 га тенг. Компания акцияларига қўйилмалар талаб қилинган даромадлилик кўрсаткичини топиш лозим.
Ечим:
r = Rf + β(Rm − Rf) = 0,06 + 1,5(0,08 − 0,06) = 0,09.
Жавоб: 9%.