|
5-белги. Биржа индекслари. Иқтисодиётни, унинг товар сегментлари ва фонд бозори ҳолатини – индекслар ҳисоб-китоб қилиш ва расмий биржа котировкалари белгилаш орқали индикация қилиш биржа функцияларидан бири ҳисобланади.
Ҳар бир биржа унда савдо қилинадиган воситаларнинг индекслар сафини ҳисоблаб чиқиб, уларнинг орасида асосийси акциялар индекслари ҳисобланади. 6-белги. Назорат функциялари. Фонд биржаси савдо қатнашчилари ва савдога йўл қўйилган воситаларнинг Уюшган савдо қоидаларига (савдоларни тартибга соладиган, регулятор томонидан рўйхатга олиниши лозим бўлган, биржа томонидан қабул қилинадиган асосий ҳужжат) мос келиши, шунингдек, эмитентнинг қимматли қоғозлар улар асосида савдога йўл қўйилган шартномалар шартларига амал қилиши устидан назоратни амалга ошириши
шарт.
Бундан ташқари, биржа савдолар устидан, жумладан, бозорни манипуляция қилиш ва инсайдерлик ахборотидан ғайриқонуний фойдаланишнинг олдини олиш, аниқлаш ва тўхтатиш мақсадида назорат амалга ошириши зарур. Биржаларда ностандарт битимлар мониторинги билан шуғулланадиган (мос келувчи дастурий воситалардан фойдаланган ҳолда) ва миллий регуляторларга шубҳали битимлар ҳақида ахборот тақдим этадиган алоҳида структурали бўлинмалар.
Уюшган бозорлар ривожланишининг асосий тенденциялари. 1960- йилларнинг охирларигача фонд биржалари савдоларнинг ягона ташкилотчилари бўлган. Бироқ электрон савдолар ташкил қилиш имкониятига олиб келган технологиялар инқилоби, бозорларнинг халқаро инвесторлар учун очилиши, ихтисослашган бозорларнинг (кичик ва ўрта компаниялар учун биржалар, опцион ва фьючерс биржалари параллель бозорлари ва ҳ.к.) кенгайиши каби
қатор омиллар биржалар ўртасида рақобат вужудга келишига ҳам, биржалар учун рақобатчилар – биржадан ташқари бозорлар пайдо бўлишига ҳам олиб келди (энг ёрқин мисоллардан бири – 1971 йил АҚШда ташкил топган, ҳозирги пайтда фонд биржасига айланган NASDAQ ҳисобланади.
Рақобатнинг ўсиши биржаларнинг марказлашуви, тижоратлашуви ва электронлашувига олиб келди.
Биржаларнинг марказлашуви ички (1970–1990-йилларнинг ўрталари) ва мамлакатлараро (1990-йиллардан) марказлашув босқичларидан ўтган. Миллатлараро энг йирик бирлашувлар қаторига қуйидагилар киради:
бирлашган Америка-Европа биржаси NYSE EURONEXT (Франция, Голландия, Бельгия ва Португалиянинг Европа биржаси), 2013 йил товар деривативлари савдоси бўйича ICE (Intercontinental Exchange) электрон майдончани харид қилган;
NASDAQ OMX биржаси (OMX – Шимолий Европа мамлакатлари биржаси: Финляндия, Швеция, Дания, Исландия, Эстония, Латвия, Литва);
Вена биржасининг Венгрия, Словения ва Чехия биржалари (CEE Stock Exchange Group) билан иттифоқи ва б.
Кучли рақобат биржаларнинг аксарияти учун анъанавий бўлган нотижорат мулкчилик шаклини тижорат шаклига ўзгартиришга олиб келди. Ҳозирги пайтда биржаларнинг аксарияти акциядорлик жамиятлари, кўпчилиги эса – оммавий жамиятлар ҳисобланади.
Электронлашув алгоритмик савдонинг кескин ўсишига олиб келган бўлиб, унинг асосий қисмини биржа роботларидан фойдаланган ҳолда юқори частотали савдо (ингл. High Frequency Trading, HFT) ташкил қилади (АҚШ савдо майдончалари айланмасининг қарийб ярми, Европада эса – учдан бир қисми мазкур савдога тўғри келади). HFT ижобий оқибатлари қаторига битим харажатларининг пасайиши ва савдо айланмасининг сезиларли ўсишини киритиш мумкин, лекин биржа роботларидан фойдаланишнинг кескин ўсиши молиявий воситаларга тузатиш киритишнинг ортиши ва бозор ўзгарувчанлигининг ўсишига олиб келади, нарх шакллантириш адолатли ва ҳалол бўлишининг бузилишига хизмат қилади (юқори частотали трейдерлар, одатда, нархларни манипуляция қилиш мақсадида қўйилган талабномаларнинг бир қисмини (улар бўйича битим тузмасдан) чақириб олади). Бундан ташқари, юқори частотали савдо сўнгги йилларда биржадаги бир қатор йирик омадсизликлар, жумладан, 2010 йил 6 май куни NYSE да рўй берган «яшин тезлигидаги қулаш» (Flash Crash) га олиб келган.
Молия бозорларида алгоритмик савдонинг ривожланиши борасида регуляторларнинг хавотирлари ушбу соҳада тартибга солиш чоралари: комиссион тўловларни ошириш, юқори сифатли савдо қоидалари қаттиқўллигини ошириш (талабномани ушлаб туриш минимал вақти, талабномалар сони белгиланган миқдордан ошиб кетганда савдодан узиб қўйиш, савдони тўхтатиш учун сақлагичлар жорий қилиш) ва савдо қатнашчиларининг риск-менежмент тизимига талабларни кучайтиришдан тортиб қатор компьютер стратегияларини тўғридан-тўғри тақиқлашгача бўлган чоралар жорий қилинишига олиб келди.
Қимматли қоғозлар, биринчи навбатда, акциялар савдосининг сезиларли улуши улар зиммасига тўғри келадиган ECN жадал (ва пастроқ даражада – брокер-дилерларнинг ички савдо тизимлари) ривожланиши савдони ташкил қилиш соҳасида сўнгги ўн йилликлардаги кўзга кўринган тенденцияга айланди. Хусусан, улуши 10% дан ортиқни ташкил қиладиган Американинг BATS электрон биржаси АҚШда акциялар савдоси айланмаси бўйича NYSE ва NASDAQ дан кейин учинчи ўринда туради, MTF BATS Europe ва Chi-X Europe бирлашуви натижасида ташкил этилган BATS Chi-X Europe Европа майдончаси эса акциялар бўйича Европанинг энг йирик савдо ташкилотчиси ҳисобланади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
