Республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Бозордан ташқари рисклар

Бозордан ташқари рисклар бозор ҳолати билан эмас, балки алоҳида активнинг ўзига хос жиҳатлари билан боғлиқ риск ҳисобланади. Мисол учун ушбу риск турига асосан корхонанинг ноиқтисодий омиллари (раҳбариятни нокомпетентлиги) туфайли унинг акциясига таъсир риски сифатида кўриш мумкин. Ушбу рискни портфелни диверсифакиция қилиш орқали умуман бартараф қилиниши мумкин. Диверсификация самарасини корреляция коэффициенти орқали тушунтириш мумкин.
Иккита ўзгарувчаннинг бирга ҳаракатланиш тенденцияси корреляция дейилади ва корреляция коэффициенти ушбу тенденцияни ўлчаб берадиган кўрсаткич ҳисобланади. Корреляция коэффициенти +1дан -1гача ифодаланади ва 𝜌 грек ҳарфи билан белгиланади. 𝜌 = +1га тенг бўлаган ҳолатда иккита ўзгарувчан мутлақ бир хил ҳаракатланади, 𝜌 = –1 бўлса иккита ўзгарувчан мутлақ тескари ҳаракатланади ва 𝜌 = 0 вазиятда иккита ўзгарувчан умуман бир бирига боғлиқ бўлмайди, яъни бир ўзгарувчан иккинчисидан мустақил ҳисобланади.
Олдинги даврлардаги маълумотлардан келиб чиқиб корреляцияни ҳисобланса, R ҳарфи билан ифодаланади. Қуйида иккита (i ва j) акция ўртасидаги корреляция коэффициентининг ҳисоблаш формуласи келтирилган.

_∑𝑇
^(𝑟𝑖^̅ ,𝑡 ^{− 𝑟}𝑖^̅ ,𝐴𝑣𝑔^)(𝑟𝑗^̅ ,𝑡 ^{− 𝑟}𝑗^̅ ,𝐴𝑣𝑔⁾

𝜌 = 𝑅 =


√[^∑𝑇
𝑡=1


(𝑟_𝑖̅ _,𝑡 − 𝑟_𝑖̅ _{,𝐴𝑣𝑔})²][ ^∑𝑇


(𝑟_𝑗̅ _,𝑡 − 𝑟_𝑗̅ _{,𝐴𝑣𝑔})²]

Бу ерда:

𝑡=1
𝑡=1

𝑅 – олдинги даврлардаги маълумотлардан келиб чиқиб аниқланган корреляция;
𝑟_𝑖̅ _,𝑡 – i акциясининг t давр учун ҳаққоний даромадлилиги;
𝑟_𝑖̅ _{,𝐴𝑣𝑔} – Т даврлар мобайнидаги i акциясининг ўртача даромадлилиги.
Агар иккита акциянинг корреляция коэффициенти -1га тенг бўлса, ҳар бири учун шундай улуш танласа бўладики, натижада уларни бирининг ўз ўрта (кутилаётган) қийматидан четланиши бошқасининг ўз ўрта қийматидан четланишини нейтраллаштиради (бартараф қилади). Бунда улар ёрдамида шакллантирилган портфельнинг стандарт четланиши нольга тенг бўлади, лекин шу билан бир қаторда унинг кутилаётган даромадлилиги акция кутилаётган даромадлилигининг ўртача тортилганига тенг бўлади. Демак корреляция -1га тенг бўлганда портфельнинг таркибидаги акциялар улуши тўғри пропорцияда танланса, унинг стандарт четланиши нольга тенг бўлади ва риск бартараф

қилинади. Яъни портфель шакллантириб диверсификация қилиш орқали рискни бартараф қилинади.
Агар корреляция +1га тенг бўлса, портфельнинг стандарт четланиши акциянинг стандарт четланишларининг ўртача тортилганига тенг бўлади. Бундай ҳолатда диверификация наф келтирмайди ва риск рўй берса ундан кўриладиган эҳтимолли йўқотишлари муқаррар ҳисобланади.
Шундай қилиб -1 ва +1 оралиғида корреляция кузатилса, портфельнинг стандарт четланиши акцияларнинг ўртача тортилган стандарт четланишларидан паст бўлади ва риск даражасини диверсификация қилиш орқали пасайтирса бўлади. Амалиётда диверсификация мақсадида портфель шакллантириш унинг таркибидаги акцияларни корреляцияси кўпинча айнан шу оралиқда бўлади. Бунда диверсификация рискни тўлақон бартараф қила олмайди.