Республика илмий-амалий масофавий онлайн конференцияси

МТТ ТАРБИЯЛАНУВЧИЛАРИ НУТҚИНИ ЎСТИРИШДА ЗАМОНАВИЙ ЁНДАШУВЛАР
Абдуллаева Ирода Алишеровна,
ГулДУ Мактабгача таълим йўналиши 1-босқич 6-19 гуруҳ магистранти

Мактабгача таълим муассасаларидаги таълим-тарбия жараёнида илғор педагогик ва ахборот технологияларидан фойдаланиш, муассасаларни замонавий билимларга эга тарбиячилар билан тўлдириш ҳамда уларда касбий малака, фаолиятга нисбатан ижодий ёндашув ҳиссини қарор топтириш, узлуксиз таълим тизимида олиб борилаётган ислоҳотларнинг муҳим йўналишларидан биридир. Кадрлар тайёрлаш миллий дастурида қайд этилганидек, мактабгача таълим тизимини такомиллаштириш бўйича малакали тарбиячи ва педагог кадрлар бугунги кунда узлуксиз инновацион изланишда бўлиши, фикрлаши, шунннгдек, Мактабгача таълим муассасаларида ҳам инновацион ғояларни шакллантириш асосида фаолият кўрсатиши зарур. Ўзбекистон республикаси Президентининг 2017-2021 йилларда мактабгача таълим тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисидаги Қарорида; мактабгача таълим муассасалари тармоғини кенгайтириш, малакали педагог кадрлар билан таъминлаш, болаларни мактаб таълимига тайёрлаш даражасини тубдан яҳшилаш, таълим –тарбия жараёнига замонавий таълим дастурлари ва технологияларини тадбиқ этиш, болаларни ҳар томонлама интелектуал, ахлоқий, естетик, жисмоний ривожлантириш учун шарт- шароитлар яратиш масалаларига алоҳида этибор қаратилди2. Бу қарор мактабгача таълим тизимини янада такомиллашувига хизмат қилади.

Инсон тажрибасининг тарихан шаклланган мазмуни сўзли шаклда умумлаштирилган, уни баён этиш ва ўзлаштириш эса ушбу жараёнда нутқнинг ҳам иштирок этишини назарда тутади. Нутқ болага инсон маданиятининг барча ютуқларига йўл очади. Умуман, шахснинг ва барча асосий психик жараёнлар (қабул қилиш, фикрлаш ва бошқ.)нинг шаклланиши ҳам болада нутқнинг ривожланиши билан боғлиқдир. Боланинг психик жиҳатдан шаклланишида нутқнинг алоҳида ўрин тутиши унинг турли босқичларда ривожланишига ёрдам берувчи шарт- шароитлар ва омилларни билишни жуда муҳим қилиб қўяди. Нутқнинг ривожланиши билан ҳаракатланувчи кучлар ҳақидаги масала шиддат билан сакраш тарзида рўй бериши туфайли ҳам, муҳим аҳамият касб этади.
Инсоннинг яна бир ўзига хос хусусияти, ўзига хос инсоний эҳтиёжи мавжуд, бу – бошқа одамлар билан мулоқотга эҳтиёжмандлик, «эмоционал мулоқотга эҳтиёжмандлик»дир (К.Обуховский). Айнан шу эҳтиёж туфайли дастлаб тил пайдо бўлган. Мулоқотга эҳтиёжмандлик доимо тилни эгаллашга олиб келади. Боланинг сўзлашни ўрганишининг сабаби шуки, унга катталар билан биргаликдаги фаолиятда иштирок этишга тўғри келади, бунинг учун эса боланинг унга нималар дейишаётганликларини тушуниши ва ўзи ҳам сўзлаши лозим. Бу ўринда тилнинг уч сифати (тажрибани жамлаш ва синтез қилиш – фикрга жамлаш – мулоқотни амалга ошириш) ҳақида сўз юритиш мумкин (В.А.Звегинцев). Тилни тадқиқ қилиш мустақил, умумилмий қизиқишдан ташқари кўплаб долзарб амалий вазифаларни ҳал этишда улкан аҳамиятга эгадир.
Нутқ ўстириш назарияси ва методикаси мактабгача таълим-тарбиянинг умумий қонуниятлари, муайян жамиятда ягона ижтимоий мақсадга мувофиқ мактабгача ёшдаги болаларни тарбиялаш ҳамда унга таълим беришнинг моҳияти ва муаммоларини ўрганадиган фан. Нутқ ўстириш назарияси ва методикаси ижтимоий фанлар тизимига кирувчи фан саналиб, мактабгача ёшдаги болаларни жисмоний ва руҳий камолотини тарбиялаш, унга таълим бериш муаммоларини ўрганади.
Нутқ ўстириш назарияси ва методикаси фани етти ёшгача бўлган болаларга ҳар томонлама таълим - тарбия бериш қонуниятларини ўрганади.
Мактабгача таълим муассасаси шароитида таълим-тарбия ишини ташкил этишнинг мазмуни, шакл, метод ва воситалар ҳамда мактабгача таълим ёшидаги болаларнинг ёш ва ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда уларнинг ҳар томонлама уйғун ривожланишини таъминлашга қаратилган шарт-шароитларни ишлаб чиқади. Нутқ ўстириш методикаси мактабгача педагогиканинг алоҳида соҳаси бўлиб, унинг умумий қонуниятлари, тамойиллари, методологик асоси, ташкилий шакл, метод ва воситаларига таянади. Нутқ ўстириш назарияси ва амалиёти мактабгача таълим ёшидаги болаларга яхлит тарбия беришнинг мақсади, боланинг ёш имкониятлари ва уни илк ёшдан бошлаб тарбиялашнинг роли, мактабгача таълимни ҳаёт, амалиёт ва замонавийлик билан боғлиқликда олиб боришнинг зарурлиги, бола шахсининг шаклланишида муҳитнинг ҳал қилувчи аҳамиятга эга эканлигига асосланилади.
Нутқ ўстириш назарияси ва методикаси фани бола шахсини ривожлан-тиришнинг икки муҳим жиҳати – уни ўқитиш ва тарбиялашга асосий эътиборни қаратганлиги боис дидактика (таълим назарияси) ва тарбия назарияси фаннинг муҳим таркибий қисмлари ҳисобланади. Дидактика (таълим назарияси, юнонча дидактикос – «ўргатувчи», дидаско –«ўрганувчи») таълимнинг назарий жиҳатлари, таълим жараёнининг моҳияти, тамойиллари, қонуниятлари, педагог ва педагог фаолиятлари, таълимнинг мақсади, мазмуни, шакл, метод, воситалари, натижаси, таълим жараёнини такомиллаштириш йўллари каби муаммоларни тадқиқ этади. Тарбия назарияси – педагогиканинг муҳим таркибий қисмларидан бири бўлиб, тарбия жараёни мазмуни, шакл, метод, восита ва усуллари, уни ташкил этиш муаммоларини ўрганади.
Нутқ ўстириш назарияси ва методикаси фанининг объекти – яхлит
мактабгача таълим жараёни.
Нутқ ўстириш назарияси ва методикаси фанининг предмети – мактабгача таълим-тарбия жараёни, мазмуни, қонуниятлари, шакл, метод ва воситалари.
Нутқ ўстириш назарияси ва методикаси фанининг мақсади –мактабгача ёшдаги болаларда оғзаки нутқни ривожлантириш тамойиллари, унга қўйилган талаблар, усуллари, шакллари, нутқни ривожлантириш муаммолари, баркамол авлод тарбиясида нутқни тўғри шкллантириш йўллари ва иш самарадорлиги.
Замонавий педагогик технология. Таълим-тарбия жараёнини илмий асосда ташкил этиш, ва унинг тамойиллари, қонуниятлари. Мактабгача ёшда бўлган болаларда оғзаки нутқни ривожлантириш ишига тайёрлашдан иборатдир.
Мактабгача ёшдаги болалар нутқини ривожлантириш ва уларга она тилини ўргатиш соҳасидаги психолого-педагогик тадқиқотларни таҳлил қилиш қуйидаги хулосаларга келиш имконини беради:
Нутқни ривожлантириш – бу боланинг индивидуал ривожланишида марказий ўринни эгалловчи ижтимоий-тарихий тажрибани ўзлаштиришига оид ўта мураккаб ва кўп омилли жараёндир.
Бу стихияли жараён эмас, балки педагогик раҳбарликни таклиф қилувчи ижодий жараёндир.
Боланинг нутқий ривожланиш жараёнини бошқарувчи педагог ушбу жараён қонуниятлари, механизмлари ва унинг турли ёш босқичларидаги хусусиятларини билиши, нутқий ривожланишнинг индивидуал хусусиятларини кўра билиши ва боланинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда унинг нутқига педагогик таъсир кўрсатишнинг энг самарали йўлларини танлаши шарт.