Республика илмий-амалий масофавий онлайн конференцияси

ТЕХНОЛОГИЯ ВА УНИ ЎҚИТИШ МЕТОДИКАСИ МАШҒУЛОТЛАРИДА БЎЛАЖАК БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚИТУВЧИЛАРИНИНГ КАСБИЙ ВА РЕФЛЕКСИВ ТАФАККУРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ҲАРАКАТЛАНТИРУВЧИ КУЧЛАРИ


С.Н.Юлдашев. Қарши давлат университети ўқитувчиси


Annotation: the article highlights the driving forces of professional and reflective thinking of future primary school teachers in the field of technology and teaching methods.
Калит сўзлар: технология, таълим, метод, билим, кўникма
Ключевые слова: технология, образование, метод, знания, навыки
Key words: technology, education, method, knowledge, skills
Эртанги бошланғич синф ўқитувчиларининг касбий рефлексив тафаккурини ривожлантириш учун ҳаракатлантирувчи кучлар қаторин и технология таълими методи асосида таълим-тарбия жараёнига киритиш мақсадга мувофиқдир. Ҳаракатлантирувчи кучлар деб биз Технология ва уни ўқитиш методикаси ўқув фани бўйича талабаларнинг аудиториядаги ва дам олиш вақтидаги тадбирларининг шундай сифатларини тушунамизки, ҳар доим таълим-тарбия жараёни ва ёшларнинг бошқа ривожлантирувчи фаолияти давомида мавжуд қарама-қарши тенденцияларининг доимий курашида ижобий ўрин касб этади ва охир оқибат кечаги абитуриентларнинг педагогик маҳоратнинг янги ва янги чўққиларига чиқишларини таъминлайди.
Биринчи ҳаракатлантирувчи куч-Педагогика факультети Бошланғич таълим ва спорт тарбиявий иш йўналиши талабаларининг шахсий ва касбий ўз-ўзини такомиллаштиришининг юксак маънавий эҳтиёжлари ва мотивлари.
Иккинчи ҳаракатлантирувчи куч-бўлажак бошланғич синф ўқитувчисининг технологик таълими ва кичик ёшдаги ўқувчиларни тарбиялаш санъатини эгаллаш соҳасидаги фаол ҳаётий вазифасидир.
Учинчи ҳаракатлантирувчи куч-факультетда технология ва уни ўқитиш методикасининг ихтисослашган хонанинг замонавий характер ва мазмунда жиҳозланиши.
Тўртинчи ҳаракатлантирувчи куч-ОТМда технология ва уни ўқитиш методикаси бўйича ўқув-тарбия жараёнини тўлақонли дастурий-методик қўлланмалар билан таъминланиши.
Бешинчи ҳаракатлантирувчи куч-бу бўлажак бошланғич синф ўқитувчиларининг технология ва уни ўқитиш методикаси ва шу каби уйдаги мустақил ишлари бўйича хилма-хил самарали изланиш-ижодий фаолиятлари.
Олтинчи ҳаракатлантирувчи куч-факультет талабалари томонидан умумий таълим мактаблари ва мактабдан ташқари муассасаларда педагогик амалиётда касбий маҳоратни мақсадли ўташлари ва эгаллашлари.
Еттинчи ҳаракатлантирувчи куч-бошланғич синфларда технология фани бўйича факультет ўқитувчиларининг педагогик касбий маҳорати. Факультет педагогик персоналининг нуфузли иттифоқчиларининг биз таклиф қилган тузилишини синчиклаб кўрганда, улар ўқув тизими касб-ҳунар таълим усулларини ишлаб чиқиш пайтида барча фаолият қисмларини ўзида акс эттирганига амин бўлиш мумкин: дастлабки ва иккинчиси-талабаларнинг ўзлари, учинчи ва тўртинчилари-ОТМ методик хизмати раҳбарлари ва факультетда ўқув-тарбия жараёни ташкилотчилари, ва бешинчи, олтинчи ҳамда еттинчи ўқитувчилар-ҳақиқий мутахассислар, умумий педагогик ва методик ғояларнинг етарлича малакали талқинчилари, ўрнатилган интизомнинг қидирув ва ижодий салоҳиятини ўз ичига олади ва қўл остидагиларнинг профессионал ва рефлексив фикрлашни ривожлантиришда педагогик амалиётни ташкил қилади.
Фронтал вакиллик бизга бўйсунадиган таълим жараёнининг ҳаракатлантирувчи кучлари мажмуасининг бу тузилишини ўзига хос деб характерлайди ва унинг самарадорлиги технология ва уни ўқитиш методикаси усулларини ишлаб чиқиш ва бўлажак бошланғич синф ўқитувчиларида касбий- рефлексив тафаккурни шакллантиришнинг расмий кўрсаткичлари билан тасдиқланадиган педагогик маҳоратнинг энг ёрқин белгиларидан бири. Ушбу мажмуани батафсилроқ кўриб чиқайлик.
Биринчи ҳаракатлантирувчи куч-Педагогика факультети Бошланғич таълим ва спорт тарбиявий иш йўналиши талабаларининг шахсий ва касбий ўз-ўзини такомиллаштиришнинг юксак маънавий эҳтиёжлари ва мотивлари. Унинг моҳияти шундан иборатки, Педагогика факультети Бошланғич таълим ва спорт тарбиявий иш йўналиши талабалари шахсий ва касбий ўз-ўзини такомиллаштириш учун юксак ахлоқий эҳтиёж ва мотивларни шакллантиргандагина технология ва уни ўқитиш методикаси асосида талабаларда касбий-рефлексив тафаккурни шакллантириш мумкин бўлади.
Педагогика факультети Бошланғич таълим ва спорт тарбиявий иш йўналиши талабаларини касбий ва педагогик ўз-ўзини такомиллаштиришга тайёрлаш йўлларини излашда талабаларнинг психологик тайёргарлиги, яъни уларнинг билим олиш эҳтиёжлари ва қизиқишларининг мотивациясини касбий рефлексив фикрлашни шакллантириш учун ҳаракатлантирувчи куч сифатида белгилайдиган шахс фазилатларини шакллантириш масалаларига эътибор қаратиш керак. Замонавий шароитларда талабалар турли сабабларга кўра олий маълумот олишни истайдилар. В. Д. Шадриков, касбий фаолият мотивларининг шаклланишини ўргана туриб, айтади: "Инсон, касб танлай туриб, ўзининг мотивацион тузилишини мураккаб мотивацион жараёндаги эҳтиёжларни қондириш мумкин бўлган ўзининг касбий фаолияти билан боғланган факторлар тизимига “нусха кўчиради”, касбининг имкониятларини ўзининг эҳтиёжлари билан таққослайди ва инсон касбни қабул қилиш ёки қабул қилмаслик ҳақида бир қарор қабул қилади, агар қабул қилса, қай йўсинда ёки қайси аспектда эканлигини. Касбни қабул қилиш бирор фаолиятни муайян тарзда бажаришга интилишни келтириб чиқаради, маълум детерминистик мойиллик ҳосил қилади ва фаолиятнинг психологик тизимини шакллантириш учун бошланғич нуқта бўлиб хизмат қилади¹⁵" Касб билан янада яқинроқ танишишда, маъруза, амалий ва семинар машғулотлари жараёнида ва психологик-педагогик амалиёт жараёнида "фаолият субъектининг мотивацион структурасини ишлаб чиқиш ва ўзгартириш амалга оширилади. Бу ривожланиш икки йўналишда боради: биринчидан, шахснинг умумий мотивларининг меҳнат фаолияти мотивларига айланиши кузатилади; иккинчидан, касбий фаолият мотивларининг динамикаси кузатилиб, у қуйидагиларда ифодаланади:

• 
  бир қатор эски мотивларнинг эволюцияси ва янги мотивларнинг пайдо бўлишида;
  
• 
  баъзибир мотивларнинг мутлақ ва нисбий аҳамиятини ўзгартиришда;
  
• 
  мотивлар структурасининг ўзгартирилишида, профессионализация жараёнида шахс эҳтиёжлари ўз объектини ва фаолиятини топади ва шу тариқа касбий мотивлар структурасини шакллантириш ва уларни англаш юзага келади¹⁶".
  

Шахс ривожланишининг энг юқори босқичини ўрганиб, С. Илкалов айтадики "ўз-ўзини такомиллаштириш учун ундовчи омил тўғридан-тўғри ташқи талаб эмас ва ҳатто, озгина мажбурлаш талаб этиладиган, иродавий интилишлар талаб этиладиган, ўзини енгиш талаб этиладиган, ўзининг тайёрмаслигини енгиш талаб этиладиган истак-эҳтиёжмандлик ҳам эмас, балки том маънода мажбурлаш талаб қилмайдиган шахсий эҳтиёжлар хизмат қилади¹⁷" Мотивацияни ўз-ўзини тарбиялашнинг етакчи таркибий қисми сифатида ҳисобга олиб, С.Илкалов касбий ўз-ўзини тарбиялаш тартибларини интериоризация қилиш жараёнининг ўзига хослигига эътибор беришни таклиф қилади. Ҳақиқий педагогик ҳаракатлар кетма-кетлиги педагогик маҳорат структурасини ташкил этганидек, ташқи омиллар таъсирида бажарилган ўз-ўзини тарбиялаш ҳаракатлари кетма-кетликлари ҳам ўз навбатида ўз ҳаракатлари ички режасининг структурасини ташкил этади. Ўз-ўзини тарбиялаш фаолиятининг ҳам мотивацион, ҳам процессуал ташкил этувчилари мана шундай ҳосил бўлади. Ташқи идеал ичкига ўтади.
Шундай қилиб, ўз-ўзини тарбиялаш мотивациясини шакллантириш жараёни ҳар қандай шахс сифатини шакллантиришнинг мунтазамлигининг алоҳида ҳолатидир. Уларнинг асосида шахснинг ўзининг ҳаракати ётади: сузишга ўрганиш учун сувга тушиш керак, ҳар қандай муносабат, ҳар қандай сабабни шакллантириш учун тегишли истаклар тажрибаси тўпланиши керак, ва ўз-ўзини такомиллаштириш ўрганиш учун ўз-ўзини тарбиялаш билан шуғулланиш керак¹⁸"
Ҳаракатлантирувчи куч- бўлажак бошланғич синф ўқитувчисининг технология таълими ва кичик ёшдаги мактаб ўқувчиларини тарбиялаш санъатини эгаллаш соҳасидаги фаол муносабати. Фақат ва фақат фаол шахсгина ўз-­­­ўзини такомиллаштириш, шу жумладан, ўзининг касбий ва рефлексив фикрлашини шакллантириш билан шуғулланади.
Ўқитувчини тарбиялаш, - мутахассисларнинг айтишича, - "камида иккита шароит туфайли қийинлашадики, уларнинг объектив мавжуд бўлишига, агар педагогика ўзининг ишида ҳақиқатга таянишни истаса, кўзларини юмишга ҳақли эмас.
Биринчидан, ўқитувчиларнинг ижтимоий мақоми нисбатан ҳали ҳам юқори эмаслиги. Бу эса энг қобилиятли ва ижодий иқтидорли шахслар ўқитувчиликка нисбатан жуда катта меҳр қўйибгина ўқитувчилик касбини эгаллашни кўрсатади.
Иккинчидан, педагогик ОТМда ҳеч бир ўқув дастури ўқитувчининг ахлоқий шахс сифатида тарбияланишини кўзда тутмайди. Фақатгина унинг турли хил билим, кўникма ва малакаларни қуроллантириши кўзда тутилган. Том маънода ўқитувчининг шаклланиши шахснинг майллари, шахсий тақдири ва ўқитувчи бўладиган муайян шахс ҳаётининг ҳолатларига қараб тасодифий жараён бўлиб қолмоқда.
Ўқитувчи ишончли шахс бўлиши керак, шундагина у ўзини ахлоқий шахс сифатида кўрсатади, яъни ўзини ахлоқли шахс сифатида кўрсатиб ва ахлоқлиликни тарбиялабгина маънавий жавобгар бўлиши мумкин. Айнан шу сабабли, дейди Р. В. Кнушевицкая "педагогика ОТМининг мақсади фақат олий маълумотли мутахассисни эмас, балки энг масъулиятли касб-ўқитувчи касбининг мутахассисини тайёрлашдир. Ўқитувчига давлатнинг келажаги ишониб топширилади, шунинг учун у ғоявий жиҳатдан ўзига ишонган, ўз ишига меҳр қўйган, ҳар томонлама ривожланган, юксак маънавий- ахлоқий мезонларга эга, чуқур назарий билим ва яхши амалий кўникмаларга эга, бўлажак ишга психологик жиҳатдан тайёр бўлган шахс бўлиши керак.
Шу сабабли мутахассис ўқитувчини тайёрлаш таълимнинг бошиданоқ аниқ йўналишга эга бўлиши ва педагогик ишга қатъий қизиқишни шакллантиришга ёрдам бериши керак".
Таълим-тарбия жараёнида маълум бир шароитларда педагогик таъсир кўрсатиш объекти таълим ва тарбия субъекти вазифасини ҳам бажаради, деб қаралади. Бу жараёнда шахс фаоллиги белгиланган мақсадларга эришиш учун энг муҳим шартларидан бири ҳисобланади. Шунинг учун талабаларнинг ўқиши ва ўзини- ўзини тарбиялаши масалалари, ўқув- билим олиш ва иш фаолияти масалалари доимий равишда ўқитувчи ва психологлар эътибор марказида бўлган.
Фаоллик билан ўқитиш мотивацияси ўртасидаги ўзаро таъсир муаммосини ҳал этиш таъсирнинг фаоллик хусусиятига асосланади. А. Н. Леонтьев таъсирни акс эттириш "таъсирнинг натижаси эмас, балки ўзаро таъсирнинг натижаси, яъни бир- бирига қарама-қарши жараёнларнинг натижасидир. Улардан бири- объектнинг жонли тизимга ҳаракати жараёни бўлса, иккинчиси- тизимнинг ўзининг таъсир қилинаётган объектга нисбатан фаоллигидир ¹⁹".
Агар ўқувчилар ич-ичидан ўқитувчиларнинг ҳаракатларидан ва талабалар жамоасининг ҳаракатларидан рози бўлса, уларнинг талаблари унинг ҳам талабларига мос келса, ўқитувчилар ўз мақсадларига муваффақиятли эришадилар. "Инсоннинг маънавий қиёфасини шакллантириш борасидаги ишларнинг муваффақияти шу ишга, таълимнинг қай даражада рағбатлантириши ва унга раҳбарлик қила олишига боғлиқ. Асосийси мана шунда" ёзган С. Л. Рубинштейн.
Шахснинг фаоллик манбаларидан бири ижтимоий шахсий эҳтиёжлардир. Д. Н. Узнадзе шахснинг фаоллигини эҳтиёжларни қондириш жараёни сифатида, субъектнинг ҳақиқатга бўлган муносабатининг бир кўриниши деб ҳисоблади.
Шахснинг эҳтиёжлари-"зудлик билан уларни қондиришни талаб қиладиган ҳақиқий эҳтиёжларнинг ўзига хос ҳиссий кечинмаси", - дейди А. Рудик. Эҳтиёжларнинг кучи ва барқарорлиги ижтимоий ҳаёт тажрибаси ҳамда ўқувчиларнинг ёш хусусиятлари билан белгиланади.
Ахлоқий эҳтиёжларнинг намоён бўлиш шаклларидан бири талаба шахсининг йўналишини акс эттирувчи қизиқишдир. Эҳтиёж ва манфаатлар кишиларни фаол ҳаракат ва ишлар қилишга ундайди.
"Қизиқишни ривожлантириш жараёни-дейди И. Бака, -қуйидаги босқичларни ўз ичига олади: 1) янги, ёрқин, ғайриоддий нарсаларга интилиш; 2) нафақат ташқи сифат ва хусусиятларни баҳолаш, балки таҳлил қилиш, аналоглар билан таққослаш содир бўлади; фикрлаш идрокдан устун туради; 3) мақсадлар ва ижтимоий эҳтиёжлар тушуниб етилади, ўз нуқтаи назарлари ва позициялари фаолият учун мотивлар сифатида белгиланади. Қизиқишни ривожлантиришнинг босқичлилигини ҳисобга олишга бундай ёндашув ўқувчиларнинг ёш ва индивидуал хусусиятларини, яшаш шароити ва идрокини ҳисобга олишни талаб қилади ".
"Технологик таълимининг тарбиявий ва ижодий йўналтирилганлигини мустаҳкамлаш, тармоқни кенгайтириш ва техник тўгараклар, факультетлар ва бошқа бирлашмаларнинг профиллари сонини ошириш шахснинг мотивацион соҳасига сезиларли таъсир кўрсатади. Мактаб битирувчисининг мотивлари тизимида у энг муваффақиятли ишлаётган фаолият турига йўналтирилганлиги ва мойиллигига кўпроқ ўхшаш бўлганлари устунлик қилади²⁰".
Учинчи ҳаракатлантирувчи куч - факультетда технология ва уни ўқитиш методикасига ихтисослаштирилган фан кабинетини жиҳозланишининг замонавий характери ва мазмуни. Бу вазифа ўқув ишларини моддий-техник жиҳозлар билан максимал таъминлашдан иборат.
Педагогика факультети Бошланғич таълим ўқитувчиси олдида турган энг муҳим вазифалардан бири талабаларнинг амалий тайёргарлигини такомиллаштиришдир. Амалий тайёргарликка таъсир этувчи энг муҳим омиллардан бири-технология ва уни ўқитиш методикаси бўйича машғулотларни ихтисослашган фан кабинетида ўтказиш зарурлигидир. Барча машғулотлар, маърузалар, амалий ва лаборатория, турли кўргазмали қуроллар: жадваллар, диаграммалар, намуналар, технологик хариталар ва бошқаларни кўрсатиш билан бирга олиб борилиши керак. Таълим жараёнини ташкил этишга бундай ёндашув талабаларга машғулотда технология ва уни ўқитиш методикаси ўқитувчиси ёки технология фанидан дарс олиб борувчи бошланғич синф ўқитувчиси иши, педагогик фаолиятнинг маълум тури ҳақида тез тасаввур ҳосил қилиш имконини беради. Синфда ҳар хил турдаги техник ўқув воситалари иш ҳолатида бўлиши ва машғулотлар давомида ишлатилиши керак.
Тўртинчи ҳаракатлантирувчи куч - ОТМда технология ва уни ўқитиш методикасига асосланган ўқув-тарбия жараёнини тўлақонли дастурий- методик ва кутубхонавий таъминлашдир. Бу ҳаракатлантирувчи кучнинг моҳияти бошланғич синфларда "технология таълими" курсини ташкил этиш учун ҳам, олий таълимда "технология ва уни ўқитиш методикаси" курсини ташкил этиш учун ҳам ўқитувчи меҳнатини ва талабанинг ўқиш фаолиятини методик адабиётлар, дастур материали билан таъминлашдан иборат.
Қарши давлат университети Педагогика факультетида технология ва уни ўқитиш методикаси бўйича дарсларни такомиллаштириш учун заҳиралари қидириб, биз бўлажак бошланғич синф ўқитувчиларида касбий-педагогик рефлексияга қобилиятини ривожлантиришнинг таъсирчан ҳаракатлантирувчи кучи сифатида таълим-тарбиявий жараёнининг тўлақонли дастурий таъминоти ва адабиётлар билан таъминланишига катта эътибор беряпмиз.
Тажриба шуни кўрсатадики, анъанавий ўқитиш усуллари юқори малакали ўқитувчилар учун тегишли таълим даражасини тўлиқ таъминлай олмайди, чунки талабалар ўрганаётган фанлар бўйича бизга етиб келаётган ахборот оқими талабалар томонидан ўқув материалини ўзлаштиришнинг ҳақиқий имкониятидан ошиб кетади. Шунинг учун ҳам педагог кадрлар олдидаги долзарб вазифа тегишли дидактик принципларни, шунингдек, мунтазам фанларни ўқитиш метод ва усулларини такомиллаштиришдан иборат.