Respublihasi

Hetma-ket va parallel tipdagi diodli chegaralagichlar

To‘g‘ri burchakli impulslarni sinusoidal tebranish gene- ratori TG va chegaralovchi sxema yordamida shakllantirish mumkin (2.1-rasmga qarang).

2.l-rasm.

Chegaralagichlar ustki, ostki tomonlaridan va ikki tomon- lama chegaralashi bilan farqlanadi. 2.2—2.4-rasmlarda che- garalagichlarning amplitudali tasnifi va ularning ishlash jara- yonini tavsiflovchi ossillogrammalari tasvirlangan.

^{Uchiq U}chiq

t₁

t₂

^Ukir

t

2
t_{1 t}

t₁

t
^Ukir

2.2-rasm. Ustki tomondan chegaralash.

^Ukir

t

₂ 2.S-rasm. Ostki

tomondan chegaralash.

27

t

2.4-rasm. Ikki tomonlama chegaralash.

1. 
   Hetma-ket diodli chegaralagichlar
   

2.5-rasmda nol darajali ostki tomonidan ketma-ket che- garalagich prinsipial sxemasi hamda uning ishlash prinsipini tavsiflovchi ossillogrammasi tasvirlangan. Yuklama qarshiligi chegaralagich qarshiligi R dan bir necha marta katta

^{( R}yuk

^{ R} ) bo‘lishi, sinusoidal signal manbayining ichki

qarshiligi

^Richki <sup> R

bo‘lishi kerak. Tokning 0 dan</sup>  ^gacha

interval oralig‘ida oqishidan

^U kir

 U_o‘tk ^{, bu yerda U}_o‘tk ^—

diodning o‘tkazuvchan yo‘nalishda ulanganidagi kuchlanishi,

uning qiymati 0,5V.

VD

^Ryuk

t
2.5-rasm. Diodli ketma-ket chegaralagich.

Nolinchi darajali ustki tomondan chegaralagich sxemasi va uning ishlash prinsipini tavsiflovchi ossillogrammasi 2.6-rasm- da tasvirlangan. xemaning normal ishlashini ta'minlash

uchun quyidagi uchta shart bajarilishi kerak:

^Ryuk

 R _,

^Richki <sup> R ,

U</sup> kir

^{ U}o‘tk ^.

28

^{VD U}chiq

^Ryuk

2.6-rasm. Nolinchi darajadagi ustki tomondan chegaralagich.

Chegaralagich sxemalari universal bo‘lishi uchun ular ixti- yoriy darajada chegaralashni ta'minlashlari lozim. 2.7-rasmda ixtiyoriy darajada chegaralovchi chegaralagich sxemasi tasvir- langan. EYKning qutbi va tayanch kuchlanish U_tayanch

shunday tanlanadiki, VD diod E=0 bo‘lganda ochiq bo‘lsin.

R_ichki va R_{VD to‘g‘.} qarshilik R qiymatidan biroz kichik bo‘lganligi uchun R_ichki  0; R_VDto‘g‘  0 deyish mumkin.

VD

U

2.7-rasm. Ixtiyoriy darajadagi chegaralagich.
U_tayanch quyidagi oraliqda o‘zgaradi: U_tayanch = 0...E_{kir max}.

E_kir  U_tayanch shartda diod VD ochiq va U_chiq + E_kir

deyish mumkin.

Agarda E_kir > U_tayanch bo‘lsa, VD — yopiq, konturdagi tok va qarshilik nolga teng. Demak, U_tayanch +U_tayanch2 (vaqt oralig‘ida t₂  t₃). 0 dan t₁ gacha oraliqda E_kir = 0 va U_shiq= 0.

2.8-rasmda ixtiyoriy darajadagi ostidan chegaralovchi sxe- ma tasvirlangan. xemaning ishlash prinsipi va ossillogramma- lari yuqorida ko‘rib o‘tilgan edi.
29

^VD1 VD2

t

2.8-rasm. Ixtiyoriy darajadagi ostki chegaralagich.

t
2.9-rasm. Ixtiyoriy darajada ustki va ostki tomonlaridan chegaralash.
Ixtiyoriy darajada ustki va ostki tomonlaridan chegaralovchi sxema yuqorida ko‘rib o‘tilgan ikki sxemaning ketma-ket ulanishidan tarkib topadi (2.9-rasmga qarang). Uning shartlari, ishlash prinsipi va ossillogrammalari avvalgidek bo‘ladi.

Hetma-ket diodli chegaralagichlarning kamchiliklari:

1. 
   chegaralagich kirish signali EYK ideal bo‘lishini talab etadi (R_chiq > 0);
   
2. 
   sxema passiv bo‘lib, uzatish koeffitsenti K < 1 bo‘ladi;
   
3. 
   EYK E_kir katta bo‘lishi kerak (o‘nlab volt), ya'ni ushbu shart E_chiq >> U_to‘g‘ bajarilishi lozim.
   

k.1.k. Parallel diodli chegaralagichlar

Ketma-ket diodli chegaralagichlarning asosiy kamchi- liklaridan biri EYKning ichki qarshiligi kichik bo‘lishini talab etishidir. Bu kamchilikni bartaraf etish maqsadida parallel diodli chegaralagichlar yaratilgan. Bunday chegaralagichlar

30

EYK manbayining chiqish qarshiligi juda ham kichik bo‘lishini talab etmaydi:

R_yuk >> R_chiq; R_yuk >> R.

Ustki tomondan chegaralovchi diodli sxema, taxminan nolinchi darajadagi bo‘lib, uning ishlash prinsipini tasvirlovchi ossillogrammalari 2.10-rasmda tasvirlangan.

Avvalgidek, R_yuk >> R va E_kir >> U_to‘g‘ shartni inobatga olib, sxemani quyidagi tenglamalar sistemasi bilan yozamiz:

^Ekir



^UVD

 I  R U_VD ;

 (I ).

2.lO-rasm. Parallel diodli chegaralagich.

31

Bu yerda (1) tenglama yuklama to‘g‘ri chizig‘i, (2) esa diodning volt-amperli xarakteristikasi. alt ishlash qisqa tutashuv tasniflari orqali yuklama to‘g‘ri chizig‘ini chizib

(I=0, U =E ; U =0, <sup>I

 Ekir</sup> ), ossillogrammani tuzamiz

d kir d

qt _R

U_d (t)  U_chiq .

U _to‘g‘  0,3  0, 6 V

darajada ustki darajada

chegaralashni hosil qilamiz.

2.11-rasmda nolinchi darajali ostki tomondan chegaralov- chi parallel diodli chegaralagich va uning ossillogrammalari keltirilgan.

2.12 va 2.13-rasmlarda mos ravishda ixtiyoriy darajalarda ustki va ostki tomonlardan chegaralash sxemalari va ossillo- grammalari tasvirlangan.

R

^Ekir

^Uchiq

VD

^Ryuk

2.ll-rasm. Nolinchi darajali ostidan chegaralovchi parallel diodli chegaralagich.

32

^Ukir

+

^{VD U}tayanch2

^Uchiq

^Ukir

^Ekir
—

+

^Utayanch1

—

^Ryuk _t

2.l2-rasm. Ixtiyoriy darajadagi ustki tomondan parallel diodli chegaralagich.
+

t
—

2.lS-rasm. Ixtiyoriy darajadagi ostki tomondan parallel diodli chegaralagich.

₊ ^Ukir

^Uchiq

^Ekir

VDl

+

VD2

—

^Utayanch1 ^U_kir

^Ryuk ^t

^Utayanch1

^Utayanch2 ^U_chiq

_— — +

^Utayanch2

^Ukir

2.l4-rasm. Ixtiyoriy darajali ikki tomonlama chegaralagich.
XULOSALAR:

1. 
   parallel diodli chegaralagichlar kirish signali manbayi- ning ichki qarshiligi R_kir ga sezgir emas, lekin ketma-ket diodli chegaralagichlardagi kamchiliklarga — kichik uzatish
   

koeffisiyentiga, katta kirish signali (1030 volt) ga ega

3 — A.A. Xoliqov ³³

bo‘lishligi va bufer kaskadining yuklama qarshiligi R_yuk bilan moslashtirilishi lozimligi xosdir;

2. 
   diodli chegaralagichlarning kamchiliklarini bartaraf etish uchun tranzistorli kuchaytirgich — chegaralagichlar ishlab chiqilgan bo‘lib, ularning kirish signallari nisbatan kichik (100 mV atrofida), kirish qarshiligi nisbatan katta, chiqish qarshi- ligi esa kichik va chiqish signalining ko‘rinishi (formasi - to‘g‘ri burchaklik koeffitsiyenti) nisbatan yaxshi.