Reproduktiv salomatlik

www.pedagoglar.uz 
20-son 3 –to’plam yanvar 2022 
Sahifa: 209 
a) sodda: b) Murakkab v) qo‘shma gaplar. 
Sodda gap ma‘lum bir fikr, maqsadni ifodalovchi, bir sintaktik strukturadan
iborat bo‘lgan gap xisoblanadi. Sodda gap tuzilishiga ko ‘ra yirik va yoyiq
bo‘lishi
mumkin. Bosh bo‘laklardan tashkil topgan gaplar soda gap, bosh bo ‘laklardan
tashqari, ikkinchi darajali bo‘laklar ham ishtirok etgan gap sanaladi.
Murakkab gap tarkibida asosiy gap bo‘laklaridan tashqari ajratilgan bo‘laklar
(unalmalar), kirish bo‘lak va birikmalar ham qatnashadi. Qo‘shma gap va
o‘ndan
ortiq sodda gapning mazmun va ohang jihatdan o‘zaro birikuvi asosida shakllangan
gapdir. 
-hodisa haqidagi so‘roqni bildirgan gap so‘roq gap deyiladi.Bunday gap o‘ziga hos 
innovasiya bilan aytiladi. 
Masalan: Kel, ko‘zim, nima ishing bor?. (O).
So‘roq gaplarda suhbatdoshni o‘z fikrini anglatishga yoki ifodalanayotgan fikrga 
bo‘lgan munosabatini bildirishga chaqiriladi. 
So‘roq gaplarning ma‘nolari. 
So‘roq gaplar turli – tuman ma‘nolarni, xis – tuyg‘ularni va so‘zlovchinini
voqeylikka bo‘lgan munosabatini so‘rashni ifodalaydi. 
3. Buyruq gaplar. 
Buyruq gaplar kishining xohish, iltimos, maslahat, buyruq kabi turli niyatlarini 
ifodalab keladi. 
Masalan: Agar ahil-inoq yashasanglar, hech bir kuch sizlarni yenga olmaydi. 
Buyruq gapning ma‘no turlari. 
Buyruq gaplar quyidagi ma‘nolaruni ifodalaydi:
1. Buyruq: Ot soling kun botar yoqqa. (U) 
2. Maslahat: Oysara, tirik etim qilmang og‘lingizni.(X.X.). 
3. Iltimos: Ashuladan yana bo‘lsin.(Kerb). 
4. Orzu-istak: Koshki til bo‘lsa-yu, u bilan suhbatlashib o‘tirsang. 
5. G‘amxo‘rlik: Sovuq kotib qolma, issiqroq yot, Shermatjon do‘stim.(Ya) 

---

www.pedagoglar.uz 
20-son 3 –to’plam yanvar 2022 
Sahifa: 210 
6. Tashvish: Paxtani navlarga ajratib teraylik! (Gazetadan).
7. Gumon, tashvish: Ehtimol, u keyinchalik bizni ham eb qo‘ysa. (ertakdan). 
8. Hayajon: Ayajon, menga rahmeting! Arzu-dodimga eshiting! (N.S.). 
9. G‘azab, do‘q: Xatdan o‘chir o‘g‘limni hozir. (O). 
4. Undov gaplar 
Fikr kuchli his-hayajon bilan ifodalangan gap -undov gap deyiladi. 
Masalan: Men etim o‘sganman, oh, u etimlik. (G‘.G‘). 
Undov gaplarda ichki his-hayajon, so‘zlovchining voqelikka bo‘lgan munosabati
ifodalanadi. Shuningdek, undov gaplarning tuzilishida o‘ziga hos struktura va 
grammatik belgilar mavjud. 
Undov gaplarning ma‘no turlarui. 
Undov gaplar quyidagi emotsional ma‘nolarini ifodalaydi: 
1. Taajjub: Ajab zamona ekan! Tavba! (O). 
2. Tashakkur varag‘batlantirish. Otangga rahmat! (A.K.). 
3. Xayratlanish: Sensan har narsadan mo‘tabar aziz! (U). 
4. Zavqlanish, shodlik mamnunlik: Polvon nima! (O).
Judas oz, juda yaxshi! (B.P.). 
5. Orzu-umid: Xudo baxtingni bersin, o‘g‘lim! (O).
6. Muhabbat: Uning ko‘zi oldida Nuri! (O). 
7. Achinish: Ey, o‘zingni, holatingni bilmagan Asrorqul! (A.K.) 
Darak, so‘roq, buyruq gaplar ham mahsus intonasiya bilan aytilib, undov gapga
o‘xshab, so‘zlovchining ichki his-hayajonini, voqeylikka bo‘lgan
turlichamunosabatlarni anglatishi ham mumkin. Ammo u turdagi gaplarda
asosiy etakchi ma‘no darak, so‘roq, buyruq ma‘nolaridir. 
Adabiyotlar: 
1. Ona tili o ‗qitish metodikasi.Karima Qosimova, Safo Matchonov, 
Xolida G'ulomova, Sharofat Yo'ldosheva,Sharofjon Sariyev 
2. A.Nurmatov va boshqalar. ―O‘zbek tilining nazariy sintaksisi‖. T. ―Fan‖.,
1992 yil. 
3. A.Aliyev., K.Sodiqov. ―O‘zbek adabiy tili tarixidan‖ ―O‘zbekiston‖, 1994 yil. 

---