Reje: Maǵlıwmat hám maǵlıwmatlar modeli

5 – TEMA. TARIXIY IZERTLEWLERDE ELEKTRON TEKSTTIN” O'RNI

REJE:

1. Maǵlıwmat hám maǵlıwmatlar modeli.

2. Maǵlıwmat túrleri. Maǵlıwmatlar dúzilisi.

3. Tekstli derekler. Statistikalıq derekler. Kartografikalıq derekler. Suwretleytuǵın derekler.

4. Elektron hújjet túsinigi. Kompyuter derekshunosligining payda bolıwı.

5. Tariyxıy derekler hám zamanagóy informaciya texnologiyaları.

Zamanagóy kommunikatsiya quralları rawajlanıwı menen baylanıslı halda, teksttiń jańa túri-elektron tekst túsinigi keń tarqala basladı. Bul máselede ilimpazlar izertlew alıp barıp, elektron teksttiń bólek tiplerine (social tarmaq, blog, udayı tákirarlanatuǵın elektron baspalar, chat hám forum hám boshq.) itibar qaratılıp atır. Elektron tekst-elektron informaciya tasıwshılar járdeminde awızsha hám jazba gáplerdi ózinde jıynaǵan tekst bolıp tabıladı. Keyingi waqıtlarda tariyxıy dereklerdi elektron publikatsiyasi úlesi artıp barıp atır. Bul bolsa óz gezeginde Internet tarmaǵında tariyxıy derekler hám hújjetlerden paydalanıw imkaniyatın keńeytiredi. Xalıq aralıq internet tarmaǵın rawajlanıwı pánni sonday-aq tariyx pánin informaciya hám derekler menen támiyinlewde zárúrli rol oynaıp atır. Bir qatar mámleketlikler tariyxchilari tárepinen ilimiy hám bilimlendiriwge tiyisli áhmiyetke iye bolǵan elektron resursların jaratılıwı -tariyxıy izertlewlerde hám tariyx oqıtıw metodikasında jańa múmkinshiliklerdi ashıp berdi. Lekin tariyxıy derekti ilimiy informaciya retinde elektron formaǵa awdarma jasawdıń universal metodı ele qáliplestirilmagan.

Maǵlıwmatlar modeli - maǵlıwmatlar hám olar arasındaǵı baylanıs kórinisindegi predmet tarawi haqqındaǵı túsinik. Yaǵnıy maǵlıwmatlar modeli - bul uzaro baylanısqan maǵlıwmatlar strukturalarıniń kompleksi jáne bul strukturalar ústindegi ámellerdi ańlatadı.

Insan seziw aǵzaları, texnikada túrli ásbaplar hám xokazolar járdeminde belgilengenler etiletuǵın sırtqı dúnya dálilleri maǵlıwmatlar dep ataladı. Maǵlıwmatlar anıq wazıypalardı sheshiwde zárúr hám paydalı dep tapılsa - informaciyaǵa aylanadı. Sonday eken maǵlıwmatlarǵa ol yamasa bul sebeplerge kóre paydalanılıp atırǵan yamasa texnikalıq qurallarda qayta islenilayotgan, saqlanıp atırǵan, uzatılıp atırǵan belgiler yamasa jazıp alınǵan gúzetisler retinde qaraw múmkin. Eger bul maǵlıwmatlardan geypara zat tuwrısındaǵı mavxumlikni kemeytiw ushın paydalanıw múmkinshiligi tuwılsa, maǵlıwmatlar informaciyaǵa aylanadı. Sonday eken ámeliyatda paydalı dep tabılǵan, yaǵnıy paydalanıwshınıń bilimlerin asırǵan maǵlıwmatlardıǵana informaciya dep atasa boladı.

Insan óz turmısında tuwılǵan kúninen baslap mudami maǵlıwmatlar menen jumıs kóredi. Olardı óziniń sezim aǵzaları arqalı qabıl etedi.

Informatika ushın informaciyanı qabıllaw, saqlaw, oǵan qayta islew hám uzatıwda informaciya texnologiyaları qurallarından qanday paydalanıw kerekligi mashqalası eń tiykarǵı bolǵanı ushın, informaciyalardı klassifikaciyası da ayriqsha bolıp tabıladı. Atap aytqanda, informatikada analog (úzliksiz) hám cifrlı (diskret) informaciyalar isletiledi. Insan sezim aǵzaları analog (úzliksiz) informaciya menen jumıs kóriwge maslasqan bolsa, esaplaw texnikası bolsa cifrlı (diskret) informaciya menen isleydi. Statistika (lot. ctatus - baylıq, mámleket) - 1) túrli hádiyseler hám processlerdi muǵdarlıq esaplaw, maǵlıwmatlardı qayta islew hám analiz qılıw jolı menen socialliq ómirdiń ulıwma nizamlıqların úyrenetuǵın sociallıq pánler tarmaǵı. Tar mániste statistika qandayda bir hádiyse yamasa process tuwrısındaǵı kompleks maǵlıwmatlar (kórsetkishler) kompleksi (kompleksi) ni ańlatadı. Statistika quramalı hám sertarmaq pánler kompleksinen ibarat bolıp, socialliq ómirdiń túrme-túr hádiyselerin úyrenedi hám analiz etedi. Statistika ámeliyatınıń baslanıwı mámlekettiń payda bolıwı dáwirine tuwrı keledi. Áyyemgi dáwirlerdayoq xojalıq hám áskeriy mútajlikler, xalıq, jer, buyım-múlk esabı boyınsha statistika jumısları ámelge asırılǵanı haqqında maǵlıwmatlar bar. Pán retinde statistikaǵa XvII ásir aqırında ingliz ekonomist alımı Ol. Petti tiykar salındı. Onıń dóretpelerinde siyasiy ekonomika hám basqa sociallıq-ekonomikalıq pánlerden ajralmagan " siyasiy arifmetika" dep atalǵan pán - Statistika tiykarları ańlatpalap berildi. Statistika rawajlanıwında mámleketshunoslik pániniń payda bolıwı da zárúrli rol oynaydı.

XIX ásirdiń II -yarımı hám XX ásir baslarında Statistika jedel rawajlandi. Ásirese, mámleket monopolistik kapitalizmi sharayatlarında Statistikanıń texnikalıq quralları hám ekonomikalıq múmkinshilikleri joqarı dárejede jetilistiriwdi.

Tariyxıy waqıyalardı analiz qılıw ushın áwele jámiyette keshken processlerdi, qolaversa, tariyx hám geografiya, tariyx hám kartografiya tarawlarınıń salıstırıwiy úyreniliwi talap etiledi.

Karta - bul tariyxıy derek bolıp, waqıyalar dawam etiw waqti haqqında gúrriń etiwshi, wayran bolǵan hám taǵı tiklengen qalalar, tábiy ob'yektlarning waqıt ótiwi menen ózgeriwin, unitilgan áyyemgi suwǵarıw imaratları hám de xalıqlar táǵdirin aymaqlar menen baylanıstırıp úyrenedi. Sol tárepten hár bir tariyxıy kartanı tariyxıy derek retinde bahalaw múmkin.

Ilimiy ádebiyatlarda áyyemgi kartalar hám kartografiyaning qáliplesken dáwiri haqqında anıq juwap joq. Biraq bizgeshe jetip kelgen kartografikalıq suwretler mil. avv. III-II mıń jıllıqlarǵa oid bolıp tabıladı. Olar arasında arqa Italiyanıń Oq jayika oypatlıqsınan tabılǵan bronza dáwirine tiyisli (mil. avv. II mıń jıllıq ortaları ) kartografikalıq suwretlerde atızlar, sógisler, irmoqlar hám suwǵarıw kanalları sáwlelendirilgen. Áyyemgi karta - suwretler saz taxtashalar, papirus hám pergamentlarga sızılǵan bolıp, áyyemgi tariyxıy maǵlıwmatlardı ózine sáwlelendirgen. Kartalar jaratıw dástúrı dáslepki bar áyyemgi bay mádeniyatlı xalıqlar - ossuriyaliklar, bobilliklar, Egipetlik hám finikiyaliklarda eramızdan bir neshe mıń jıl aldın qáliplesken. Tariyxdan ekenin aytıw kerek, eramızǵa shekemgi 2300 jıllardanoq áyyemgi bobilliklar dáslepki kartalardı sızıp qaldırǵanlar. Usı kartada jerdiń birpara bólimleri óz sawleleniwin tapqan edi.

Áyyemgi dáwirde kartalar ushın arnawlı termin bolmaǵan. Áyyemgi Rim imperiyasida kartografikalıq suwretlerdi tabula (doska ) dep atawǵan. Karta sóziniń qollanıwı Oyanıw dáwirinde «charta» (bet qaǵaz ), grek tilinde «xartes» (papirusdan jasalǵan qaǵaz ) mánisi menen baylanıslı. Bul termin dáslepki bar XIv asirde Portugaliyada sızılǵan kartalarda ushraydı. Sonday eken karta sózi «xartes» sózinen alınǵan bolıp, jazıw ushın mólsherlengen papirus beti degen mánisti ańlatadı.

Kartografiya termini bolsa, talay keńlew túsinik bolıp, ol «tabiat hám jámiyettegi waqıya - hádiyselerdiń óz-ara baylanıslılıǵın, olardıń waqıt ótiwi menen ózgeriwi kartografikalıq suwret, obrazlı belgi - modeller quralı menen súwretlewdi hám izertlewdi uyreniwshi fan bolıp tabıladı. Kartografiya áyyemgi pánlerden esaplanadi. Bul pán haqqındaǵı dáslepki tariypni (kartografiya terminisiz) eramizǵa shekemiy II asirde jasaǵan grek alımı Klavdiy Ptolemey bergen.

Eramızdan aldınǵı II asirde astranom Gipparx kartanı jer sharı formasında berip, 3600 bolǵan karta jaratqan. Ínjıl boyınsha jaratılǵan kartalar bolsa, jer sheńber, disk formasında hám tórtmuyush oyda sawlelendiriwinde berilgen. Álbette okean menen shegaralanǵan. Aspan eki qabat, joqarıda quday hám perishteler suwreti tushurilgan. quyashnı quday shıǵaradı, keyin jasıradı oyda sawlelendiriwinde berilgen. Jer orayında Iyerusalim (Quddus ) bas qala jaylasqan. Shıǵısda tawlar hám tórt dárya Tigr, Yefrat, Geon, Fison suwreti tushurilgan. Házirde 1100 dane monastirlik kartası saqlanıp qalǵan. Usılardan 600 tasi XIII asirde jasalǵan. Teńiz kartaları bolsa, svgavta dep atalǵan. 1275 - 1339 - 1367-jılda jaratılǵan teńiz kartaları bizgeshe saqlanıp qalǵan. Ásirese 1367-jılda jaratılǵan venesiyalik ájaǵa -úkeler Pasigano hám Martin Bexayma kartlari usılar gápinen bolıp tabıladı.

Arablarda karta anıq haqıyqatqa jaqın tárzde suwretlengen. Mısalı : XII asirde Al Idrisiy Sitsiliya patshası Rodjer II buyrıǵı menen 1154-jılı bir sheńber, bir tuwrı múyeshli 70 - betli dúnya kartasın chizgan. Arablarda kartalar Hind Okeanı menen oralǵan. Sonday kartalar házirde Sankt - Peterburgda saqlanıp atır.

Evropa xalıqlarınıń orta ásirler dáwiri kartaları bolsa Orta Jer teńizi menen oralǵan halda suwretlengen. Olar kartanı portplan dep atawǵan. Usı portplanlardan ekewi Sankt-Peterburgda saqlanıp atır.

Kartalar tariyxın úyreniw XI ásirden baslanǵan. Fransuz injeneri - geograf Barbey Bokans ózi izlep tapqan kartalarǵa tariyxıy tariyp bergen. Ásirese, monastr kartaları, yaǵniy 1200-1500 jıllarda jaratılǵan kartalar haqqında óz shıǵarmasın jazıp qaldırǵan. Ullı Britaniyada házirde katola atı menen atalıwshı 15 úsheklik kartalar Britaniya muzeyinde saqlanıp atır. Golland ızlenuvchisi K. Kuma esabında 680 dane atlas kartalar izertlew etilgen. Házirde 1570 - 1880 jılǵa shekem dáwir kartaları Niderlandiya muzeyinde saqlanıp atır. Usılardı ishinde A. Nordenjeld hám K. Millerni «Rim - Yo'l» kartaları (IX-XII ásirler) eń dáslepki áyyemgi kartalar retinde Portugaliyada saqlanıp atır.

Evropada Oyanıw dáwiri, Ullı Geografiyalıq ashılıwlar hám koloniyalar ushın baslanǵan háreketler kartografiya páni rawajlanıwı ushın jańa bet ashtı. Keleside karta tuzib onı satıw jolǵa qóyıladı. Orta ásirlerde tavar almasınıwı, sawdanıń jonlanishi, qalalardı payda bolıwın tezlestirgen. Usı waqıtta sawda mákanları hám olarǵa aparıw jolları mútajlikleri kartalardıń kóplegen jaratılıwına jay házirlegen. Orta ásirlerde ásirese Ispaniya, Italiya, Portugaliyada kartalar dúziw hám satıw jonlangan. Mısalı : vasko de Gama Indiya saparında 1497 - 1499 jıllarda italyan, Portugaliyalıq kartalar menen sayaxat etken. Xristofor Kolumbtıń ózi dúzgen kartası da saqlanıp qalǵan.

XvI asirde Evropada tariyxıy geografiya páni qáliplesedi. Bul pán sheńberinde tap sol ásirdiń ózinde tariyxıy Kartografiya páni de payda boldı. Bul pánniń tiykarlawshisi flamand (Belgiya ) alımı Abraxam Ortelliy bolıp, ol 1570-jılda ush kartadan ibarat dúnya atlasın jaratqan. 1603-jılda Orteliy tárepinen áyyemgi dúnyanıń 53 tariyxıy kartalardan ibarat «Dúnya teatri» atlası shıǵarmasın daǵaza etedi. Tariyxıy kartografiya tariyxıy karta hám atlaslar dúziw, olardı jaratıw stilistikaın islep shıǵıwdan ibarat wazıypalarǵa iye.

Tariyxıy kartalardı shın jaratıw, oǵan kóbirek jańalıq ashılǵan jerlerdi kirgiziw tárepke búklem júz beredi. 1522-jılda Ispaniyalıq Nuno Garseya de Toreno Magelan sayaxatını jolin hám Filipin atawların kartaǵa kiritedi. Nemis alımı Martin vldzeyemyuller gulobus hám dúnya kartası avtori retinde Atlantikalıq okeanın kartaǵa kiritedi. Usı waqıtta Amerika kontinentin Ameriko vespuchi atı menen baylanıstıradı. 1538-jıl Gerard Markator Amerikanı ekige boladı : Arqa hám Qubla Amerikaǵa. 1595-jılda kartalardıń kompleksi ushın «Atlas» atı Markator tárepinen usınıs etilgen.

1503-jılda ispan patshası tárepinen jańa teńiz kartaların dúziwge párman beriledi. Lekin, áskeriy teńiz kartası bizgeshe jetip kelmegen. Sebebi áskeriy karta sır saqlanǵan yamasa málim sebeplerge kóre joǵatıp jiberilgen. Soǵan qaramastan Lukas Yans vagenerning «Teńiz aynası» atınıń alǵan teńiz kartası zárúrli áhmiyetke iye boladı. Usı kartanıń qo'lyozma nusqası Ispaniyada saqlanıp kelinip atır.

XvI ásirdiń 40 jıllarında Portugaliyalıqlar kartasın fransuzlar jáne de rawajlanıwlastıradı. Sol dáwir kartalarınıń kópshilik bólegi geograf Nikola Dyufin tárepinen jaratılǵan. Onıń tárepinen jaratılǵan kartalardıń kópshilik bólegi mámleketlikler kartasın quraydı. Ekenin aytıw kerek, bul dáwir óz-ara mámleketlikler ortasındaǵı urıslar processinde keshken. Mámleketlikler ortasındaǵı urıslar ol yamasa bul mámlekettiń sır - sırlarınan agah bolıwdı talap etar edi. Sol dáwirden baslap qurǵaqlıqtaǵı mámleketlikler kartasın dúziw rawajlanıp barǵan.

Eger yuqridagi kartalardıń jaratılıwına názer taslasak, álbette texnikalıq tárepten kemshilikleri kóp bolǵan. Karta dúziwde kompas, shunur, sheńber, ólshew ásbapları primitiv bolıp, tuwrı ólshewge múmkinshilik bermegen. Tek ǵana XvIII asrga kelip uglometr jaratıladı. Oǵan kóre keńlik hám uzınlıq o'lchangan.

XvIII ásirdiń birinshi yarımına kelip pán - texnikanıń rawajlanıwı, manufakturalardıń payda bolıwı kartalar dúziw hám satıw jumısların da tezlestirgen. Baspa jaǵdayda ol yamasa bul mámlekettiń kartaların basıp shıǵarıw jolǵa qóyıladı.

Búginde tariyxıy kartalar mazmunına kóre tómendegi túrlerge bólinedi:

1. tarixiy - geografiyalıq

2. tarixiy - etnografik

3. tarixiy-siyasiy

4. tarixiy-ekonomikalıq

5. tarixiy-áskeriy

6. milliy-azatlıq harkatlari hám revolyuciyalıq gúresler tariyxı

7. madaniyat tariyxı

8. tarixiy-demografik

9. tarixiy-arxeologik

10.geografik jańa ashılıwlar hám izertlewler tariyxı kartaları

11. alohida shaxslar ómirin sáwlelendiriwshi tariyxıy kartaları

12. tarixiy medicinalıq kartalar

13. dinlar tariyxı kartaları.

Áne sol bólimlerdiń hár biri pánniń túrli tarawlarına xızmet etiwshi derekler taypasına kiredi.

Orta Aziya xalıqlarınıń tariyxga názer taslasak, kartalar dúziw, globus jaratıw, Evropa mámleketlerinen aldınlaw baslanǵan desek, qáte etpegen bólemiz. Ullı túp babaımız, qomusiy alım Abu Rayhon Beruniy (973-1042) birinshi ret dúnya globusın dóretkenligi tuwrısında tariyxıy derekler gúwalıq beredi. Onıń globusı Arqa yarımsharning globusı edi. Lekin batıs ilimpazları bunı tán almaydı. Birinshi globus grekistonlik Krates (eramızdan aldınǵı II ásir) tárepinen jasaǵan. 1492-jılda Marten Bexaym birinshi jetilisken globus jasaǵan. Lekin ol jaǵdayda Amerika, Avstraliya hám Antarktida suwretlenbegen. Búginde jergilikli xalıqtan shıqqan Xoji Yusuf Komissiyaiyning 1886 -jılda islegen globusı Samarqanddagi mádeniyat hám kórkem óner tariyxı muzeyinde saqlanıp atır. Zamanagóy oqıw elektron baspalardı analiz etiw olardıń quramalı dúzılıwǵa iye bolıp, kassifikatsiyaga mútájligin kórsetdi. Elektron oqıw baspalar klassifikatsiyasi tiykarında da oqıw, da elektron hám de programmalıq qurallar klassifikatsiyalarining ulıwma metodları jatadı :

Oqıw baspaları tómendegi túrlerge bólinedi:

- o'quv processindegi áhmiyeti hám ornın belgileytuǵın funksional ózgeshelikine kóre;

- maqsadiga kóre;

- taqdim etiletuǵın informaciya xarakterine kóre;

- matnning dúziliwine kóre;

- ifoda etilish formasına kóre.

Elektron baspalar tómendego túrlerge bólinedi:

- bosma ekvivalentiniń bar ekenligine kóre;

- asosiy informaciya tábiyaatına kóre;

- maqsadiga kóre;

- tarqatilish texnologoyasiga kóre;

- elektron baspa hám paydalanıwshı arasındaǵı baylanıs xarakterine kóre;

- davriyligiga kóre;

- strukturasiga kóre.

Házirgi waqıtta oqıw baspalarınıń tórt qıylı túrdegi baspalardı óz ishine alıwshı tipologik modeli ámeldegi bolıp, bularǵa :

• Programmalıq -stilistik (oqıw jobası hám programmaları );

• o'quv-uslbiy (stilistik kórsetpeler, jollamalar );

• o'qituvchi (sabaqlıqlar, oqıw qóllanbaları, lekciya tekstleri);

• Járdemshi (praktikumlar, másele hám shınıǵıwlar jıynaqları ).

Usınıń menen birge bul gruppaǵa qadaǵalaw etiwshi elektron oqıw baspaları bolǵan - test programmalar hám berilgenler bazaların kirgiziw múmkin. Dúzilisine kóre elektron baspalar bir tóbeli (bir informaciya tasıwshında jaylastırılǵan ) hám kóp tóbeli (hár birewi bólek informaciya tasıwshına jaylastırılǵan nomerlengen eki yamasa odan artıq ǵárezsiz elektron baspalar ) sonıgdek birdey formatda shıǵarılıwshı bir neshe úsheklerdiń kompleksinen ibarat ceriyali baspalar da bar.

Materialdı bayanlaw formasına kóre elektron oqıw baspalar konveksion (tálimdiń informaciya beriw funksiyası ), programmalıq (programmalastırıw quralları járdeminde jaratılǵan ), mashqalalı (mashqalalı oqıtıw teoriyasına tiykarlanǵan hám logikalıq pikirlewdi rawajlantiuvchi) jáne onıversal (sanap ótilgen modellerdiń bólek elementlerin saqlawshı ) túrlerge bólinedi. Maqsetine kóre elektron oqıw baspalar besew tiykarǵı gruppaǵa bólinedi: mektep oqıwshıları ushın, bakalavrlar ushın, qánigeler ushın, magistrlar ushın, basqalar ushın. Baspa ekvivalentiniń mayjudligiga qaray eki gruppaǵa bólinedi:

- bosma oqıw baspanıń elektron analogi - uyqas oqıw baspa baspanıń elektron nusqası ;

- mustaqil elektron oqıw baspa - baspa ekvivalentke iye bolmaǵan oqıw baspa ;.

Tiykarǵı informaciya tábiyaatına kóre elektron baspalar tómendegi túrlerge bólinedi:

- matnli (belgili) - tiykarınan tekstli maǵlıwmattı saqlaydı ;

- tasviriy elektron baspa - tiykarınan grafik suwretlerden ibarat maǵlıwmatlardı saqlaydı ;

- ovozli elektron baspa - dawıslı informaciyalardıń cifrlı ańlatpasın saqlaydı ;

-programmalıq ónim-ǵárezsiz atqarılıwshı kod ;

- multimediyali electron baspa - túrli tábiyaat daǵı informaciyanıń óz-ara baylanısqan kompleksi.

Tarqatilish texnologiyasına kóre:

- local electron baspa - málim tirajda islep shıǵarılıwshı hám local tárzde isletiluvchi informaciya tasıwshında jaylastırılǵan electron baspa ;

- tarmaq electron basılıwı - shegaralanbaǵan paydalanıwshılar kópshiligi ushın mólsherlengen telekommunukatsion tarmaq arqalı tarqatiluvchi elektron baspa ;

- kombinatsiyalashgan electron baspa - da local, da tarmaq arqalı tarqatiluvchi electron baspa.

Paydalanıwshı hám electron baspa arasındaǵı baylanıs xarakterine kóre:

- mazmun hám odan paydalanıw usılı paydalanıwshı tárepinen ózgertirilbeytuǵın elektron baspalar ;

- mazmun hám paydalanıw usılı tańlanıwı múmkin bolǵan elektron.

Jaratılıw texnologiyasına kóre electron baspalar pedagogikalıq, úyretiwshi, qadaǵalaw etiwshi, kórsetiw etiwshi, járdemshi, sonıń menen birge, trenajerler, modellashttirish, oqıw procesin basqarıw, oqıw maqsetindegi programmalar jaratıw, kásip tańlaw hám rawajlanıwda nuqsanı bolǵan balalardı oqıtıw ushın mólsherlengen túrlerge bólinedi. Elektron oqıw baspalarınıń mazmunı zamanagóy oqıtıw texnologiyalarına uyqas bolıwı, oqıw processinde kompyuter texnikasınan aktiv paydalanıw zárúrshiligi esapqa alınıwı kerek.

Elektron oqıw baspaları tariyx táliminde.

Gumanitar jáne social-ekonomikalıq tarawdaǵı oqıw ádebiyatlarına qoyılatuǵın tiykarǵı talaplar tómendegiler bolıp tabıladı:

- Tariyxıylıq hám dástúriylik principlerine ámel qılıw ;

- Programmalıq hám elektron ónimler standatrlariga ámel qılıw ;

-maǵlıwmatlardı bayanlawda estetik hám etik normalarga ámel etiw;

- Bibliografik maǵlıwmatlardıń tolıq hám ob'ektivligi;

Tariyxıy pánler boyınsha elektron oqıw baspalarınıń qásiyetleri tómendegilerden ibarat :

Gumanitar bilimlerdiń tiykarǵı ózgesheligi olardıń noformal xarakterde ekenliginde bolıp tabıladı. Gumanitar pánler boyınsha oqıw ádebiyatları tiykarınan tekstli kóriniste bolıp, keń illyustrativ informaciyaǵa iye boladı. Bul ózgeshelik electron oqıw baspaları tayarlawda qıyınshılıq tuwdıradı, sebebi bunday tekstlerdi o'qyv materialın gipertekstli shólkemlestiriw ushın zárúr bolǵan struktyralash procesi qıyın bolıp, oqıw baspaları avtorlarining arnawlı didaktik tayarlıqqa ıyelewin talap etedi. Tariyxıy pánlerdi oqıtıwda tiykarǵı elektron oqıw basılıwı - multimediyali sabaqlıq esaplanadı. Onıń tiykarın gipertekst, video hám audio qosımshalar, animatsiya, úlken kólem degi illyustrativ materiallar quraydı.

Tariyxıy pánler boyınsha elektron oqıw baspaları kóp funksiyalı bolıp, tálim alıwshılardıń túrli kategoriyalariga mólsherlengen. Olardıń gipertekstli strukturası standart oqıw materialın arnawlı oqıw blokları menen toltırıwǵa múmkinshilik beredi. Mısalı, fizika baǵdarında tálim alıwshı studentler ushın mólsherlengen tariyx stul pán hám texnika tariyxı bólimin, filologlar ushın tariyx stul bolsa mádeniyat tariyxı bólimlerin óz ishinde saqlawı múmkin hám taǵı basqa. Elektron oqıw baspaların jaratıwda Internet tarmaǵı úlken múmkinshilikler jaratadı. Elektron baspalardıń tábiyaatı olardıń ishinde Internet tarmaǵındaǵı arnawlı betlerge tuwrıdan-tuwrı shaqırıq etiw imkaniyatın beredi hám oqıwshı -studentlerdiń tarawdıń boyınsha kerekli maǵlıwmatlardı qıdırıw mamanlıǵın payda etiwge járdem beredi.

Tariyxıy pánler boyınsha elektron oqıw baspaları oqıw -stilistik kompleks retinde jaratılıwı, yaǵnıy olar óz ishinde sabaqlıq menen birge xrestomatiya, praktikum, sózlik, test programması hám de qadaǵalaw sorawları hám wazıypaları bankin saqlawı kerek.

Oqıw procesiniń tiykarǵı túri lekciya esaplanadı. Lekciya -studentler tárepinen ózlestiriliwi kerek bolǵan oqıw materialı ushın jóneltiriwshi tiykar bolǵan bilimlerdi qáliplestiriwshi oqıw procesiniń tashkil etińiw forması bolıp tabıladı. Lekciyanıń ush tiykarǵı túri ámeldegi bolıp, olar kirisiw lekciyası, infomatsion lekciya hám obzor lekciyaları bolıp tabıladı. Úyrenilip atırǵan pán predmeti hám didaktik maqsetlerden kelip shıǵıp, lekciyalarninng tómendegi formalarınan paydalanıw múmkin: mashqalalı lekciya, visual lekciya, press-konferensiya lekciya hám taǵı basqa. Lekciyalarda qollaniluvchi elektron oqıw baspaları aytiluvchi materialdı videotasvirlar, dawıslı animatsion rolikler menen bayıtıw, bayanatshına quramalı processlerdi kórsetiwge járdem beriwi kerek. Teoriyalıq materialdı oorganishni shólkemlestiriwde tómendegi túrdegi elekctron oqıw ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarmalarınan paydalanıw múmkin.

videoma'ruza. Lekciya videokamera járdeminde jazıp alınadı. Bul lekciya turining utıslı tárepi onı qilay waqıtta tákirar eshtish múmkinlgi hám qıyın jaylarına toqtap ketiw múmkinshiliginiń bar ekenligi bolıp tabıladı.

Multimedia lekciya. Ǵárezsiz tálim ushın úyretiwshi ınteraktiv programmalar jaratılıwı múmkin. Bunday oqıw qóllanbalarınan paydalanıwda hár bir oqıwshı ózi ushın qolay bolǵan úyreniw traektoriyasın, optimal úyreniw tempini hám usılın tańlawı múmkin. ózlestiriw kórsetkishi kóp tárepten qadaǵalaw etiwshi qurallar esabına da eliriwi múmkin.

Dástúriy baspalar : elektron lekciya tekstleri, tayansh konspektler, teoriyalıq materialdı úyreniw boyınsha stilistik qóllanbalar hám taǵı basqa.

Ámeliy shınıǵıw - teoriyalıq bilimlerdi dereklerdi talqılaw hám ámeliy máselelerdi tarqatıp alıw arqalı bekkemlewge qaratılǵan oqıw procesiniń tashkil etilish forması bolıp tabıladı. Ámeliy mashg'lotlarda paydalaniluvchi elektron oqıw baspaları uyreniwshine tema boyınsha, shınıǵıwdı ótkeriw tártibi hám maqsdi tuwrısında sıpatlama beriwi, bilimlerdi baqlawı, kerekli teoriyalıq material hám ámeliy kórsetpelerdi usınıwı, uyreniwshiler bilimin bahalawı kerek. Tariyxchilar ushın ámeliy shınıǵıwlardıń tiykarǵı forması seminar shınıǵıwları bolıp esaplanadı. Bul tálim forması oqıw hám ilimiy materialǵa salıstırǵanda izertlew kózqarasın qáliplestiredi.

Seminar shınıǵıwlarında paydalaniletuǵın elektron oqıw baspaları qatarına xrestomatiyalarni, hújjet hám materiallar jıynaqların, lekciyalardıń tayansh konspektlerin, elektron sabaqlıq hám basqalardı kirgiziw múmkin. Oqıw procesine informaciya texnologiyalarınıń nátiyjeni ámelde qollanıw etiliwi studentlerdiń ǵárezsiz ózlestiretuǵın bilimleri koleminiń artıp barıwı menen birge ketmekte. Tiykarınan elektron oqıw baspalarınıń barlıq ámeldegi túrleri ǵárezsiz tálimdi shólkemlestiriw ushın tiykar bolıwı múmkin. Bul processda informaciya texnologiyalarınan paydalanıw elektron baspalar, Internet tarmaǵı resursları, elektron berilgenler bazaları, kitapxanalar katalog hám fondlari, arxivlar hám taǵı basqalardan paydalanıladı.

Studentlerdiń informaciya texnologiyaları tiykarındaǵı ǵárezsiz tálimi tómendegilerdi óz ishine aladı : elektron sabaqlıq menen islew, videokolleksiyalarni tamasha qılıw, audiokassetalarni esitiw, kompyuterli trenajerlerde islew, kompyuterli testten ótiw hám basqalar. házirgi waqıtta bilimlerdi baqlawdıń barlıq túrlerin elektron oqıw baspaları járdeminde arnawlı islep shıǵılǵan kompyuter programmaları tiykarında ámelge asırıw múmkin. Ásirese, elektron oqıw baspalarınan ámeldegi hám aralıq qadaǵalaw sistemasında paydalanıwdıń nátiyjesi joqarı bolıp tabıladı. Kompyuter test programmaları uyreniwshiler ushın óz-ózin qadaǵalaw quralıǵana bolıp qalmay, ámeldegi hám aralıq qadaǵalawdıń wazıypasın óz ústine aladı. Bunday test programması ózgertiw múmkin bolmaytuǵın ǵárezsiz programma bolıwı yamasa oqıtıwshı tárepinen toltırıp, modifikatsiyalandigan qoboq programma da bolıwı múmkin.

Tariyx táliminde oqıw ámeliyatınıń zárúrli áhmiyeti bar. Kompyuter imitatsion modeller, trenajerler quralı bolıp xızmet etedi. Kompyuter programmaları járdeminde arxiologik qazilmalarga, etnografik materiallar jıynaw, esteliklerdi rekonstrukciyalaw, arxiv hújjetleri menen tanısıwǵa tayarlıq treninglari dúziliwi múmkin.

Arxiv hám muzeylerdi kompyuterlestiriw arxiv hám muzey praktikasini msofadan otırǵızıw imkaniyatın jaratadı. Oqıw elektron quralları qatarında oqıw -stilistik kompleksler zárúrli orın tutadı. O'UM lar teoriyalıq material menen birge ámeliy wazıypalar, testler, qosımshalar hám basqalardı saqlaydı. O'UM lar strukturalanǵan logikalıq jaqtan baylanısqan didaktik elamantalardan shólkemlesken cifrlı hám analog forma daǵı multimedia kursları retinde usınıs etiliwi múmkin. Zamanagóy oqıw multimedia stul - video hám audio materiallar menen bayıtılǵan tekstli ınteraktiv materialǵana bolmay, odaǵı oqıw materialları túrli forma hám túrli informaciya tasıwshılarda jaylastırılıwı kerek. Multimedia kurs tálim alıwshına illyustrativ, maǵlıwmatlı, trenajerli hám qadaǵalaw etiwshi bólimleri járdeminde kompleks tásir ótkeriw quralı esaplanadı. O'UMning tiykarın onıń ınteraktiv bólegi iyeleydi. Bul bólim tek kompyuterde realizatsiyalanadi. Oǵan tómendegiler kiredi:

- elektron sabaqlıq ;

- electron málimleme;

- trenajerli kompleks;

- misol hám máseleler kompleksi;

- electron laboratoriya praktikumi;

- kompyuterli test sisteması.

Elektron sabaqlıq teoriyalıq materialdı ǵárezsiz úyreniwge mólsherlengen bolıp, unung gipertekstli dúzilisi individual tálim traektoriyası menen islew múmkinshiligin beredi.

Elektron xrestomatiya - sabaqlıq mazmunın tolıqlawısh tekstler kompleksi. Xrestomatiya quramına hújjetler, shıǵarmalar hám olardan úzindiler kiritiliwi múmkin. Xrestomatiyaga kiritilgen tekstlerdiń qásiyetleri kórsetilgen metodikalıq kórsetpeler oqıwshı ushın zárúrli áhmiyetke iye boladı. Bul kórsetpeler tekst menen oqıw materialı arasındaǵı baylanısıwdı ámelge oshruvchi hám de oqıwshı -studentlerdiń seminar ba ámeliy shınıǵıwlarǵa tayarlanishida jóneltiriwshi qural esaplanadı.

Elektron málimleme paydalanıwshına zárúr waqıtta kerekli informaciyanı kompakt formada operativ alıw múmkinshiligin beredi. Ádetde elektron málimleme terminlerdiń diziminen ibarat bolıp, dizimdiń hár bir elementi giperaktiv esaplanadı, yaǵnıy onı aktivlestiriw nátiyjesinde termin mazmunı, awdarması yamasa izoxi keltirilgen giperssilkaga shaqırıq etiledi. Elektron málimlemediń bar ekenligi qálegen O'UM ushın zárúrli shárt esaplanadı.

Qadaǵalaw ushın sorawları

1. Maǵlıwmat hám maǵlıwmatlar modeli túsiniklerine tarif beriń.

2. Maǵlıwmatlar dúzilisine kóre qandau túrlerge bólinedi?

3. Tekstli derekler haqqında aytıń

4. Statistikalıq dereklerge tarif beriń.

5. Kartografikalıq derekler áhmiyeti haqqında nelerdi bilesiz.

6. Suwretleytuǵın dereklerge neler kiredi?

7. Elektron hújjet túsinigine tarif beriń.

8. Kompyuter derekshunosligining payda bolıwı basqıshların aytıń.

Tiykarg’I A’DEBIYATLAR:

1. Informatsionnie texnologii dlya istorikov: ucheb.posobie k praktikumu po kursu «Informatika i matematika» / Red. L. I. Barodkin. M.: Izd-vo MGU, 2006.

2. Xristochevskiy S. A. Elektronnie mul'timediynie uchebniki i entsiklopedii // Informatika i obrozovanie. M., 2000. №2. S. 70-77.

3. Xrolenko A. T. Sovremennie informatsionnie texnologii dlya gumanitariya: prak. ruk. / A. T. Xrolenko, A. V. Denisov.- M.: Flinta: Nauka, 2010.

4. Lawrence J. Mc. Crank. Historical Information Science: An emerging Unidiscipline. Medford. New Jersey, 2002.

QO'SIMSHA ADEBIYATLAR:

1. Mirziyoev Sh. M. Erkin hám párawan, demokratiyalıq Ózbekstan mámleketin birgelikte júzege keliw etemiz. Ózbekstan Respublikası Prezidenti lawazımına kirisiw saltanatli dástúrine bagishlangan Joqarı Jıynalıs palatalarınıń qospa májilisindegi sóylew. T.: Ózbekstan, 2006.

2. Mirziyoev Sh. M. Sın kózqarastan analiz, qatań tártip-ıntızam hám jeke juwapkerlik hár bir basshı iskerliginiń kúndelik qaǵıydası bolıwı kerek. Mámleketimizdi 2016 jılda sociallıq-ekonomikalıq rawajlandırıwdıń tiykarǵı juwmaqları hám 2017 jılǵa mólsherlengen ekonomikalıq programmanıń eń zárúrli ústin turatuǵın baǵdarlarına arnalǵan ministrler mákemesiniń keńeytirilgen májilisindegi lekciya. T.: Ózbekstan, 2017.

3. Mirziyoev Sh. M. Ullı keleshegimizni márt hám adamgershilikli xalqımız menen quramız.-T.: Ózbekstan. 2017.

4. Barodkin L. I. Valetov T. Ya. Elektronnie resursı v izuchenii istorii Rossii XX veka, M., MGU, 2002,-20 s.

5. Vimyatnin V. M., Dyomkin V. P. Principi i texnologii sazdaniya elektronnix uchebnikov. Tóbesk, 2002.

6. Garskova I. M. Bazi dannix: sazdanie i ispol'zovanie, Uchebno-metodicheskaya razrabotka. Vipusk №1 M.: MGU, 2005,-55 s.

7. Jukov D. S., Lyamin S. K. Modelirovanie istoricheskix yavleniy i protsessov sredstvami fraktalbnoy geometrii//Informatsionniy byulleten' Assotsiatsii «Istriya i kompyuter». 2006. №34 S. 52

8. Informatsionnie texnologii v gumanitarnix issledovaniyax: Sbornik trudov. Novosibirsk: NII MIOO NGU, 1988.

9. Istoriya i matematika : Protsessi i modeli / Red. L. Ye. Grinin, A. V. Korotaev, S. Yu. Malikov. M., 2009.

10. Informatsionniy Byulleten' Assotsiatsii «Istoriya i kompyuter». 1990 -2001.

11. Informatika dlya gumanitariev: Uchebnoe posobie/ Pod. red. V. L. Akimova, L. I. Barodkina. Moskva -Saransk, 1998.-215 s

12. Krupnik A. Poisk v internete. Samouchitel'. SPb., 2006.

13. Lande D. V. Poisk znaniy v Internete. Professional'naya kárwan saraya. M., 2005.

14. Leont'ev V. Noveyshaya entsiklopediya Interneta. M. 2009.

15. Muslimov N., Sayfurov D. Web texnologiya tiykarında elektron informaciya tálim resurslarini jaratıw hám olardı ámeliyatqa engiziw. Tashkent. 2015.

16. Krug idey: istoricheskaya informatika v informatsionnom obshestve/ Otv. red. L. I. Barodkin., V. N. Vladimirov. M., 2001.

17. Slovar' istorika. / Red. G. Dyufo, E. Mazyurel'. M. 2006

18. Qosimov S. S. Informaciya texnologiyaları. T., 2006.

INTERNET SAYTLARI

1. http://www. zıyanet. uz

2. http://www. edu. uz

3. http://www.google. uz

4. http://www. turklib. uz

5. http://www. mirknig. ru

6. http://www. history. ru

7. http://www. archeologia. ru

8. http://www. archeo. ru

9. http://arc. novgorod. ru

10. http://www. elib. dgu. ru

11. http://www. book. ru

12. http://www. ibooks. ru

13. http://www. iprbookshop. ru

14. http://www. biblio-online. ru

15. http://www. books.google. com

16. http://www. neicon. ru

http://www. ru. wikipedia. org