|
Atmosferada suw.
Suw Jer ústi hám astında bar ekenin endi bilip aldıq. Taǵı qay jerde suw ushraydı? Tuwrı, atmosferada. Biz onı úzliksiz mamıq hám qara bult kórinisinde kuza tábiz. Atmosf erada suw puw, mayda tamshılar yamasa muz kristallshaları formasında boladı.
Suwlı puw mudam hawada boladı : óytkeni suw mudami qálegen temperaturada suw háwizleri, dárya, topıraq júzesinen hám ósimlikler poyasidan bug'lanadi. Keyin bolsa bultlar orınishida jıynaladı. Bul tamshılardıń konsentraciyası maksimal dárejege jetkeninde jawın baslanadı. Qishda suw tamshıları muzlaydi hám mayda muzchalarga aylanadı. Jerge qar yog'a baslaydı.
Shıq degen hádiyse haqqında da toqtalıp o'tmoqchimiz. Tunda ósimlik japıraqları hám ot sovushni baslaydı, hám hawada ámeldegi bolǵan suwlı puw shıqtı payda etip ósimliklerge " o'tiradi". Jer astı suwi'l - Jer qabıǵınıń joqarı bólegindegi taw jınısları qatlamlarınıń gewek boslıqdarida jaylasqan suyıq, qattı (muz), puw sıyaqlı jaǵday daǵı suw. jer asti suwlari ulıwma suw resurslarinkt bir bólegi bolıp, suw támiynatı hám suwǵarıw dáregi retinde xalıq xojalıǵı ushın úlken áhmiyetke iye. Suwǵarılatuǵın jerlerdiń meliorativ jaǵdayı grunt suwining jaǵdayı menen belgilenedi. jer asti suwlari. ni gidrogeologiya páni úyrenedi. Suw molekulyar kúshler tırewish baylanısqan hám de salmaqlıq kúshi yamasa basım ayırmashılıǵı tásirinde háreketde bolatuǵın gravitatsion yamasa erkin jaǵdayda bolıwı múmkin. Baylanıspaǵan suw menen to'yingan taw jınısları qatlamları suwlı jıyek dep ataladı, olar suwlı komp-lekslarni payda etedi. jer asti suwlari suw saqlawshı jınıslarda tuplanish xarakterine kóre gewek (jumsaq jınıslarda ), jıra (tamır ) — qattı jınıslarda hám karst (úńgir) (muzdıń jarıǵı -karst-jeńil eriytuǵın karbonat hám gipslı jınıslarda ) suwiga bólinedi. Jaylasıw sharayatına kóre jer asti suwlari topıraq suwı (qarang Topıraq suw rezkimi), máwsimiy suw (maydan suw; aeratsiya zonasındaǵı suw saklovchi qatlamlar ústinde jawınlar yamasa suwǵarıw suwining sorılıwınan payda boladı ); grunt suwi (jer maydanına bawırlas birinshi suw ótpkezbeytuǵın qatlam ústinde toplandı ) hám qatlamlararo (basımsız, basımlı, artezian, suw ótpkezbeytuǵın qatlamlar ortasında jaylasqan suwlı qatlamlar ) suwga bólinedi.
Kelip shıǵıwına kóre jer asti suwlari. atmosfera jawınları, dárya hám suwǵarıw suwining sorılıwı nátiyjesinde payda bolıwshı infiltratsion; taw jınısları qatlamlarında suw puwining geweklashuvidan payda bolıwshı kondensatsion; shógindi taw jınısları payda bolıw processinde teńiz suwining ko'milib qalıwı nátiyjesinde payda bolǵan sedimentatsion hám magma soviganda yamasa Jer mantiyasidan shıǵıs yuvinil suwiga bólinedi. jer asti suwlardıń jer júzine tábiy shıǵıwı bulok, (bulaq ) dep ataladı hám oqib shıǵıwshı hám qaynab shıǵıwshı (qaynar bulaq ) larga bólinedi.
jer asti suwlari tábiy eritpeler bolıp, quramında derlik barlıq málim ximiyalıq elementler ushraydı. Minerallashuvi (suwda erigen elementlardıń ulıwma muǵdarı, g/l) boyınsha Ye. o. s. dushshı (1, 0 ge shekem), kebirtam (1, 0—10, 0), shor (10, 0—50, 0) hám duzlıq (50 den kóp) túrlerine bólinedi. Temperaturası boyınsha bolsa sovigan (4° ge shekem ), suwıq (4—20°), jıllı (20—37°), ıssı (37-42°), qaynoq (42—100°) hám oǵada qaynoq (100° den joqarı ) Ye. o. s.ga bólinedi.
Infiltratsion suw tábiyaatda keń tarqalǵan, qalǵanları sap halda júdá kem ushraydı. Xalıq, sanaat hám jaylawlardı suw menen támiyinlewde, jerlerdi suwǵarıwda, medicinada (mineral suw), ıssılıq menen támiyinlewde (ıssı suw), hár túrlı duz hám ximiyalıq elementler (yad, bar, brom hám b.) alıwda jer asti suwlari. den paydalanıladı. jer asti suwlari jerlerdiń batpaqlanıwı hám shorlanıwına sebep boladı. Buǵan qarsı gúresiw ushın ashıq hám jabıq jıyekam drenajlar hám burg'i qudıqları kavlanadi. Shólda jer asti suwlari sdan keń paydalanildi. Qoraqum, Qızılqum hám Ústúrt jaylawları tiykarınan jer asti suwlari. menen támiyinlengen.
Ol rta Aziya aymaǵında 150 den artıq iri jer asti suwlari. kánleri anikdangan. Olardıń hár jılı tiklenip turatuǵın ekspluatatsion rezervi 1500 m3/s den artıq, dushshı suw úlesi 1000 m3/s jaqın, qalǵan bólegi bolsa túrli dárejede (2—3 ten 15 g/l ge shekem ) minerallasqan. Orta Aziyada 40 mińnen aslam paydalaniletuǵın burg'i qudıqları ámeldegi, olardan 5 mıńǵa jaqinı suwı otilib shıǵıs artezian qudıqları bolıp tabıladı; olardıń kóbisinen eginlerdi suwǵarıwda paydalanıladı (qarang Artezian suwi).
Do'stlaringiz bilan baham: |
