Reja:,,Qayta qurish’’ siyosati va ijtimoiy-siyosiy inqiroz

Qayta qurish davrining maqsadlari
- Asosiy maqsad davlat va iqtisodiyotni yanada funktsional holga keltirish uchun qarorlar qabul qilishni markazlashtirishdan iborat edi. U tizimni zamonaviy bozorga moslashtirishga intildi.
- Hududlarga ba'zi bir mahalliy avtonomiyalarga ruxsat berildi. Shuningdek, orqada qolayotgan sanoat va iqtisodiyotni boshqarish modellarini modernizatsiya qilish uchun maxsus dastur ishlab chiqildi.
- Korrupsiyaga qarshi kurash.
Alkogolizm va devamsızlığı kamaytirish. Qayta qurishni amalga oshirishning birinchi bosqichida turli xil kampaniyalar o'tkazildi va alkogolli ichimliklarni kamaytirish va alkogolizmdan saqlanish uchun axloqiy tadbirlar qabul qilindi. Natijada 1986 yilda iste'mol 36 foizga kamaytirildi.Qayta qurish orqali iqtisodiy erkinlashtirish ham boshlandi. Shunday qilib, kompaniyalar hokimiyat bilan maslahatlashmasdan qaror qabul qilishlari mumkin edi. Sovet sanoatining 40 foizi ishlab chiqarish hajmini pasaytirdi va qishloq xo'jaligi degradatsiyaga uchradi. Sarmoyalarni jalb qilish va ishlab chiqarishni ko'paytirish uchun cheklangan miqdordagi bo'lsa ham, xususiy kompaniyalarni yaratish, shuningdek, xorijiy kompaniyalar bilan sheriklik aloqalarini yaratish tavsiya etiladi.
Islohotlar kompaniyalarga ko'proq avtonomiya berishga harakat qildi. Ushbu chora-tadbirlar ish samaradorligini oshirish va mahsulot sifatini oshirishga qaratilgan. Ammo Sovet nomenklaturasi o'zining islohot modelini yaratmoqchi edi va boshqa sotsialistik mamlakatlar tajribasini hisobga olmadi. Ular olib keladigan ta'sirga oid har qanday tahlillarsiz o'lchangan. Xorijiy xususiy sarmoyalarga ruxsat berish orqali mamlakat kapitalizm tomon burila boshladi. Xususiy iqtisodiy faoliyat kuchayib, fabrikalarda va kolxozlarda shaxsiy shartnomalar bilan mehnat munosabatlari o'zgargan. Ko'p sonli davlat kompaniyalari sotildi, valyuta islohotlari o'tkazildi va yangi bank tizimi joriy etildi. Ushbu islohotlar bilan SSSR 1990 yillarning boshlarida iqtisodiy rivojlanishning yuqori darajasiga ko'tarildi. Gorbachyov sovet iqtisodiyotini zamonaviylashtirishga harakat qilib, aholiga yanada sifatli hayotni taqdim etdi. Men buni kapitalistik tuzumga ega davlatlar, masalan AQSh yoki Evropaning boshqa davlatlari bilan tenglashtirmoqchi edim. Sovet rahbari siyosiy tizimni markazsizlashtirishga harakat qildi va Sovet hukumati vazirliklariga katta mustaqillik berdi. Qayta qurish va glaznot jarayonlari o'zgarishlarning qat'iy rejasi emas, balki Gorvachevning voluntaristik harakati bo'lganligi bilan ajralib turardi. Sovetlarning yangi rahbariyati ushbu siyosatning oqibatlari to'g'risida ogohlantirgan tahlillar va fikrlarni hisobga olmadi. Stalinizmning xatolari va dahshatlari ma'lum bo'ldi. Matbuot erkinligi bilan partiya rahbariyatiga savollar paydo bo'lishi uchun ko'p vaqt talab qilinmaydi. Matbuot erkinligi aholiga G'arbning turmush tarzini yaxshiroq idrok etishiga ham imkon berdi. Kommunistik tuzumning muxoliflari o'z mavqeini topa boshladilar. Masalan, Sovet Ittifoqi respublikalarida bo'lib o'tgan mintaqaviy saylovlarda millatchi guruhlar tezda siyosiy makonni zabt etishdi. Ba'zi tahlilchilarning fikriga ko'ra, SSSRni yo'q qilish rejalashtirilgan edi. Gorvachev hokimiyatga kelguniga qadar siyosiy va iqtisodiy islohotlar ishlab chiqilgan edi. Odamlar qurilayotgan uylarning sifatsizligi, oziq-ovqat va kommunal xizmatlarning etishmasligi, shuningdek, alkogolizm va atrof-muhit ifloslanishining jiddiy muammolari haqida aholi xabardor bo'lishdi. Sovet xalqi ilgari ularga rad etilgan ma'lumotlarni olishni boshladilar. SSSR boshidan kechirayotgan jiddiy iqtisodiy va siyosiy muammolar aniqlandi. Gorvachevning iqtisodiy islohoti 1986 yil aprelda bo'lib o'tgan Chernobil AESidagi avariya bilan to'sqinlik qilganda jiddiy muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Ushbu mudhish hodisa atrof-muhitga jiddiy zarar etkazdi va Sovet yadroviy dasturining kamchiliklarini fosh qildi.OAVni nazorat qilish holatidan mahrum etish, uni milliy va xalqaro jamoatchilik fikri qo'liga topshirish jiddiy oqibatlarga olib keldi. Qayta qurish davrining iqtisodiyotga ta'siri ish haqining oshishi bilan sezildi. Subsidiyalar inflyatsiya va tanqislikni keltirib chiqardi, bu esa davlat mablag'lari mavjudligini pasaytirdi.Bu davr SSSR daromadlarini keskin kamaytirib, 1985-1986 yillarda boshlangan past neft narxlariga to'g'ri keldi.
Qayta qurish O’zbekistonda milliy madaniyatni, ayniqsa, milliy qadriyatlarni tiklash va rivojlantirish, xalqning o’zligini anglash, jarayonini tezlashtirish yo’lida ma’lum qadam bo’ldi.Madaniyatdagi “qayta qurish” hukumron mafkuraning o’z siyosiy barqarorligini chiklash yo’lidagi navbatdagi urinishi edi,xolos. Uning maqsadi madaniyatdagi shakillanib bo’lgan sekinlashtirish mexanizmining “ko’zga tashlanib ” turgan ayrim “ qusurlarni ” ta’mirlashdan boshqa narsa emasdi. Bu narsa ayniqsa xalq ta’limi va oliy ta’lim tizimida yaqqol ko’zga tashlanib qoldi.¹
1985-1990 yillar xzalq ta’limi tizimidagi ayrim siljishlar ma’muriy – buyruqbozlik tizimining zo’r berib qilgan harakati bilan tafsiflanadi. Lekin bu davrda ta’lim va tarbiya sohasida ziddiyatli holatlar yanada keskinlashdi. Maktab, o’rta maxsus va oliy ta’lim tizimi moddiy jihatdan yetarli darajada ta’minlashadi.Xalq ta’limi sohasida belgilangan islohotlarni amalga oshirish maqsadida O’zbekiston SSR maorif vazirligi respublikadagi tabiiy o’sishni e’tiborga olgan holda yuqorisaviyadagi ta’limtizimini yaratish maqsadida 1985-1990 yillarga mo’ljallab tuzilgan istiqbolli rejada 3693 ming o’quvchiga yangi maktab qurishni
ko’zda tutilgan edi. Lekin markaz islohotni ta’minlash uchun yetarli mablag’ga ega bo’lmaganligi sababli O’zbekistonda yangi maktablar qurishni 920 ming o’ringa tushirda.
O’qituvchi kadrlar tayyorlashda ham nomutanosiblik yuzaga kelgan edi. 1985yilda respublika maktablarida ishlayotgan o’qituivchilar soni 268,4 ming kishini tashkil qilgan holda bu raqam 1990-yilga kelganda 243,9 ming nafarga tushib qoldi. Buning sababi, birinchidan aholi o’rtasida asosiy ziyo tarqatuvchiga nisbatan e’tiborsizlik bo’lsa, ikkinchidan o’qituvchilarni ijtimoiy himoyalashdagi yo’l qo’yolgan xatolar ataldi. 1991-yilda FA tarkibida suv muammolari institutlari tashkil etildi. Fan bilan ishlab chiqarishni yaqinlashtirish maqsadida ba’zi institutlat qoshida ishlab chiqarish birlashmalari, markazlari tashkil etildi.
Ayniqsa astranomiya sohasida katta ishlar amalga oshirildi. 80- yillarning o’rtalaridan boshlab astranomiya instituti olimlari fransuz olimlari bilanhamkorlikda Quyoshning global tebratishini tadqiq etish sohasida keng kulamli ishlar olib borildi. Quyosh faoliyatini tekshirish sohasida Yu.Solonim, I.Sattorov, Z.Qoraboyeva, Sh.Egamberdiyev kabilarning xizmati katta bo’ldi. 1986-yilda esa yuksak energiyali astrofizika bo’limi tashkil qilindi, unda gamma – astronomiya sohasida tadqiqotlar o’tkazish ishlari boshlab yuborildi. Shuningdek biologiya, kibernitika, yadrofizika va meditsina fanlari sohalarida ham bir qator muhim va dolzarb muammolar ustida ilmiy izlanishlar olib borildi.
Ijtimoiy gumanitar fanlar sohasida “qayta qurish” uyg’onish va hurfikrlilik bo’lib xizmat qildi. (Mavzularni o’rganishda qisman bo’lsada imkon yaratildi.) Falsafa,tarix, ayniqsa vatan tarixini o’rganish uning uslubiyatiga, oq dog’larini doir masalalar faol muhokama etila boshlandi. Ijtimoiy gumanitar fanlarda jamiyat va shaxs masalalari, madaniy meros,tilmuammolarikabimasalalarnihaletishga intilish yuzaga keldi. Bu masalalarga bag’ishlangan ilmiy ayniqsa, publistik maqolalarni gazeta va jurnallar sahifalarida muntazam bosilib turadi.
“Qayta Qurish” yillarida o’zbek ziyolilarini say – harakatlari bilan milliy – madaniy merosini tiklash, tarixiy – madaniy yodgorliklarni qaytarish muhum masalalardan biriga aylandi. Shu ma’noda 80-yillarning ikkinchi yarmida O`zbekistonda “Meros” dasturi amalga oshirila boshladi. Bu harakat respublika bo`ylab keng yoyildi. Jumladan, O`zbekistontarix va madaniyat yodgorliklarini saqlash Toshkent viloyati kengashi huzurida tuzilgan yangi tashkilot – “Bobur jamuiyati”, 1989 yilda birinchi jamoat ekspeditsiyasi sifatida tashkil etilgan “Bobur yo`li” ilmiy ma’rifiy uyushma,¹ ayni shu paytlarda Farg’onada faolyat ko’rsatgan, “Farg’ona madaniyatini tiklash”, Toshkent shahridagi 254- o’rta maktabga vujudga kelgan “Madaniy merosga ixlos” markazlari xalqimizda, ayniqsa, yoshlarda milliy g’urur, faxr – iftixor, yuksak ma’naviy – axloqiy fazilatlarni tarkib toptirishda muhim rol o’ynadi.² “Qayta qutish” bunday markaz tashkilot va uyushmalar O’zbekistonning barcha xududlarida tashkil etilgan edi.
Qayta qurish” yillarida tarixiy va madaniy yodgorliklarni saqlash, muhofaza etish ayniqsa muziylar faoliyatining yaxshilash muammosi eng muhum masalalardan biri sifatida ko’p tartibida turdi. Ma’lumki muzeylar xalq milliy o’zligini anglashda muhim ahamiyat kasb etadi. Biroq “qayta qurish” yillarida ham ilgari davrda bo’lgani kabi respublika muziylari asosiy e’tibori inqilobiy – siyosiy, “sotsializmning afzalliklarini” targ’ib qilishga qaratdi. Agar 1985- yilda O’zbekistonda 46 muzey faoliyat ko’rsatgan bo’lsa, 1989-yilga kelib ular soni 58 taga yetdi. Lekin yuqorida qayd qilinganidek, ular asosan hali hukumron bo’lib turgan kommunistik mafkuraning “targ’ibotchilari” sifatida faoliyat kursatar edi.
Ammo shunday sharoitda ham tarixiy madaniy yodgorliklarning saqlash masalasiga bo’lgan kommunistik munosabat o’zgarmadi, yodgrliklarni hisobga olish, muhofaza qilish, ta’mirlsh va ulardan foydalanishdek muhim va murakkab jarayonga e’tiborsizlik bilan qarqldi. 80-yillarning ikkinchi yarmida O’zbekistonda xisobga olgan holda ulardan 6466 tasigina (70%) davlat muhofazasiga o’tkazildi xolos.¹
Xulosa
Yangi tarixni yaratish – eng avval xolislik, halol ilmiy tahlil, tarixiy manbalardan mantiqiy foydalanish demakdir. Prezidentimiz I.A. Karimov ta’kidlaganidik: “O’zbek olimlarining kuch – g’ayratlari bilan tariximizning ko’pdan – ko’p muhim sahifalari, eng avvalo, temuriylar davri, XIX asr oxiri XX asr boshlari tarixi yangidan kashf etildi o’tmishimizni “oqlash” vazifalari, umuman olganda, bajarib bo’lindi; hozir esa aosiy vazifa tarixiy tahlilni ilmiy jihatdan xolisona va halol amalga oshirishdan iborat.”¹
Darhaqiqat tadqiq qilinayotgan davr nihoyatda murakkab, og’ir va chalkashliklarga boy. Yangi tariximizni yaratish yo’lidagi bu izlanish davomida Prezidentimizning o’git va maslahatlariga to’liq rioya qilindi. O’tmish tarixiga nazar tashlash shuni ko’rsatadiki, O’zbekiston xalq maorifi tadqiq etilayotgan davrga qadar taraqqiyotning uzoq yo’lini bosib o’tgan. Uning ildizlari qadim o’tmishga borib taqaladi. Xalqimiz azaldan yuksak ma’naviyati, marifati va ilmiy chanqoqligi bilan ajralib turgan. Yevropada hali ijtimoiy taraqqiyot yuzaga kelmasidan ancha ilgari Markaziy Osiyoda yozuv tarqalib, yosh avlodni o’qitish ishlari tashkil etilgandi.
Milliy madaniyat, ilm – fan va maorif taraqqiyotiga arablar fathi ko’p jihatdan ta’sir etgan. Islom dini va arab yozuvi tarqalishi bilan-VIII sasrdan boshlab yoshlarga ta’lim va tarbiya berish asosini musulmon maktab va madrasalari tashkil etdi. Musulmoncha diniy ta’lim tizimi shaxsning axloqiy – ma’naviy kamolotini milliy va diniy – ahloqiy qadriyatlarni egallashga yo’naltirilgan edi. Diniy ruhini poklash, islom dini o’gitlari, yaxshilik va adolat g’oyalarini inson ongiga singdirardi. Maktablar, musulmon ta’lim tizimi boshlang’ich bosqich sinifida, yoshlarning o’qish va yozishni o’rganishlariga ko’maklashar, muqaddas Qur’oni karim oyatlari, Hadisi sharif va boshqa diniy adabiyotlar bilan tanishtirardi. Madrasalar o’rta va oliy ta’lim o’quv yurtlari sanalib, ijtimoiy hayotning turli sohalari uchun milliy mutaxassislar tayyorlashga xizmat qiladi.
Mustaqil O’zbekiston olib borayotgan islohotlarda xalq ta’limi o’zining munosib o’rnini egalladi. Respublikamiz mustaqillikka erishgandan buyon uning xalq ta’limi chuqur o’zgarishlarga yuz tutdi. Xalq ta’limi aholi o’rtasida milliy ma’naviyatimiz qadriyatlarimizning tiklanishiga faol ko’maklashib, yoshlarni ko’p asrlik ahloqiy ma’naviy qadriyatlar, shuningdek, bugungi tanlagan yo’limiz to’g’riligiga ishonch ruhida tarbiyalashga yo’naltirilgan. O’quv tarbiya ishlarini yo’lga qo’yishda asosiy vazifa sifat jihatidan yangi tafakkurni shakllantirish, yoshlarga mustaqil O’zbekistonning kelajagi haqida qayg’urish, o’z xalqi sha’nini yuksaklarga ko’tarish, vatan ravnaqi yo’lida butun ijodiy kuchlarni safarbar etish hissini tarbiyalashdan iboratdir.
Milliy xalq ta’limi tizimini yangilashning o’tish bosqichida ko’plab qiyinchilik va murakkab muammolar yuzaga keldi. Biroq respublika o’qituvchilari kelajakka ishonch bilan boqmoqda. Milliy maktab bugungi kunda qurilajak insonparvar jamiyat ma’naviyati asoslarini mustahkamlashning ma’naviyat chashmasining tozalashning tarkibiy qismiga aylandi.