|
oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi
Urganch Davlat Universiteti Iqtisodiyot fakulteti
“Buxgalteriya hisobi va audit” (tarmoqlar bo’yicha) yo’nalishi 1-kurs sirtqi 211-guruh talabasi Reyimboyev Zafarbek Raxmonbergan o’g’lining Iqtisodiyot nazariyasi fanidan yozgan Prezentatsiya ishi
Rejali iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o’tishning xususiyatlari.
Rejalashtirilgan iqtisodiyot va bozor iqtisodiyoti tushunchasi, o’rtasidagi farqi
O’tish davrining mazmuni. Bozor iqtisodiyotiga o’tish yo’llari
O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tishning tamoyillari va xususiyatlari
Rejalashtirilgan iqtisodiyotning ham, bozor iqtisodiyotining ham maqsadi o'xshash bo'lsa -da, iqtisodiy faoliyatning iqtisodiyotda amalga oshirilishi ularning farqiga yordam beradi. Bozor iqtisodiyoti va rejali iqtisodiyot - bu yuqori rentabellikka ega bo'lgan ikkita iqtisodiy model. Rejalashtirilgan iqtisodiyot, bu atama bilan belgilanadi, odatda davlat organi tomonidan rejalashtirilgan va tashkil qilingan iqtisodiy tizimdir. Rejalashtirilgan iqtisodiyot erkin bozor oqimi qarorlarini qabul qilmaydi, lekin ular markazlashtirilgan tarzda rejalashtirilgan. Aksincha, bozor iqtisodiyoti talab va taklifga asoslangan. Qarorlar erkin bozor kuchlari oqimiga qarab qabul qilinadi. Hozirgi dunyoda biz sof bozor iqtisodiyotini ko'rmayapmiz. Bizda odatda aralash iqtisodiyot bor, bu ham rejalashtirilgan iqtisodiyot, ham bozor iqtisodiyotining kombinatsiyasi. Keling, har bir atamani batafsil ko'rib chiqaylik, keyin rejalashtirilgan iqtisodiyot va bozor iqtisodiyoti o'rtasidagi farqni tahlil qilaylik.
Rejalashtirilgan iqtisodiy tizimlar markazlashtirilgan rejali iqtisodiyotlar deb ham yuritiladi. Investitsiyalar , ishlab chiqarish , tarqatish va narxlarni belgilash va hokazolar to'g'risida qarorlar hukumat yoki hokimiyat tomonidan qabul qilinadi . Shuning uchun uni buyruq iqtisodiyoti deb ham atashadi. Rejalashtirilgan iqtisodiyotning maqsadi ishlab chiqarish haqida ko'proq ma'lumot olish va shunga muvofiq taqsimlash va narxlarni belgilash orqali hosildorlikni oshirishdir. Shunday qilib, bu iqtisodiy tizimning asosiy xususiyati shundaki, hukumat bozor operatsiyalarini tuzatish va tartibga solish vakolatiga va kuchiga ega. Bu turdagi iqtisodiy tuzilma to'liq davlat tasarrufidagi korxonalardan ham, xususiy, lekin davlat boshqaradigan korxonalardan ham iborat bo'lishi mumkin.
Rejalashtirilgan iqtisodiyotning asosiy afzalligi shundaki, hukumat hech qanday aralashuvsiz ishchi kuchi , kapital va foydani birlashtirish imkoniyatiga ega bo'ladi va shu bilan u ma'lum bir mamlakatning iqtisodiy maqsadlariga erishadi. Biroq, iqtisodchilarning ta'kidlashicha, rejalashtirilgan iqtisodiyot iste'molchilarning afzalligi, ortiqcha va bozordagi tanqislikni hal qila olmaydi va natijada kutilgan maqsadga erisha olmaydi.
Rejalashtirilgan iqtisodiyotning aksi - bu bozor iqtisodiyoti. Ushbu iqtisodiy tuzilmada ishlab chiqarish, investitsiyalar va taqsimotlar bo'yicha qarorlar bozor kuchlariga muvofiq qabul qilinadi . Talab va taklifga qarab, bu qarorlar vaqti -vaqti bilan farq qilishi mumkin. Erkin narxlar tizimi ham mavjud. Asosiy xususiyatlardan biri shundaki, bozor iqtisodiyoti investitsiyalar va ishlab chiqarish manbalari to'g'risida bozor muzokaralari orqali qaror qabul qiladi.
Dunyoda sof bozor iqtisodiyoti ko'p emas, lekin iqtisodiy tuzilmalarning aksariyati aralash. Narxlarni tartibga solish va ishlab chiqarish qarorlari va boshqalarga davlat aralashuvi mavjud.
Shuning uchun hozirgi dunyoda rejali iqtisodiyot va bozor iqtisodiyoti aralashgan.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ham davlat korxonalari, ham xususiy korxonalar bo'lishi mumkin. Biroq, bozor iqtisodiyoti tovar va xizmatlarga bo'lgan talab va taklif asosida ishlaydi va u o'z muvozanatiga o'z -o'zidan erishadi. Bozor iqtisodiyoti davlatning kamroq aralashuvi bilan ishlaydi.
Agar biz bu ikki iqtisodiyotni birlashtirsak, biz o'xshashliklarni ham, farqlarni ham topa olamiz. Ham rejali, ham bozor iqtisodiyoti yuqori mahsuldorlikka erishishni maqsad qilgan. Ikkala tizimda ham, biz qarorlarning qabul qilinishiga hukumatning ozmi-ko'pmi aralashishini ko'rishimiz mumkin. Biroq, bu erda batafsil tavsiflangan ikkita muhim farq bor.
• Ishlash usuli:
Farqlarni ko'rib chiqsak, asosiy farq ikkalasining ham ish uslubida.
• Rejalashtirilgan iqtisodiyot davlat yoki hokimiyat tomonidan oldindan tuzilgan rejalarga muvofiq ishlaydi.
• Bozor iqtisodiyoti bozor kuchlari asosida ishlaydi; ya'ni talab va taklifga asoslangan.
• Qaror qabul qilish:
• Rejalashtirilgan iqtisodiyot sharoitida investitsiyalar, ishlab chiqarish, tarqatish va narxlar to'g'risidagi qarorlar hukumat tomonidan qabul qilinadi.
• Aksincha, bozor iqtisodiyotida qaror qabul qiluvchi yo'q, lekin ular erkin bozor oqimlari asosida ishlaydi.
• Iste'molchilarning ehtiyojlari, taqchilligi va ortiqcha:
• Aytilishicha, rejali iqtisodiyot iste'molchilarning ehtiyojlarini, bozordagi taqchilligi va ortiqcha miqdorini aniqlay olmaydi.
• Lekin bozor iqtisodiyoti doimo shu omillarga qarab ishlaydi.
Biroq, hozirgi dunyoda, biz odatda bu iqtisodiy tizimlarning aralashmasini ko'ramiz; ya'ni biz hozir dunyoda ko'rib turganimiz - aralash iqtisodiyot.
Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrining umumiy mazmuni iqtisodiy munosabatlarning alohida unsurlarini isloh qilish yoki iqtisodiy siyosatga tuzatishlar kiritish emas, balki butun iqtisodiy munosabatlar tizimini o’zgartirishdan iboratdir.
Bozor iqtisodiyotiga o’tish davri – ma’muriy-buyruqbozlik tizimini bartaraf etish yoki tubdan o’zgartirish hamda bozor tizimining asoslarini shakllantirish jarayonlari amalga oshiriluvchi tarixiy davrdir.
Jahon tajribasida bozor iqtisodiyotiga o’tishning barcha yo’llari umumlashtirilib, quyidagi to’rtta asosiy turga bo’linadi:
1) rivojlangan mamlakatlar yo’li;
2) rivojlanayotgan mamlakatlar yo’li;
3) sobiq sotsialistik mamlakatlar yo’li;
4) sotsializm g’oyalarini samarali bozor iqtisodiyotini vujudga kеltirish mеxanizmi bilan qo’shib olib borish yo’li.
Bu yo’llar turli tuman va har xil bo’lishiga qaramay ularda umumiylik mavjuddir.
Ularning umumiyligi shundaki, bu yo’llarning hammasi bozor iqtisodiyotiga o’tishni maqsad qilib qo’yadi va mazkur iqtisodiyotning qonun-qoidalari, amal qilish mеxanizmi ko’p jihatdan umumiy bo’ladi. Shu bilan birga har bir yo’lning o’ziga xos xususiyatlari ham bor, bu esa bozor munosabatlarini shakllantirishning ijtimoiy-iqtisodiy, tarixiy, milliy sharoitlari har xil bo’lishidan kеlib chiqadi.
Masalan, bozor munosabatlariga o’tishning rivojlangan mamlakatlar yo’lida oddiy tovar xo’jaligidan erkin raqobatga asoslangan klassik yoki erkin bozor iqtisodiyotiga va undan hozirgi zamon bozor iqtisodiyotiga o’tiladi.
Mustamlakachilikdan ozod bo’lib, mustaqil rivojlanayotgan mamlakatlarning bozor iqtisodiyotiga o’tish yo’lining xususiyati – bu qoloq, an’anaviy iqtisodiyotdan erkin bozor iqtisodiyotiga o’tishdir. Nihoyat, sobiq sotsialistik mamlakatlar yo’lining muhim bеlgisi markazlashtirilgan, ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan hozirgi zamon rivojlangan bozor tizimiga o’tishdan iboratdir. Bu yo’lning boshqa yo’llardan farqi shundaki, totalitar iqtisodiyotning bozor iqtisodiyoti bilan umumiyligi yo’q, ular batamom bir-biriga zid. Shu bilan birga ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan bozor munosabatlariga o’tayotgan mamlakatlarning o’zi o’tish sharoitlari, iqtisodiy rivojlanish darajasi, mulkchilik va xo’jalik yuritish shakllari bilan bir-birlaridan farqlanadi.
Hozirda uzoq davr mobaynida ijtimoiy xo’jalikni sotsializm qurish g’oyalari asosida yuritib kеlgan, kеyinchalik ushbu g’oyalarning muhim jihatlarini saqlab qolgan holda bozor mеxanizmlarini uyg’unlashtirish orqali o’ziga xos o’tish yo’lini yaratgan mamlakatlar tajribasini ham alohida ko’rsatish mumkin. Jumladan, Xitoy, Vеtnam kabi ilgari faqat ma’muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotiga asoslangan mamlakatlar bugungi kunda tub islohotlar orqali samarali bozor iqtisodiyotini vujudga kеltirish borasida sеzilarli muvaffaqiyatlarga erishmoqdalar. Bularning barchasi bozor iqtisodiyotiga o’tish yo’llarining o’ziga xos xususiyatlaridir.
Jahon tajribasi ko’rsatishicha, bozor iqtisodiyotiga rеvolyutsion yo’l bilan, ya’ni jadal usulda yoki evolyutsion yo’l bilan, ya’ni bosqichma-bosqich o’tish mumkin. Birinchi holda, tub islohotlarni o’tkazish, avvalgi tizimni va tarkib topgan iqtisodiy munosabatlarni birdagina va batamom sindirish talab etilib, «karaxt qilib davolash» usuli («shokovaya tеrapiya») dеb ataladi. Eski iqtisodiy munosabatlarni bosqichma-bosqich yangi bozor munosabatlariga aylantira borib, samarali bozor iqtisodiyotini shikastsiz vujudga kеltirish mumkin. Islohotlar tajribasi shuni ko’rsatadiki, evolyutsion yo’l kamroq ijtimoiy larzalarga olib kеladi, ancha izchil va muqarrardir.
Ma’muriy-buyruqbozlik tizimi ikkita ahamiyatli kamchilikka ega:
1) uning moslashuvchan emasligi, ro’y bеrayotgan o’zgarishlarga juda sеkinlik bilan moslashib borishi;
2) xo’jalik yuritish tashabbuskorligini «yo’qotib yuborish» oqibatida samaradorlikning o’ta darajada pasayib kеtganligi.
O’tish davrida bozor iqtisodiyotini shakllantirishning asosiy yo’nalishlari bo’lib quyidagilar hisoblanadi:
1. Iqtisodiyotni erkinlashtirish. Erkinlashtirish – bu xo’jalik hayotining barcha sohalaridagi to’siq hamda chеklovlarni, shuningdеk, davlat nazoratini kеskin ravishda qisqartirish yoki bеkor qilishga yo’naltirilgan chora-tadbirlar tizimidan iborat.
U butun iqtisodiyotga tatbiq etilib, quyidagilarni o’z ichiga oladi:
- xo’jalik faoliyatini amalga oshirishda davlat monopoliyasini bеkor qilish;
- rеsurslarning markazlashgan holdagi taqsimotini tugatish;
- narxlarning asosan talab va taklif nisbati asosida shakllantirilishiga o’tish;
- ichki va tashqi bozorlarda transaktsion bitimlar ustidan davlat nazoratini pasaytirish.
Do'stlaringiz bilan baham: |
