Rejalashtirilgan iqtisodiyot

Yashirin iqtisodiyot juda xilma-xil hodisadir. Hozirgacha norasmiy iqtisodiyotning yagona universal ta'rifi mavjud emas. U aynan nimani o'z ichiga olgani aniq emas. Bu noaniqlik nafaqat Rossiya uchun xarakterlidir, garchi chet elda ilmiy tadqiqotlar ancha oldin boshlangan. Aytish joizki, “yashirin iqtisodiyot” atamasi bizga xorijdan kirib kelgan. Iqtisodiyot «davlatdan tashqarida» 1930-yillardayoq xorijiy olimlarning e'tiborini tortdi. 1970-yillarning oxirlarida u yirik tadqiqotlar, 1980-yillardan boshlab esa turli xalqaro konferensiyalar mavzusiga aylandi.
"Davlatdan tashqari" iqtisodiy soha uchun bir necha o'nlab ta'riflar mavjud - "soya", "yashirin", "norasmiy", "noqonuniy", "fikr", "er osti", "jinoyat" va boshqalar.
Birinchi marta "norasmiy" atamasi ingliz antropologi K. Xart tomonidan 1971 yilda Ganadagi bandlik va ishsizlik bo'yicha tadqiqotlarida ishlatilgan. U muhim qismi ishsiz hisoblangan shahar aholisining daromadlarini oshirish uchun turli norasmiy usullardan foydalanish imkoniyatlarini bayon qildi. Rasmiy va norasmiy faoliyatni farqlash uchun Xart "mehnatning ratsionalizatsiya darajasi, ya'ni. xodimlar doimiy va muntazam ravishda belgilangan ish haqi evaziga ishga olinadi yoki yo'q. Tadqiqotning xulosasi shuki, muallifning qarash maydoniga tushib qolgan ishsizlar, aslida, umuman ishsiz emas edilar. Aksincha, ular faol, ba'zan hatto bir nechta ishlarda ishladilar va ularning daromadlari doimiy va rasmiy ish bilan band bo'lganlarga qaraganda kamroq muntazam va ishonchli bo'lib, malakasiz ishchilarning ish haqi stavkasidan yuqori va past edi.
Xartning tadqiqotlari norasmiy faoliyatni, uning ijtimoiy va iqtisodiy rolini o'rganishga turtki berdi. Aniq bo'ldiki, norasmiy iqtisodiy faoliyat universal hodisa bo'lib, uni turli darajadagi rivojlangan mamlakatlarda, shu jumladan rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda ham uchratish mumkin. rejalashtirilgan iqtisodiyot. Shu bilan birga, turli tipdagi iqtisodiyotlarning tarkibiy qismlarida iqtisodiy rivojlanish darajasi, institutsional muhitning tabiati, iqtisodiyotni tartibga solishda davlatning roli bilan belgilanadigan xususiyatlar mavjud.
Norasmiy iqtisodiyotning o'ziga xos mazmuni, rolini baholash, foydalanish va yo'q qilish imkoniyatlari juda xilma-xil bo'lsa-da, lekin uning barcha tushunchalari davlat va huquq bilan muayyan o'ziga xos munosabatlarni ajratib ko'rsatishdan iborat umumiy yadroga ega.
Shunday qilib, norasmiy iqtisodiyotning o'ziga xos mazmuni jamg'arish, jami usul doirasida ham, istisno usuli asosida ham aniqlanishi mumkin. Xulosa usulining mohiyati norasmiy deb hisoblanishi kerak bo'lgan iqtisodiy faoliyat turlarini iloji boricha to'liq tavsiflashdan iborat. Birlashgan Millatlar Tashkilotida milliy buxgalterlar yashirin iqtisodiyotni uchta, bir-biriga mos keladigan faoliyat sohalarida ko'rib chiqadilar, lekin juda o'ziga xos, aniq hodisalar doirasini tavsiflaydi:
"Yashirin" ("soya") faoliyat - bu soliqlarni to'lashdan bo'yin tovlash, ijtimoiy to'lovlarni to'lash yoki muayyan ma'muriy majburiyatlarni bajarish uchun rasman ko'rsatilmagan yoki rasmiy hisobotda kamaytiriladigan qonuniy ruxsat etilgan faoliyat. Bu faoliyat iqtisodiyotning deyarli barcha tarmoqlarida mumkin.
"Norasmiy" ("norasmiy") faoliyat - qonuniy asosda, lekin uy xo'jaliklarining o'z ehtiyojlarini qondirish uchun tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishga qaratilgan faoliyat (masalan, yakka tartibdagi qurilishni mustaqil ravishda amalga oshirish).
“Noqonuniy” faoliyat “noqonuniy” korxonada real mehnat jarayonini amalga oshirish bilan bog‘liq bo‘lib, mahsulot va xizmatlari bozorda samarali talabga ega.
Cheklash usuli iqtisodiy faoliyatning umumiy hajmidan ma'lum bir iqtisodiy makonda (odatda bitta mamlakat ichida va) amalga oshirilishiga asoslanadi. milliy iqtisodiyot), rasmiy iqtisodiy faoliyat sohasini istisno qilish va natijada olingan balansni norasmiy deb hisoblash.
“Soya iqtisodiyoti” tushunchasi uchta tegishli sohani bildiruvchi nisbatan mustaqil uchta tushunchani qamrab oladi:
"Norasmiy iqtisodiyot"ga rasmiy statistikada qayd etilmagan tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish bilan bog'liq huquqiy faoliyat kiradi. Bunday faoliyat xizmat ko'rsatish sohasida (kvartiralarni ta'mirlash, repetitorlik va boshqalar) keng tarqaldi. Bundan tashqari, daromad oluvchilar ularni soliqdan yashiradilar.
“Fiktiv iqtisod” xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning munosabatlarga asoslangan asossiz foyda va imtiyozlar olishi bilan bog‘liq. Bularga quyidagilar kiradi: postskriptlar iqtisodiyoti, poraxo'rlik va spekulyativ operatsiyalar, shuningdek, pul olishning firibgar usullari.
Yashirin iqtisodiyot - qonun bilan taqiqlangan barcha turdagi iqtisodiy faoliyat. Bularga quyidagilar kiradi: mahsulot va xizmatlarni noqonuniy ishlab chiqarish va sotish; qurol, giyohvand moddalar ishlab chiqarish, kontrabanda, fohishaxonalarni saqlash; ushbu faoliyat turi bilan shug'ullanish uchun qonuniy huquqqa ega bo'lmagan shaxslarning faoliyati (advokatlar, litsenziyasiz faoliyat yurituvchi shifokorlar).
Odatda yashirin iqtisodiyotning rivojlanishiga hissa qo'shadigan omillarning uchta guruhi mavjud.
1. Iqtisodiy omillar:
Yuqori soliqlar (daromad, daromad solig'i va boshqalar);
Iqtisodiy faoliyat sohalarini qayta qurish (sanoat va qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi, xizmat ko'rsatish, savdo);
Inqiroz moliya tizimi va uning salbiy oqibatlarining butun iqtisodiyotga ta'siri;
Xususiylashtirish jarayonining nomukammalligi;
Ro'yxatga olinmagan iqtisodiy tuzilmalar faoliyati.
2. Ijtimoiy omillar:
Yashirin iqtisodiy faoliyat turlarining rivojlanishiga yordam beradigan aholi turmush darajasining pastligi;
Yuqori ishsizlik va aholining bir qismini har qanday yo'l bilan daromad olishga yo'naltirilganligi;
Yalpi ichki mahsulotning notekis taqsimlanishi.
3. Huquqiy omillar:
Nomukammal qonunchilik;
Huquqni muhofaza qiluvchi tuzilmalarning noqonuniy va jinoiy iqtisodiy faoliyatga chek qo'yish borasidagi faoliyati yetarli emasligi;
Iqtisodiy jinoyatlarga qarshi kurashni muvofiqlashtirish mexanizmining nomukammalligi.
Yashirin iqtisodiyot butun davlat iqtisodiyotiga salbiy ta'sir ko'rsatadigan bir qator oqibatlarni keltirib chiqaradi. Mana bu ta'sirlardan bir nechtasi:
Soliq bazasi qisqarmoqda. Natijada iqtisodiyotning huquqiy sektoriga soliq bosimi kuchaymoqda. Huquqiy iqtisodiyotning raqobatbardoshligi pasayib bormoqda. Bu esa, o‘z navbatida, boshqa iqtisodiy tuzilmalarni soyaga kirishga undaydi.
Korruptsiyaning resurslar bilan ta'minlanishi ortib bormoqda, bu esa uning ko'lamining kengayishiga olib keladi.
Katta nazoratsiz moliyaviy resurslar davlat siyosati, ommaviy axborot vositalari va turli darajadagi saylov kampaniyalariga ta'sir o'tkazish imkonini beradi. Bu korruptsiyaning rivojlanishiga ham hissa qo'shadi.
Korruptsiya va jinoiy guruhlarning yashirin iqtisodiyot ustidan nazorati tufayli milliy daromadni elita guruhi foydasiga qayta taqsimlash mavjud. Bu kuchli mulkiy tabaqalanishga va jamiyatda qarama-qarshilikning kuchayishiga olib keladi.
Xorijga kapitalning chiqib ketishi kuzatilmoqda. Sifatsiz va iste’molchi uchun xavfli tovarlarning nazoratsiz savdosi kengaymoqda.
Yashirin iqtisodiyot ko'lamini baholashdagi qiyinchilik jamiyat rivojlanishining eng muhim iqtisodiy va ijtimoiy ko'rsatkichlarini aniqlashda katta xatolarga olib keladi. Bu turli darajalarda to'g'ri boshqaruv qarorlarini ishlab chiqishni qiyinlashtiradi. Bundan tashqari, avvalgi xatboshida xatolar haqida aytilgan edi davlat boshqaruvi, bunga rivojlangan yashirin iqtisodiyotning mavjudligi va uning ko'lamini noto'g'ri baholash olib keladi.
Mamlakat hayotining iqtisodiy va boshqa sohalarida norasmiy munosabatlarning keng ko'lamli rivojlanishining yorqin misoli sifatida bugungi kunda ularning tarqalish ko'lami va ko'lami bo'yicha "etakchilar" dan biriga aylangan Rossiya bo'lishi mumkin.
Rossiyada zamonaviy "soya" iqtisodiyotining shakllanishi 60-yillarning oxiri - 70-yillarning boshlariga to'g'ri kelishi mumkin. Aynan o'sha paytda aholi ehtiyojlarining sezilarli darajada oshishi noqonuniy biznesning asl shakli sifatida chayqovchilikning kuchayishiga sabab bo'ldi. Uning rivojlanishining asosiy sabablari iste'mol bozorini tovar bilan to'ldirishning nisbatan past sur'atlariga nisbatan daromadning o'sib borishi, chakana narxlarni belgilashda davlat ixtiyoriyligi, qoida tariqasida, mahsulot ishlab chiqarish uchun ijtimoiy zarur mehnat xarajatlarini aks ettirmaydi. tovarlar, moddiy ne'matlarni tabiiy taqsimlash tizimi.
"Soya" iqtisodiyotning shakllanishi ushbu jarayonlarning rivojlanishini cheklovchi va rag'batlantiruvchi omillar o'rtasidagi kurash fonida sodir bo'ldi. Cheklovchi omillarga quyidagilar kiradi;
aholining moddiy farovonlik darajasiga ko'ra tabaqalanishining past darajasi;
aholining ko'pchiligi uchun katta pul jamg'armalarining yo'qligi;
qat'iy qonunchilik va huquqni muhofaza qilish organlarining amaliyoti;
g'arazli maqsadlarda qonunni chetlab o'tishni salbiy qabul qiluvchi ommaviy ong;
ma'lumot yo'qligi sababli aholining so'rovlari cheklangan.
Rag'batlantiruvchi omillarga quyidagilar kiradi:
aholining barcha qatlamlari daromadlarining o'sishi bilan birga ehtiyojlarning o'sishi;
mehnat unumdorligining o'sishi bilan solishtirganda daromadlar dinamikasidan o'zib ketish, iste'mol tovarlari va xizmatlar ishlab chiqarishning nisbatan past o'sish sur'atlari;
aholi o'rtasida ishonchli jamg'armalarning izchil o'sishi;
pul mablag'larini inflyatsiyadan qutqarish usuli sifatida "shaxsiylashtirish" istagi kuchayishi;
iqtisodiy tashabbusni jilovlash, faol tadbirkorlarning “soya” biznesga chiqib ketishi;

Orqaga
Yashirin iqtisodiyot insoniyat hayotining omili ekanligi ko‘rinib turibdi. U davlatchilikning paydo bo'lishi bilan paydo bo'ldi, ya'ni u shaxsning ijtimoiy nazoratga adekvat munosabatini ifodalaydi. Har xil turdagi qonunchilik cheklovlarini yaratish jamiyatning xatti-harakatlarini ko'p jihatdan oldindan belgilab qo'ydi. Bundan tashqari, bu erda qonunlarning o'zi emas, balki ulardagi bo'sh joylarning mavjudligi, ya'ni ularni chetlab o'tish imkoniyatlari muhimdir. Va, oxir-oqibat, har qanday jazosiz qoidabuzarlik normaga aylanadi. Demak, norasmiy iqtisodiyotning mavjudligi qonun ustuvorligining nomukammalligidan dalolat beradi.
Yashirin iqtisodiyotning paydo bo'lishining eng ob'ektiv sababi iqtisodiyotning ob'ektiv qonuniyatlari va ularning huquqiy normalarda aks etishi o'rtasida kamaytirilmas ziddiyatning mavjudligidir. Va bu qarama-qarshilik deyarli bartaraf etilmaydiganligi sababli, norasmiy iqtisodiyotning mavjudligi muqarrar. Shubhasiz, yashirin iqtisodiyot rasmiy iqtisodiyotga qaraganda doimiy ravishda o'zgarib turadigan turmush sharoitlariga moslashish qobiliyatiga ega. Va ularning nazariy qarama-qarshiligiga qaramay, biz ularning simbiozi haqida amalda gapirishimiz mumkin. V. V. Kolesnikovning fikricha, yashirin iqtisodiyot zamonaviy Rossiya iqtisodiy va ijtimoiy muvozanatni saqlashning muhim vositasi bo‘lib xizmat qiladi, chunki u biznes va aholining yashashi uchun sharoit yaratadi. Uning ma'lum davrlarda mavjudligi butun iqtisodiy tizimning barqarorligini oshirishga yordam beradi.
Kolesnikov shuningdek, bugungi kunda soya hodisalari to'qimalarga shunchalik chuqur kirib borganligini ta'kidlaydiki, huquqiy tizimning hozirgi ko'rinishida mavjudligi parallel soya dunyosi hayotidan tashqarida endi mumkin emas.
Xuddi shunday nuqtai nazarni VF Lapitov ham qo'llab-quvvatlaydi, uning fikricha, bu hodisaga faqat bir ma'noli salbiy ma'no berish mumkin emas, chunki millionlab fuqarolar va yuz minglab tadbirkorlik sub'ektlari yashirin iqtisodiyotga jalb qilingan. Shu sababli, yashirin iqtisodiyotni iqtisodiy va ijtimoiy hodisa sifatida o'rganishga yondashuvni farqlash kerak: konstruktiv komponentni buzg'unchidan ajratish kerak.
Yashirin iqtisodiyotning tizimli xususiyatlari
Muvofiqlik - bu real dunyo ob'ektlarining sifati, xususiyati, shuning uchun yashirin iqtisodiyot eng murakkab ijtimoiy-iqtisodiy hodisa sifatida real dunyo ob'ekti bo'lib, tizimli xususiyatlarga ega:
Universallik (yashirin iqtisodiyot davlat va ijtimoiy-iqtisodiy tuzilishidan qat'i nazar, dunyoning barcha mamlakatlarida mavjud),
- yaxlitlik (yaxshilik (xuddiy iqtisodiyotni o'rganish jarayonida uni hodisa sifatida qanday qismlarga ajratishdan qat'i nazar, uni elementlarning oddiy birikmasiga, oddiy salbiy belgilar to'plamiga yoki iqtisodiy faoliyatning ayrim turlariga yoki to'plamiga) qisqartirib bo'lmaydi. ),
- tashqi muhit bilan muvozanat (rasmiy iqtisodiyot bilan chambarchas bog'lanish orqali u bilan o'zaro ta'sir qilish) - tizimlilik (yashirin iqtisodiyot doirasida yaqin aloqalarning mavjudligi);
- ierarxiya (yaxlit holda yashirin iqtisodiyotning qismlari va elementlarini yuqoridan pastgacha tartibda joylashtirish);
- uzluksiz rivojlanishni o'z-o'zini tashkil qilish qobiliyati;
- universal faoliyat mexanizmlarining maqsadga muvofiqligi va mavjudligi;
- yashirin iqtisodiyotda ikkita qarama-qarshi tamoyilning mavjudligi - konstruktiv va buzg'unchi (konstruktiv tamoyil - uning ishlab chiqarish sektori, buzg'unchi - jinoiy).
Sabablari
Ma'lumki, yashirin iqtisodiyot hech qanday mahsulot emas. Sovet davrida ham yaxshi mavjud edi. Biroq, soya faoliyati jiddiy metamorfozalarni boshdan kechirdi. Birinchidan, uning ko'lami sezilarli darajada oshdi. Va taqqoslanadigan va ishonchli ma'lumotlarni olish qiyin bo'lsa-da, ko'pchilik mutaxassislar bu borada rozi bo'lishadi.
Xalqaro tajriba yashirin iqtisodiyotning o'sishining bir qator klassik sabablarini ko'rsatadi, xususan:
1) mamlakatdagi vaziyatni murakkablashtiradigan, o'z navbatida, kichik biznes va o'z-o'zini ish bilan ta'minlashning yorilishiga olib keladigan va xufiyona munosabatlarning keskin o'sishi uchun zamin bo'ladigan tarkibiy va iqtisodiy inqirozning paydo bo'lishi;
2) uchinchi dunyo davlatlaridan ommaviy immigratsiya, qishloqlardan yirik shaharlarga ichki migratsiya va tushkun mintaqalar va issiq nuqtalardan majburiy ichki migratsiya bilan to'ldirildi. Aynan migrantlar turar joylari ko'pincha yashirin iqtisodiyot anklavlariga aylanadi;
3) davlatning iqtisodiyotga aralashuvi xarakteri. Norasmiy iqtisodiyotning nisbiy ulushi to'g'ridan-to'g'ri uchta parametrga bog'liq deb taxmin qilinadi: tartibga solish aralashuvi darajasi, soliqqa tortish darajasi va korruptsiya darajasi;
4) tashqi bozorlarni ochish va birinchi navbatda uchinchi dunyo mamlakatlari ishlab chiqaruvchilari bilan raqobatning kuchayishi, bu har qanday qonuniy va noqonuniy vositalar bilan xarajatlarni kamaytirishni rag'batlantiradi;
5) oldingi o'n yilliklarda ularning sezilarli darajada institutsionalizatsiyasi va tartibga solinishiga munosabat sifatida ularning norasmiyligi va moslashuvchanligi tomon evolyutsiyasi, bu birinchi navbatda rivojlangan G'arb mamlakatlariga xosdir.
Bu sabablarning barchasi, garchi turli darajada bo'lsa ham, so'nggi o'n yillikdagi Rossiyadagi vaziyatni tushuntirish uchun javob beradi. Shunday qilib, 1990-yillarda kuzatilgan uzoq davom etgan iqtisodiy tushkunlik, inqirozlar ko'rinishidagi davriy keskinlashuvlar, shubhasiz, Rossiya iqtisodiyotining soya tarkibiy qismining kuchayishiga ta'sir ko'rsatdi.

Iqtisodiyotda yashirin iqtisodiyotning bir nechta ta'riflari mavjud.
Yashirin iqtisodiyot - mavjud qonunchilikka zid bo'lgan iqtisodiy faoliyat, ya'ni. bu turli og'irlikdagi jinoiy huquqbuzarliklarni "oziqlantiruvchi" noqonuniy iqtisodiy faoliyat majmuidir.
Yashirin iqtisodiyot - bu rasmiy statistika tomonidan hisobga olinmaydigan va jamiyat tomonidan nazorat qilinmaydigan moddiy ne'matlarni ishlab chiqarish, iste'mol qilish, ayirboshlash va taqsimlash.
Yashirin iqtisodiyot - bu insonda turli illatlarni rivojlantiruvchi ehtiyojlarni shakllantirish yoki qondirishga qaratilgan barcha faoliyat.
Yuqoridagi ta'riflarning har biri o'ziga xos tarzda to'g'ri va o'zaro bog'liqlikda ular ko'rib chiqilayotgan hodisaning to'liq tavsifini beradi.
Yashirin iqtisodiyotni uchta asosiy blokga bo'lish mumkin:

1. 
   norasmiy iqtisodiyot. Bunga iqtisodiy faoliyatning ruxsat etilgan turlari, xususan, tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish, lekin bu faoliyatni soliqqa tortishdan yashirish maqsadida rasmiy statistika tomonidan hisobga olinmagan;
   
2. 
   xayoliy iqtisodiyot. Bular ro'yxatga olish, o'g'irlik, spekulyativ operatsiyalar, poraxo'rlik va pulni olish va o'tkazish bilan bog'liq barcha turdagi firibgarlik;
   
3. 
   yer osti iqtisodiyoti. Bu qonun bilan taqiqlangan iqtisodiy faoliyat turlarini nazarda tutadi.
   

Yashirin iqtisodiyotning rivojlanishiga quyidagi omillar yordam beradi:
1) iqtisodiy:

• 
  a) yuqori soliqlar (foyda, daromad solig'i va boshqalar);
  
• 
  b) moliya tizimining inqirozi va uning salbiy oqibatlarining butun iqtisodiyotga ta'siri;
  
• 
  v) xususiylashtirish jarayonining nomukammalligi;
  
• 
  d) ro'yxatga olinmagan xo'jalik tuzilmalari faoliyati;
  

2) ijtimoiy:

• 
  a) iqtisodiy faoliyatning yashirin turlarining rivojlanishiga yordam beradigan aholi turmush darajasining pastligi;
  
• 
  b) ishsizlikning yuqori darajasi va aholining bir qismining har qanday yo'l bilan daromad olishga yo'naltirilganligi;
  
• 
  v) yalpi ichki mahsulotning notekis taqsimlanishi;
  

3) qonuniy:

• 
  a) qonunchilikning nomukammalligi;
  
• 
  b) huquqni muhofaza qiluvchi tuzilmalarning noqonuniy va jinoiy iqtisodiy faoliyatga chek qo'yish borasidagi faoliyati yetarli emasligi;
  
• 
  v) iqtisodiy jinoyatlarga qarshi kurashni muvofiqlashtirish mexanizmining nomukammalligi.
  

Hozirgi vaqtda yashirin iqtisodiyotni rivojlantirishning uchinchi bosqichi davom etmoqda - bu yashirin iqtisodiyot va rasmiy tuzilmalar o'rtasidagi aloqani institutsionalizatsiya qilishdir. Xususan, gap kuch tuzilmalarining jinoiy javobgarlikka tortilishiga olib keladigan yashirin iqtisodiyot va rasmiy siyosatning o‘zaro ta’sirining muayyan qoidalarini ishlab chiqish haqida bormoqda.
"Soya iqtisodiyoti. Uning rivojlanishiga ta'sir etuvchi omillar" va boshqalar

Orqaga
Yashirin iqtisodiyotning sabablari dunyoning barcha mintaqalari uchun har xil, ammo bozorda yashirin biznesning mavjudligi sabablari kompleksi yanada xilma-xil bo'ladi, ayniqsa, agar biz eng rivojlangan tarmoqlarni hisobga olmasak.
Yashirin iqtisodiyotning rivojlanishiga hissa qo'shadigan omillarning odatda uchta guruhi mavjud:
1. Iqtisodiy omillar: soliqlarning yuqoriligi (daromad, daromad solig'i va boshqalar); Rasmiy ravishda, Rossiyadagi barcha soliq qarorlarining ulushi 1993-1995 yillarda bo'lgan. YaIMning 30-33% darajasida. Bu AQShdagi bilan deyarli bir xil, ammo Skandinaviya mamlakatlari bilan solishtirganda ancha kam (Shvetsiyada - 61%). turli taxminlar korxonalardan olingan foyda ulushi: 60 dan 80-90% gacha. Ma'lumki, foydaning 50% dan ortig'ini soliqdan olib qo'yish korxonani faol ishlab chiqarish faoliyatini rag'batlantirishdan mahrum qiladi. Iqtisodiy faoliyat sohalarini qayta qurish (sanoat va qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi, xizmat ko'rsatish, savdo); moliya tizimining inqirozi va uning salbiy oqibatlarining butun iqtisodiyotga ta'siri;
Iqtisodiyotning «soya»ga ketishi iqtisodiyotning umumiy holatining natijasidir.
Rasmiy iqtisod ayanchli holatda bo'lsa, uning norasmiy sektorida ishlash ko'p foyda keltirishi mumkin. Boshqa tomondan, iqtisodiyotning inqiroz holati tadbirkorlarni o'z faoliyati uchun yanada jozibador joylarni izlashga majbur qilmoqda. Ulardan biri soya sektoridir. jarayonning nomukammalligi; ro'yxatga olinmagan iqtisodiy tuzilmalar faoliyati.
2. Ijtimoiy omillar: yashirin turlarning rivojlanishiga yordam beradigan kam populyatsiya; aholining bir qismining har qanday yo'l bilan daromad olishga yuqori darajasi va yo'naltirilganligi;
O'sib borayotgan ishsizlik, qochqinlar oqimi, to'lovlarni amalga oshirmaslik va h.k. yashirin iqtisodiyot uchun ajoyib “oziqlantiruvchi vosita” hisoblanadi. Ishini yo'qotgan yoki ko'p oylar davomida ish haqi olmagan odamlar noqonuniy, yashirin mehnatning barcha shartlariga rozi bo'lishadi: ular bilan munosabatlar ba'zan faqat og'zaki kelishuvga asoslanadi, kasallik ta'tillari yoki ta'til to'lovlari to'lanmaydi, ishdan bo'shatish hech qanday shartsiz amalga oshirilishi mumkin. ijtimoiy kafolatlar, va hatto undan ko'p ogohlantirishsiz, va hokazo E. Ish beruvchilar uchun bunday munosabatlar ko'proq foydalidir: xodimlar "egasining" soya biznesini shunday saqlab qolishdan juda manfaatdor; ish beruvchilar xodimlar ustidan nazoratsiz hokimiyatga ega; to'g'ridan-to'g'ri moliyaviy bo'lganlar allaqachon ish haqi fondiga soliqlar to'lanmasligi va hokazolar yalpi ichki mahsulotning notekis taqsimlanishidan iborat.
3. Huquqiy omillar: qonunchilikning nomukammalligi; huquqni muhofaza qiluvchi tuzilmalarning noqonuniy va jinoiy iqtisodiy faoliyatga chek qo'yish borasidagi faoliyati yetarli emasligi; iqtisodiy jinoyatlarga qarshi kurashni muvofiqlashtirish mexanizmining nomukammalligi, mulk huquqining daxlsizligi.
Tadbirkorlarda vaqtinchalik ishchi psixologiyasini shakllantiradi. Tegishli iqtisodiy xulq-atvor shundan kelib chiqadiki, agar mulk huquqlari ertami-kechmi buzilishi mumkin bo'lsa va amaldagi qonunchilik va huquqni qo'llash amaliyoti ularning ishonchli himoyasini kafolatlamasa, mavjud imkoniyatlardan maksimal darajada foydalanish kerak. Agar siz soliq to'lashdan qochsangiz, daromadingizni har qanday yo'l bilan ko'paytirsangiz, buni qilish kerak.
siyosiy beqarorlik.
Bu omil, shuningdek, "mulk huquqining daxlsizligi" vaqtinchalik ishchi psixologiyasini rag'batlantiradi va rivojlantiradi. Ertaga nima bo'lishi ma'lum emasligi sababli, kapitalni ko'paytirish uchun barcha vositalar yaxshi. Shuni ta'kidlash kerakki, agar siyosiy beqarorlik davrida yashirin iqtisodiyot juda jadal rivojlansa, rasmiy iqtisodiyot, aksincha, muzlab qoladi.
Bundan tashqari, uning hajmi nafaqat "soya" tufayli, balki "yaxshiroq vaqtgacha" faoliyatning elementar qisqarishi tufayli ham kamayadi. Bozor munosabatlarining rivojlanishiga, umuman iqtisodiyotning holatiga qarab, yashirin iqtisodiyotning mavjudligi uchun ozmi-koʻpmi sabablar boʻladi, ularning har xillarining taʼsir darajasi turlicha boʻladi. Shuningdek, yashirin iqtisodiyotning rivojlanishiga iqtisodiy erkinlik, ruxsat berish bilan chegaralangan, ma'naviy va axloqiy talablarning deformatsiyasi ta'sir ko'rsatadi.
Rossiyada yashirin iqtisodiyotning o'sishining asosiy sababi, ko'plab tadqiqotchilarning fikriga ko'ra, "tugallanmagan liberalizatsiya" edi. Boshqacha qilib aytganda, «iqtisodiy erkinliklar»ning butun majmuasidan (erkinlik, erkinlik va boshqalar) ba'zilari kiritildi, boshqalari yo'q, birini amalga oshirish mumkin edi, ikkinchisi esa (shuningdek, bozor mexanizmining normal ishlashi uchun zarur bo'lgan), masalan, yerni sotish va sotib olish) - bu taqiqlangan. Erkinlikka rasman ruxsat berilgan hududlarda uning kafolatlari, davlat himoyasi yo'q edi.
Aksincha, o'zgarishlar shunday amalga oshirildiki, Rossiya aholisi va ishbilarmonlari, hatto qoidalar va qonunlar buzilishi bo'lmasa ham, amaldorlarning e'tiborini o'zlariga, faoliyatiga va tashkilotiga jalb qilishdan qo'rqishdi. Islohotlarning boshidanoq jamiyat va Gorbachevning qayta qurish davrida bo'lmagan bo'linish paydo bo'ldi. Odamlar endi hokimiyatga ishonmadilar, ularda davlat va amaldorlar bilan har qanday aloqani butunlay istisno qilish istagi paydo bo'ldi. Rossiya aholisi va ishbilarmonlari mansabdor shaxslar bilan, birinchi navbatda, xususiy shaxslar sifatida norasmiy munosabatlarga kirishishga va davlat bilan hokimiyat funktsiyalarini bajarishga mo'ljallangan rasmiy tashkilot sifatida emas, balki ko'plab xususiy shaxslar bilan munosabatda bo'lishga intildi. ularning har biri ma'lum bir kuchga ega va xususiy xizmatlarni ko'rsatishi mumkin. Bu atmosfera, o'z navbatida, yashirin iqtisodiyotning rivojlanishiga yordam berdi va Rossiyada amalga oshirilgan muayyan xususiyatlarning natijasi edi. Eng muhimlaridan oltitasini aniqlash mumkin.
Birinchi xususiyat - mansabdor shaxs va tadbirkor o'rtasida biznes tandemining paydo bo'lishi. O'zgarishlar shunday amalga oshirildiki, tadbirkorlar amaldorlarga qaram bo'lib qoldi. Alohida mansabdor shaxslar guruhlari tomonidan davlat funktsiyalarini xususiylashtirish amalga oshirildi. Bozor islohotlari odamlarning iqtisodiy faolligini keskin oshirishni va shunga mos ravishda davlatning iqtisodiyotdagi qudratini pasaytirishni nazarda tutdi. Shu bilan birga, ushbu o'zgarishlar turli darajadagi davlat mansabdor shaxslarining funktsiyalari, huquqlari, imkoniyatlari va majburiyatlari noaniqligini sezilarli darajada oshirishga yordam berdi. Ular boshqalarga nisbatan eng muhim narsaga ega bo'lgan odamlarni yoqtirishadi ijtimoiy guruhlar biznes tajribasi va tashabbuskorligi, ochilgan iqtisodiy erkinlikdan eng katta foyda bilan foydalanishga muvaffaq bo'ldi. Ular aslida o'zlarini xususiylashtirishdi va amalga oshirishni boshladilar rasmiy vazifalar(yoki ularni bajarmaslik), chunki bu ularning shaxsiy iqtisodiy manfaatlariga javob beradi. Oqibatda tadbirkor o‘z manfaatlarini himoya qilish uchun davlatga murojaat qilsa, uni hokimiyatdan olmaydi. Keyin tadbirkor davlat razvedkasi xodimlarini shaxsiy ravishda yollaydi yoki o'z kompaniyasining boshqa xodimlari kabi ularga to'g'ridan-to'g'ri pul to'laydi. O'z faoliyatida odamlar haqiqatda mensimaslikka va u mavjud emasdek harakat qilishga moyildirlar.
Soliqlarni to'lash aholi tomonidan ikki tomonlama soliqqa tortish deb qaraladi, chunki har bir kishi davlat xizmatlarini u yoki bu tadbirkor yoki boshqa jismoniy shaxs tomonidan talab qilinadigan ma'lum miqdorda xususiy ravishda sotib oladi. Jamiyatda soliq to'lashdan bo'yin tovlash norma bo'lgan, unga rioya etilishi qoralanmagan tegishli ijtimoiy-psixologik muhit shakllanmoqda.
Ikkinchi xususiyat - davlatning iqtisodiyotdagi haddan tashqari katta roli. U o'z ifodasini ikki shaklda topadi.
Birinchidan, oldingi iqtisodiy va huquqiy cheklovlarsiz muhim davlat sektorini saqlab qolishda. Sanoatda davlat sektorining ulushi ancha katta (harbiy-sanoat kompleksining aksariyat qismi). Energetika tarmog'ining muhim qismi, yoqilg'i-energetika kompleksi davlat mulki bo'lib qoldi. Tabiiyki, davlat sektori byudjetdan bevosita yoki bilvosita subsidiyalarga muhtoj. O‘z navbatida, budjet subsidiyalarini taqsimlash asosida yuqori mansabdor shaxslar davlat pullarini “do‘stona” firmalar tizimi orqali talon-taroj qilganda yoki “aylanib yurganida” yashirin iqtisodiyotning alohida sektori o‘sib boradi. Keyin bu pullar "yuviladi", iqtisodiyotga kiritiladi yoki chet elga o'tkaziladi va hokazo.
Ikkinchidan, davlatning iqtisodiy faoliyatga haddan tashqari va amalda nazoratsiz aralashuvida. U xususiy firmalar har qanday muhim funktsiyalarni bajarishi shart bo'lgan davlat, yarim davlat yoki nodavlat "vakolatli" kompaniyalarni yaratishni o'z ichiga oladi (masalan, mintaqadagi barcha tashkilotlar o'z faoliyatini amalga oshirishi shart bo'lgan munitsipal bankni yaratish). byudjet, energetika kompaniyalari, temir yo'llar va boshqalar bilan hisob-kitoblar). Ushbu turdagi kompaniyalarning faoliyati yashirin faoliyat manbai hisoblanadi, chunki o'z faoliyati uchun ruxsat olishga intilayotgan yoki "vakolatli shaxslar"siz ishlamoqchi bo'lgan tadbirkorlar ularga to'lashga majbur bo'ladilar.
Soya munosabatlarining yana bir manbasi - bu turli xil iqtisodiy faoliyat turlarini litsenziyalashdir. Bu xususiy firmalarni hokimiyat va ayrim mansabdor shaxslarga qaram qiladi va ularga yashirin daromad olish uchun katta imkoniyatlar beradi. Ba'zi faoliyat turlari uchun litsenziyalarni xususiy firmalarga (masalan, dorixonalar) berish juda keng tarqalgan amaliyot bo'lib, ularni olganlar shaharning tumanlaridan birida bo'lishadi. Bu qoidani “aylanib o‘tish” uchun raqobatchilar pul to‘lashga majbur bo‘layotgani aniq. Va nihoyat, hokimiyat tomonidan "do'stona" kompaniyalar foydasiga raqobatni to'g'ridan-to'g'ri kuch bilan bostirish mavjud. Ko'pincha bu eng daromadli sohalarda (benzin, metall, neft, qurilishda), raqobatchilar politsiya, soliq politsiyasi, atrof-muhit va yong'in xavfsizligi inspektsiyalari yordamida bostirilganda, er sotib olishni yoki erni ijaraga olishni taqiqlashda va hokazolarda amalga oshiriladi. . Bunday holda, hokimiyat bozorning eng foydali tarmoqlarini "do'stona" firmalarga berib, bozor bo'shliqlarini majburiy taqsimlaydi, bu esa, o'z navbatida, ushbu hokimiyat yoki alohida mansabdor shaxslar foydasiga olingan ortiqcha foydaning bir qismini ushlab qoladi.
Davlat organlarining iqtisodiyotga aralashuvi har doim turli xususiy firmalarning holatida sun’iy tengsizlikka olib keladi, har doim (to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki bilvosita) kimgadir foyda keltiradi, kimgadir esa yo‘qotishlarga olib keladi. Bu shuni anglatadiki, u yo'qotishlarni qoplash (ba'zilar uchun) va foydani oshirish (ba'zilari uchun) uchun xususiy tadbirkorlikning davlat organlariga teskari ta'sirini rag'batlantiradi. Rossiya sharoitida, biznes va davlat o'rtasidagi munosabatlarda umume'tirof etilgan tsivilizatsiyalashgan qonunlar, an'analar va axloq qoidalari mavjud bo'lmaganda, bu muqarrar ravishda yashirin faoliyatning kuchayishiga olib keladi (mansabdor shaxslarning poraxo'rligi yoki aksincha, ularni buyurtmachi o'ldirish, agar ularning harakatlari kompaniyani daromaddan mahrum qilish va hokazo). Natijada, uning zaifligi va qaramligini hisobga olgan holda, davlatning iqtisodiyotga ortiqcha aralashuvi turli guruhlar manfaatlar yashirin iqtisodiyotning o'sishi uchun qulay shart-sharoitlar yaratadi.
Uchinchi xususiyat - monopoliyaning avvalgi (sovet tuzumiga xos) shakllarining saqlanib qolishi va yangilarining paydo bo'lishi. Birinchisi, davlat faoliyati bilan bog'liq. Davlat iqtisodiyotning bir qator tarmoqlari ishi ustidan bevosita nazoratni saqlab qolganligi sababli, bu yashirin faoliyatni keltirib chiqaradigan monopoliyani keltirib chiqaradi. Masalan, oltin qazib olish (shuningdek, foydali qazilmalarning ko'p turlarini qazib olish) ustidan davlat nazoratini saqlab turish va unga xususiy kapitalning kirishini cheklash oltin savdosidagi qora bozorning mavjudligi manbai bo'lib xizmat qiladi. yiliga o'nlab, ehtimol yuzlab kilogrammgacha.
To'rtinchi xususiyat - soliq imtiyozlarining o'ta yuqori darajasi va soliq tizimining repressiv xususiyati bo'lib, soliq to'lashdan bo'yin tovlash va ularni hisoblashda xatolikka yo'l qo'yiladi. Turli hisob-kitoblarga ko'ra, foydaning 60-80 foizi olib qo'yiladigan va xususiy kompaniya davlat soliq inspektsiyasidan qonuniy himoyaga ega bo'lmagan bunday tizim vaziyatning oqibatlaridan biridir. Iqtisodiyotni liberallashtirish, davlat iqtisodiyotda "qo'mondonlik cho'qqilarini" saqlab qolishga va asosiy moliyaviy oqimlarni nazorat qilishga intiladi. Natijada mamlakatda soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash, tadbirkorlik faoliyatining salmoqli qismini “soya”ga o‘tkazish kabi doimiy odat shakllangan. Asosan, soya faolligining portlovchi o'sishi uchun bu xususiyatning o'zi etarli.
Beshinchi xususiyat - Rossiyadagi bozor islohotlarining asotsial xususiyati. Bozor islohotlari millionlab odamlarni odatiy ijtimoiy bo'shliqlari, turmush darajasi va jamg'armalaridan mahrum qildi. Narxlar «ozod qilingan», erkin savdo joriy qilingan va iqtisodiyotni liberallashtirish bo'yicha bir qator boshqa chora-tadbirlar amalga oshirilgan bo'lsa-da, iqtisodiy tanlash mexanizmlari yaratilmagan. Sanoatda, qishloq xo'jaligi va boshqa tarmoqlarda koʻp yillar davomida samarasiz faoliyat yuritayotgan, yuz minglab ish oʻrinlari va ish haqi yashash minimumi darajasida yoki undan past boʻlgan korxonalar faoliyat koʻrsatmoqda. Shu bilan birga, bunday ishlarda ishlaydigan ishchilar uchun iqtisodiy faoliyatning rasmiy va qonuniy alternativ variantlari mavjud emas. Odamlar o'rnatilgan rasmiy xo'jalik institutlaridan tashqarida yashash va yangi ish turlarini izlashlari kerak: ishga qabul qilish va ishdan bo'shatish, ish haqi, moddiy va ma'naviy rag'batlantirish, martaba ko'tarilishi va boshqalar. Ular norasmiy faoliyat orqali pul ishlashga majbur bo'ladilar. Davlat va sobiq davlat (xususiylashtirilgan) korxonalar ko'plab tijorat tuzilmalariga aylandi, juda ko'p mustaqil firmalar paydo bo'ldi, ular orqali odamlar rasmiy cheklovlarsiz erkin bozorda pul ishlashga harakat qiladilar. Bundan tashqari, mehnat faoliyatining muhim qismi hech qanday rasmiy ro'yxatdan o'tmasdan amalga oshiriladi.
Oltinchi xususiyat - iqtisodiy islohotlarning huquqiy bo'lmaganligi, chunki islohotlar davrida aholi va hokimiyat organlarining haqiqiy xatti-harakatlari faqat kichik darajada rasmiy qonunlar bilan tartibga solinadi. Avvalo, huquq-tartibot tizimining samarali ishlashidan hukmron guruhlar manfaatdor emas. Sud, prokuratura va boshqa huquqni muhofaza qiluvchi organlarning normal faoliyati sobiq sotsialistik mulkni bo'lish va qayta taqsimlash uchun kurashda yuqori maqomli guruhlar vakillarining qo'lini bog'lab qo'yadi. Bundan tashqari, huquqni muhofaza qilish organlarining o'zlari iqtisodiy faoliyat bilan chuqur shug'ullanadi va bugungi Rossiyada uning eng muhim sub'ektlaridan biridir. Boshqacha aytganda, ular, birinchidan, o‘zlariga xos bo‘lmagan ishlar bilan shug‘ullanadilar, ikkinchidan, ular buzuq. Tabiiyki, shu bilan birga, ular iqtisodiy sohada qonuniylik va tartibni samarali ta'minlay olmaydilar va yuzaga kelayotgan nizolarni hal qilishda hakamlik vazifasini bajara olmaydilar. Keyin ikkinchisi norasmiy tuzilmalar tomonidan hal qilinadi.