Rejalar: Davlat moliyasi tarixi fanining predmeti va vazifalari

1-2-3-rejalar: Davlat moliyasi tarixi» fanining predmeti

va vazifalari

1992 yilga kadar Respublikamiz o‘zining mustakilligiga emas, balki bu davlatni doimiy xarakatlantiruvchi vositalari xisoblangan mustakil moliya, kredit, sug‘urta va pul muomilasi kabi iktisodiy kategoriyalariga xam ega emas edi. O‘tgan 20-yilga yakin davrda shakllantirilgan, kayta qurilgan va rivojlantirilgan. Bu vositalar oldiga kelajagi buyuk davlat qurayotgan xalqimiz yangidan yangi vazifalar doirasida qadrlarimizning komil inson darajasiga ko‘tarilishini talab qilmokda. «Komil inson deganda, - deb ta’riflagan edi prezidentimiz I.A.Karimov, - biz avvalo ongi yuksak, mustaqil fikrlay oladigan xulq atvori bilan o‘zgalarga ibrat bo‘ladigan bilimli, ma’rifatli kishilarni tushunamiz».

Bulajak mutaxassisni komil inson darajasiga ko‘tarish uchun, uning o‘zi tanlagan soxasi buyicha ilmlarni puxta egallash bilan birga shu soxa tarixini o‘rganishi muxim axamiyatga egadir, chunki tarixni yaxshi bilmasdan turib yuksak ma’naviyatga erishish mumkin emas. Tarix zamon talablaridan kelib chikadigan muammolar echimini topishga, to‘g‘ri xulosalar chikarishga yordam byeradi, tarix saboqlari insonni xushyorlikka o‘rgatadi. Shunday kilib, bulajak iqtisodchilarni moliya tarixi ilmi bilan qurollantirish birinchi darajali masalalardan biridir.

Davlat moliyasi deyarlik barcha davrlarda iktisodiy mexanizmda etakchi o‘rinlardan birini egallab kelgan: muxim siyosiy va iktisodiy muammolar uning shitirokida xal kilingan.

Xozirda respublikamizda yangi tarixni yaratishda dastlabki tadbirlar amalga oshirildi.

O‘zbekiston davlat moliyasi tarixi kursi yangi tarixning tarkibiy qismi sifatida kuyidagi vazifalarni amalga oshirishni kuzda tutadi:

1. Amir Temur xukmronligigacha o‘tgan davr davomida Markaziy Osiyo xududida dastlabki moliya tizimining davlat moddiy tayanchi va boshkaruv vositasi sifatidagi rolini, tovar pul munosabatlarining moliyani shakllanishiga ta’sirini kursatish;

2. Amir Temur tomonidan moliyaning nazariy masalalarini umumlashtirish asosida amalga oshirilgan iktisodiy isloxotlar mazmuni, soliklar va moliyaviy boshkarish soxasidagi tadbirlar va ularni istikbollari bilan tanishtirish;

3. Markaziy Osiyo xonliklari - Buxoro va Xiva xonliklari xamda Buxoro amirligi moliya tazimi bilan tanishtirish, chor Rossiyasining moliyaviy tadbirdarini xonliklarga ta’sirini kursatish; 

Turkiston genyeral gubyernatorligi moliya tizimining shakllanishi mustamlakachilik siyosatini amalga oshirishdagi rolini ko‘rsatish;

5. Markaziy Osiyoda oktyabr tuntarilishi natijasvda «Yangi» moliya tizimining o‘rnatilishi, Sovet impyeriyasi moliya siyosatining chor Rossiyasining mustamlakachilik siyosatini davom ettirishga qaratilgan tadbirlarining reaksion moxiyatini tushuntirish;

6. O‘zbekistonda sovet impyeriyasi moliya tizimining salbiy okibatlarini tugatish, mustakillik yillarida yangi moliya tizimining shakllanishi va rivojlanishini kursatish;

7. O‘zbekiston davlat moliyasi tarixi kursini o‘kitishda kafedra «O‘zbekistan tarixini uqitish va o‘rganishining yagona konsepsiyasi»ga asoslanadi.

Uzbekistan davlat moliyasi tarixini ukitishda uning ayrim xususiyatlarini e’tiborga olish kyerak.

1. Bu kurs Iktisodayot fakulteti moliya ta’lim yunalishi 1-kurs talabalariga O‘zbekiston tarixi kursi matyeriallari bilan parallel ravishda talabalarga takdam kilinadi. Ma’ruza va amaliy mashgulotlarda talabalarni respublikaning umumiy tarixi bilan etarli bilimga ega ekanligi ko‘zda tutiladi, Umumiy tarixiy bilimlar qisman

takrorlanmaydi.

2.Kursni o‘rganish qadim davrdan boshlab, mustakillik davrigacha bugan matyeriallarni qamrab olgani uchun xar bir tarixda o‘tgan davlatning moliya soxasidagi tadbirlarni aloxida va batafsil yoritilmasdan, balki uni moliya soxasida umumiy rivojlanishga kushgan xissasini kursatishgagina axamiyat byeriladi. Moliya soxasida amalga oshirgan yangiliklarni tularok kursatishga aloxida e’tibor byeriladi. Ba’zan katar davlatlarning bir biriga uxshash moliyaviy tadbirlari umumlashtirilgan xolda bayon kilinadi.

3.Ayrim tarixiy manbalar, «Temur tuzuklari», Boburning «Muboyin» «Xvdoya», Nizom al Mulkning «Siyosatnoma» asarlari xaqda ma’ruzalarda o‘rin byeriladi, amaliy mashg‘ulot darslarida muxokama kilinadi.

Shunday qilib, «O‘zbekistan davlat moliyasi tarixi» kursining asosiy vazifasi O‘zbekistan moliyasining shakllanishi, bosib utgan yuli, xozirda erishilgan darajasi bilan tanishtirib, talabalarni mustakil tafakkur darajasiga ko‘tarishga moliyaning xozirgi davrda erishgan yutukdariga xakkoniy baxo byerish. Shu bilan birga «Moliya», «Solik va solikka tortish», «Davlat byudjeti» fanlarini chukur o‘zlashtirilishiga yordam byeriladi. Xammasidan muxumi talabalarda o‘zlari tanlagan ixtisoslikka qizikish orttirish, uning fidoyisiga aylantirishga axamiyat byeriladi.

Moliya davlat tomonidan iktisodiy, ijtimoiy va siyosiy vazifalarni amalga oshirish maqsadida shakllantiriladigan va undan foydalaniladigan umumdavlat mablag‘lari fondi tizimini ifodalovchi pul munosabatlari majmuidir.

Moliyaning moxiyati, uning rivojlanish konunlari, tovar pul munosabatlari doirasidagi o‘rni va ijtimoiy ishlab chikarigndagi roli jamiyatning iqtisodiy tizimi, ^davlatning tabiati va funksiyalari bilan belgilangan.

4-Reja: Kadimgi davrda Markaziy Osiyoda davlatchilikning paydo bulishi va ilk davlatlar moliyasi

Tayanch iboralari: O‘zlashtiruvchi iktisodiyot, matriarxat, patriarxat, urug‘ oksokoli, neolitik davr, mulkdorlar, mulkiy tengsizlik, ijtimoiy tengsizlik, sun’iy sug‘orish, shaxsiy mulkchilik, xususiy mulkchilik.

1. Davlatning moxiyatini, uning vazifasi va urnini belgilash muammosi kishilarning juda kuplab avloddarini to‘lkinlantirib keldi.

Bugungi kunda xam davlatning paydo bulishiga nima sabab bo‘ldi, u kachon paydo bo‘ldi, uning axamiyati nimalardan iborat degan savollar ustida bosh kotirib kelmokdalar.

Fan davlatdan oldin ibtidoiy jamoa tuzumi bulganligini tasdiklovchi, jaxondagi barcha xalklar uni bosib o‘tganliklarini isbotlovchi ko‘plab ma’lumotlarga egadir.

Mexnat kilish umumiy bo‘lgan, xayot ta’minoti vositalari tent taksimlangan urug‘chilik tuzumi insonning yashashi va rivojlanishini kafolatlaydigan jamiyat tuzilishining birdan bir shakli edi. Rivojlanishning bu boskichida karindoshlik munosabatlari, bir avloddan kelib chikishdagi umumiylik ayni bir vaqtda xo‘jalik iktisodiy munosabatlar xam edi. Inson individ sifatida butunlay urug‘ga boglik edi, fakat birgalikdagi sa’y xarakatlar, jipslashish insonning yashashiga yerdam byerardi, yashash manbai esa tabiat ne’matlari edi, shu sababli ishlab chikarishning bu tipi o‘zlashtiruvchi iktisodiet deb ataladi.

Urug‘chilik tuzumi kupchilik xalklarda ikki boskichni bosib utgan: matriarxat yoki onalik urug‘chilik tuzumi va patriarxat otalik urug‘chilik tuzumi. Matriarxat urug‘chilik tuzumining boshlangich boskichi uchun xos edi. Urug‘chilik tuzumining boshlangich boskichida ibtidoiy jamoa jamiyatida ayollarning xukmronlik mavkei usha paytdagi xayot sharoitlaridan, ijtimoiy ishlab chikarishning o‘ziga xosligidan kelib chikar edi. Ibtidoiy dexkonchilik, uy xo‘jaligi yashashning asosiy manbai edi. Ular tabiiy mexnat taksimotiga ko‘ra ayolning chekiga tushgan edi.

Jamiyatdagi erkaklar esa ov va baliqchilik bilan shug‘ullanardi, lekin bu ishlarning xar ikkalasi xam tasodifiylik bilan bog‘lik bo‘lib yashashning manbai bo‘la olmas edi.

Birok, keyinchalik chorvachilik, dexkonchilik, metall eritish, mexnat qurollari va qurol - yarog‘ tayyorlash ijtimoiy ishlab chikarishda xal kiluvchi rol uynay boshladi, Bu ishlar bilan asosan erkaklar shug‘ullanar edilar. Tabiiyki, ularning o‘rni boshqacha bo‘la boshladi va bu o‘z navbatida ularning jamiyatdagi mavkei o‘zgarishiga olib keldi.

Asta-sekin urug‘chilik tuzumi iktisodiyotida, ishlab chikaruvchi kuchlarning rivojlanishida jiddiy uzgarishlar yuz byera boshladi. Birok, chorvachilik va dexkonchilikning paydo bo‘lishi insoniyat jamiyati tarakkietida chinakam inkilob bo‘ldi.

Bu mexnat qurollari yaratilishigagina olib kelmasdan, balki yashash vositasi paydo bulishiga olib keldi. Bu vokea nealit davrida yuz byerganligi uchun xam bu inkilob-nealit davri deb ataladi. U o‘zida o‘zlashtiruvchi iktisodiyotdan ishlab chikaruvchi iktisodiyotga o‘tish davrini ifodaladi. Bu esa insoniyat jamiyati tarakkieti uchun sifat jixatidan yangi shart sharoitlar yaratib byerdi.

Neolitik inkilob o‘z natijalariga ko‘ra jiddiy ijtimoiy iktisodiy oqibatlarga ega bo‘ldi. U inson jamoa mexnatiga muxtoj bulmay kolishiga olib keldi. Davlat urug‘-kabila jamoasi o‘rniga xududiy kushnilar jamoasi paydo buldi. Bu jamoa odamlarni kon-karindoshlik prinsipi buyicha emas, balki mol va yerga birgalikda egalik qilish prinsipi buyicha birlashtirar edi. Lekin, vakt o‘tishi bilan ancha takomillashgan mexnat qurollari, to‘plangan tajriba shunga olib keldiki, chorva mollarini birgalikdagi boqish va yerga birgalikdagi ishlov byerish zaruririyati kolmadi. Bu ishlar bilan aloxida oila-xo‘jalik guruxi xam bemalol shug‘ullanishi mumkin bo‘ldi. Uy, chorva mollari, ishlab chikarish qurollari bu oilaning o‘z mulkiga aylandi. Bu vaktga kelib oilaning o‘zi sezilarli o‘zgarishlariga uchradi. Bu o‘zgarishlar uning shakliga xam, moxiyatiga xam daxldor edi. Guruxli nikox o‘rniga fakat bir ael bilan o‘rtasidagi nikox munosabatlarini takazo etuvchi juftli nikox keldi. U o‘z navbatida nikoxning o‘zida ayolning fakat bitta erkak bilan vaktinchalik yoki doimiy nikoxda bulishini ifodalovchi monogam (yakka nikox) shakli bilan almashdi. Monogam oilaning birinchi tarixiy shakli-patriarxal oiladir bu oilani asosida ishlab chikarish quroliga mulk egaligini ota boshkarar edi. Patriarxal oilaning paydo bo‘lishi qadimiy urug‘chilik tizimida xosil bo‘lishiga olib keldi. Aloxida oila, F. Engelsning ifodasi buyicha, urug‘chilikka xaf soluvchi kuchga aylandi.

Chorvachilikka va dexkonchilikka ajralib chikkan ijtimoiy mexnat taqsimoti oqibatida odamlarda yashash vositalarini olishning barqaror manbai paydo bo‘ldi, bu manba xayot kechirish minimumidan ko‘prok narsa byerishi mumkin edi, ya’ni sotish, almashtirish, to‘plash mumkin bo‘lgan ortikcha maxsulot vujudga keldi. Ayrim shaxslar yoki jamiyatning bir

qismi qulida ortikcha maxsulotning tuplanishi mulkdorlar va paydo bulishiga olib keldi. Jamoa mulki o‘rniga xususiy mulk kirib keldi. Jamoa bo‘lib mexnat kilish va taksimotdagi tenglik shaxsiy mexnat va uning qushimcha maxsulotni o‘zlashtirib olish mumkinligi, uning aloxida shaxslar eki jamiyatning bir qismi qo‘lida jamlanish insonning inson tomonidan ekspluatasiya kilinishini keltirib chiqardi. Qulchilik, oilalar urtasidagi mulkiy notenglik paydo buldi. Jamiyatning birinchi marta sinflarga-mulkdorlaga va yuksillarga, ekspluatatorlar va ekspluatasiya kilinuvchilarga bulinishi yuz byerdi.

Neolitik inkilob tufayli kelib chikkan jarayonlar asta-sekin chuqurlashib va kengayib bordi, Temirdan yasalgan buyumlarning paydo bo‘lishi, mexnat unumdarligining usishi ishlov byeriladigan yer maydonini kengaytirish, ishlab chikaripshi takomillashtirish imkonini byerdi, bu uz navbatida uning yanada ixtisoslashuvini takozo kilar edi. Xunarmandchilik paydo bo‘ldi. Bu xunarmanchilik ishlab chikarish buyumlarini ozik-ovkat maxsulotlariga almashtirishni keltirib chikardi. Tavar ishlab chikarishi, ya’ni sotish maksadida ishlab chikarish tug‘ila boshlaydi. Bu aloxida oilalar urtasidagi mulkiy tafovutlarning chukurlashuviga va urug‘ning yanada tabakalashuviga olib keldi. Kushimcha ishchi kuchiga bulgan extiej usib bordi va kulchilik ijtimoiy tizimning muxim kismiga aylandi. U tobora kuprok ishlab chikarish soxalarnini kamrab ola boshladi. Urushlar uz yunalishini uzgartira boshladi, ular asta sekin ximoya vositasidan qo‘shimcha ishchi kuchini kulga kiritish vositasiga aylandi.

Ancha boyrok oilalar qullar bilan bir katorda ish kuchi olish uchun kuchsizlashib va kambagallashib kolgan oilalardan foydalannshga intildilar, bu boylar bilan kambag‘allar o‘rtasidagi tafovutlarni yanada kupaytirdi. Mulkiy tengsizlik bilan bir katorda ijtimoiy tengsizlik

yuzaga keldi. O‘z mavkeidan foydalanib tobora ko‘proq yer, mol, xarbiy o‘ljalarni egallab ola boshlagan doxiylar, lashkarboshilar, koxillar guruxi ajralib chiqqan. Ularning xokimiyati shaxsiy manfaatini ximoya qilishga, qullar va yuksillar qabiladoshlarni ushlab turish va buysundirishga tobora ko‘proq xizmat qila boshladi. Doxiylar va lashkarboshilar xokimiyati saylab kuyilmasdan asta- sekin myeros bo‘lib qola boshladi. Doxiylar va lashkarboshilar atrofida yaqinlar va doimiy xarbiy drujina jamlana boshlandi. Ular vaqt o‘tishi bilan imtiyozli ijtimoiy guruxlar bo‘lib ajiralib chikdi.

Tovar ishlab chikarishi va savdoning yanada rivojlanishi yangi ijtimoiy mexnat taksimotiga olib keldi-savdogarlar paydo buldi. Yer, chorva mollari, kullar tobora kuprok uncha katta bulmagan oilalar guruxi kulida tuplana boshladi.

Iktisodiyotda va jamiyat tuzilmasida yuz byerayotgan o‘zgarishlar keskin nizolarni keltirib chiqardi, urug‘ qabila tashkiloti sharoitida ularni xal etish imkoni bo‘lmadi. Boshka tashkilot zarur edi. Mana shu tashkilot davlat bulib chikdi.

Davlat birdaniga yuzaga kelmadi, balki asta- sekin vujudga keyaaetgan sinflar o‘rtasidagi ziddiyatlar kuchayishi davomida paydo bo‘ldi.

O‘zbekistonning o‘zini iqlimi, tabiiy sharoiti jixatidan juda qadim zamonlarda ibtidoiy odamni yashashi uchun kulay bir joy bo‘lgan. Shunnng uchun xam O‘zbekiston tyerritoriyasida kishilik tarixini eng kuyi boskichlaridan boshlab axoli yashagan. 9 ming yildan ortik davrni o‘z ichiga olgan o‘zbek xalkining tarixida uni ota-bobolari suv uchun sun’iy sug‘orish sistemasini barpo qilish va dexkonchilikning rivojlantirish uchun mexnat qilib katta tajribalar orttirganlar.

O‘zbekiston shaxarlari qadim zamonlardan byeri yirik savdo yullari ustida joylashgan bo‘lib, ular Shark va G‘arb xalklari o‘rtasida iktisodiy va madaniy alokalarni rivojlantirish soxasida katta xizmat qilgan. Demak, shu davrlarda bo‘lgan savdo sotiqlar, soliqlar, turli xil to‘lovlar xakida ushbu fanda o‘rganamiz. Ya’ni davlat kanday kelib chikkan O‘zbekiston xududida davlat moliyasi tarixi kanday kelib chikkan O‘rta Osiyoda, jumladan, O‘zbekistonda olib borilgan tekshirishlar va topilgan arxeolog matyerialdar O‘zbekiston tyerritoriyasida ibtidoiy davrni eng kuyi boskichlaridan, ya’ni muzliklar bosishi davridan byeri odam yashaganini bildiradi.

Kadimgi grek manbaalarida O‘rta Osiyo tuproklarida yashagan xalklar skiflar deb ataladi. Ma’lumotlarda O‘rta Osiyo skiflarini juda kadimga bir xalk deb kursatadi. Parfiya va Baktriyada yana shu skiflar yashaganlar.

Qadimda greklarni ta’rificha, skiflar g‘arbda Dnepr daryosidan tortib, sharqda Tyan-Shan tog‘larigacha cho‘zilgan katta tyerritoriyada yashagan. Ular kupi chorvadorlar, dexkonlar bo‘lgan. Ularni qabilalari esa ma’lum bir tyerritoriyada iktisodiy kelishuv va xarbiy ittifok asosida birlashgan. Bunday birlashmalar massaget, day, shag (sak), deprik va shu kabi nomlar bilan ataladi.

Davlatning zo‘rligi kabilalar, urug‘lar o‘rtasida suvli yerlarni talash masalasini tez xal kiladi.

F. Engels uzining "Oila, xususiy mulk va davlatning kelib chikishi" nomli asarida avvalda kishilarni ichki ishlarini boshkarish uchun saylab kuygan davlat idoralari bora-bora ularning uzlarini ezish kuroliga aylanib ketdi degan edi.

Demak, kichik kichik davlatlarning paydo bo‘lishi pulni paydo bo‘lishiga turtki bo‘lgan. Pulning tarixi juda uzok. Uning paydo bulishi jamiyatda tovar ishlab chikarish bilan boglik. Pul paydo bulmasdan oldin kadimda maxsulotlar bir-biriga bevosita almashtirilgan. Xunarmand o‘zi yasagan asbobini, dexkon etishtirgan xosilni bozorga olib borib o‘zi va oilasi uchun zarur bo‘lgan narsaga o‘zaro kelishuv asosida ayirboshlagan. Ma’lum bir maxsulotlar ayniksa kiyinchilik bilan olinadigan yoki etishtiriladiganlari aloxida axamiyatga ega bulsada ular istalgan narsaga almashtirilavyergan. Ana shunday maxsulotlarning pulning paydo bulishiga turtki bulgan tarixiy manbalardan ma’lum. Urta Osiyoda birinchi pullar

I. Zulkarnaynning sarkardalaridan Selevek asos solgan. Selevkit davlatida Selevekning ug‘li Antiox tomonidan miladdan avvalgi 280 yillarda pul chikarila boshlagan.

Islom ramzi tushirilgan dastlabki tangalar dinor « 4, 3 gr oltin tanga» va dirxam «2, 8 gr kumush tanga» lar esa 685- yillarda Xalifa Abdul Malik tomonidan Suriya va Falastinda zabt etilib muomalaga kiritilgan.

Pul tarixi xakida gan ketganda buyuk sarkarda, Soxibqiron A. Temur davridagi pul tizimi tug‘risida xam to‘xtalib o‘tamiz. A. Temur davlatida 1390 yillarda unta kadar muomilada bulgan to‘rtta kepek dirxami bilan barobar tangalar chiqarila boshlagan. Temur xokimiyatida ushbu dirxamlar miri yoki amiriy, ya’ni amirning pullari degan nom olgan . Temur pullaring shakli aylana yuzasida arabcha so‘zlar, turli shakllar va yulduzlar tasvirlangan. Temur tangalari asosan uch xalkali aks etgan, bu Temur dunyoning uch kitasi xukmdori ekanligini tasdiklovchi belgi bo‘lib, Soxibkiron ushbu tamg‘ani o‘zining farmoyishi bilan yasaladigan barcha buyumlarda aks ettirgan. Oradan necha zamonlar, necha kunlar o‘tib falaklning gardishi ila qadim Turkistonda O‘zbekistan mustakil davlat bo‘ldi. Xukumatimiz qabul kilayotgan qarorlar prizidentimiz I. A. Karimov yuritayotgan siyosati xozirgi kun talablariga javob byera oladi. Dunyoda pulning turi kup, uning shakli xam turli. Bizning pulimizga asosan tarixiy obidalar muxrlangan, bu boy tariximizga bulgan katta etiborni anglatadi.

Markaziy Osiyoda davlatchilikning paydo bo‘lishi va ilk davlatlar moliyasi.

O‘zbekistan Markaziy Osiyoda eng kadimgi ulkalardan biri xisoblanadi. Atokli kirg‘iz adibi Chingiz Aytmatov 1964 yil ko‘zida «Pravda» gazetasida «Paxtaning oydin yuli» nomli makolasida o‘zbek xalkining tarixi va tarixiy o‘rni xakida «kadimgi Gresiya Ovrupoda sivilizasiya uchog‘i sifatida kanday ) tutgan bulsa, O‘zbekiston va o‘zbek xalki Osiyoda butun turkiy ulkalar va barcha turkiy xalklar tarixida xuddi shunday o‘rin egadlagan» deb ko‘rsatgan edi.

Shu munosabat bilan davlat moliyasi tarixini o‘rganar ekanmiz uni Markaziy Osiyoda, xususan O‘zbekistonda davlatning kelib chikishi bilan uzviy bog‘langan xolda tahlil kilishimiz kyerak.

Markaziy Osiyo hududida, xususan O‘zbekiston mintaqasida davlatchilikning paydo bo‘lishi bundan 2700 yil oldin, ya’ni miloddan avvalgi I ming yillikning VII asrida sodir bo‘lgan.

Bu xulosaga faqat arxeologik izlanishlar emas, balki bundan 3000 yil oldin o‘lkamizda yaratilgan «Avesto» yodnomasi, shuningdek Byeruniyning «qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» va boshqa asarlar guvohlik byeradi.

«Avesto» asarida patriarxat urug‘ jamoasi haqida, sinfiy tabaqalanish hakida muammolar tilga olingan. Jamiyatning ijtimoiy tarkibi va undagi sinfiy tabaqalanish jarayoni haqida qimmatli ma’lumotlar byerilgan. Bu tabaqalanishda aholining asosiy qismini o‘trok xayotga, dexkonchilik va hunarmandchilikka o‘ta boshlagan, ko‘chmanchi chorvachilikka e’tibor kuchaygan, qadimgi shaxarlar, dexkonchilik viloyatlarining shakllanish jarayoni kechayotgan davrga tug‘ri keladi. Albatta bu jarayon davlat ishtirokisiz amalga oshmagan. Davlat dastlab ayrim tuman, keyinchalik shaxar, viloyat mikyosida shakllangan. Markazlashgan davlatni shakillantirishga bo‘lgan extiyoj asosan 3 sabab bilan tushuntiriladi.

Birinchidan, sug‘orma dexkonchilikni tashkil kilgan, unlab kilometrga cho‘zilgan kanallar qazish, yangi yerlarni ochish, saroylar, mudofaa devorlari, xarbiy kurg‘onlar kurishda jamoatchilikning ishtirokini talab kilgan

Minglab kishilar jalb kilingan bu tadbir davlat ishtirokisiz bo‘lmagan.

Ikkinchidan, davlat oldidagi vazifalarni amalga oshirish uchun moddiy va pul mablag‘larini shakllantirishni talab kilgan.

Ana shunday ilk, qadimgi davlatlarga Xorazmdan tashkari Baktriya, Parpiya, Fargona, Toxariston va bopsha davlat birlashmalari kiradi.

Ikkinchi masala - O‘zbekiston xalqlari o‘z boshidan kishilik tarakkiyotining quldorlik ijtimoiy formasiyasini kechirdimi degan savoliga byeriladigan javob.

Umumiy tarixdan ma’lumki, quldorlikning asosiy xususiyati birinchidan, qul bir yoki bir necha xujayinning shaxsiy mulki xisoblanadi ikkinchidan, u ishlab chikarish vositalariga ega bulmaydi; uchinchidan, kul ekspluatasiyaga noiktisodiy yul bilan majbur kilinadi.

Rim va Gresiyada kuldorlikka ana shu tamoillar iktisodiy asos bo‘lgan, lekin O‘zbekiston xududida xunarmandchilik, savdo sotiq buyicha bunday tamoillar mavjud bo‘lgan bo‘lsa xam, lekin qishlok xo‘jaligi soxasida quldorlik shunday xususiyatlarga ega bo‘lganki, bu xususiyatlar uning feodalizmga nisbatan keskin fark kilmaganligini ko‘rsatadi. Bu mintakada K.Marks yozganidek: Osiyocha ishlab chikarish usuli mavjud bulib. bu usul zaminida ozod dexkon jamoalarining mexnati asosida kurilgan.

Masalan, Kushonlar davrida ishlab chiqarishda xizmat kilib, xosil etishtirganlar. Xarbiy zodagonlar yer egasi bulib, ular «dexkon» deb atalgan, dexkonlar feodalgomda Rossiyadagi pomeshchik (yer egasi)ga uxshab, xizmatkorlari, katta bog-roglari, chorva mollari, kullardan iborat chorakorlari, xatto kup xotinlari, kanizaklari bulgan.

Dexkon koshavarzlar yaratgan moddiy ne’matlarni uz ixtiyorlari bilan taksimlaganlar. Bu ne’matlarning ozgina kismi koshavarzlarga koldirilib, kolgan kismiga dexkon egalik kilgan, kushimcha maxsulotning bir kis mini davlatga soliklar shaklida topshirgan. 

Shu munosabatlar bilan ayrim mamlakatlar xakida gapirganimizda, feodalizm yoki kuldorlik sharoitida yashaganlarini aniklash kiyin. Kupchilik xollarda ularsh davlat daromadlari va xarajatlari bir biridan kam fark

kiladi.

Uchinchi masala. Davlat xazinasiga xududimizda yashab utgan mustakil davlatlarning egalik kilishi yoki ularni boskinchi mustamlakachilar ixtiyorida bulishi Azamat Ziyoning «Uzbek davlatchilik tarixi» kitobining mundarijasida Amir Temur davlatigacha utgan un uch mustakil davlatning ruyxati byeriladi va ular uch guruxga bulinadi:

1.Miloddan oldingi uzbek davlatchiligi (bunta Xorazm, Baktriya. Parpiya, Fartona va Toxariston kiradi).

2.Melod boshidan islomgacha bulgan davrdagi uzbek davlatchiligi (bunta Kushonlar, Eftalitlar, Apshnalilar kiradi).

3.Islomdan keyingi Amir Temur davlatigacha bulgan davlatlar (bunta Samoniylar, Koraxoniylar, Taznaviylar, Saljukiylar, Anushteginiylar kiradi).

Sanab utilgan davlatlar davlatchilik tarixida asosan mustakil davlat sifatida uz funksiyalarini bajarganlar. Lekin davlatchiligimiz tarixida xududimizni boskinchilik bilan egallab, uz xukmronligini amalga oshirgan xorijiy davlatlarni xam kursatib utishimiz kyerak. Bu davlatlarga:

1.Adamoniylar

2.Iskandar Zulkarnayn xukmronligi

3.Arab boskinchilari

4.Mugul boskinchilar xukmronligi kiradi.

Kursatilgan guruxlarga ajratishning axamiyati shundan iboratki, xududimizni zurlik bilan egallagan mustamlakachilar xalk yaratgan boyliklarning kup kismini uz ixtiyorlariga olganlar. Lekin mustakillik uchun kurash olib borgan ajdodlarimiz uz ozodliklari, shu jumladan moliyaviy mustamlakasilik asoratidan kutilishga xarakat kilganlar.

4.Ilk davlatlarning boshqaruv tizimi va boshqaruv uslublari.

Eramizdan oldingi birinchi ming yillikning urtalarida markaziy Osiyo xududi Eron boskinchilari Axamoniylar tomonidan bosib olingan. Bu davlat xukmronligi 200 yildan ortik davom etgan. Tarixchi B.Gafurovning ukdirishicha bu ulkan Eron davlatining chegaralari Xind okeanidan Saxroi kabirgacha chuzilib ketgan. Uning chegaralarida kora, Egey, Kaspiy, Orol, kizil dengiz, Fors kurfazi, Xind okeani tulkinlari mavj urib turgan. Bu jaxon mikyosidagi xududni egallagan davlat ma’muriy jaxatdan 20 satrapiyaga bulingan. XaR bir satrapiyaga satrap (xokim) va tumashtrga xukmdorlar, oksokollar tayinlangan. Axamoniylar shaxanshoxi Doro tomonidan ma’muriy, moliyaviy yer va pul isloxotlarini utkazilishi satraplarni tinmay xizmat kilishlarini talab kilgan. Doro buyrugi bilan Urta Osiyoga kirgan 4 satrapiya xar yili 1100 talant mikdorida (Bir talant 30 kg kumushga tent) solik tulagan. Solikni undirish asosan xar bir tumanda tayinlangan oksokollar tomonidan amalga oshirilgan. «Alpomish» dostonida solikdarni kishlok

oksokollari tuplaganlar va mirzaga toppshrganliklari kayd kilingan. tartib Axmoniylar davridan boshlab raem bulgan bulsa kyerak.

Meloddan oldingi 329 yilda xududimiz Iskandar Zulkarnayn tomonidan ishgol kilingan. Bizda Yunon yoki Rum solik tizimi kiritilgani xakida ma’lumotlar bulmasa xam, lekin xar bir satrapiyaga eronlshelar urniga yunonliklar tayin kilingani xakida ma’lumotlar bor.

Markaziy Osiyoda Yunon Baktriya xukmronligi davrida kumush pul zarb kilingani xakida ma’lumotlar bor. Eronliklar xam satraplarga kumush tangalar zarb kilishga ruxsat byerganlar. Bunday xukukning byerilishi tuplangan soliklarni markazga yuborishni kulaylashtirish uchun kilingan bulsa kyerak.

Meloddan oldingi 250-140 yillarda Yunon-Baktriya xukmronligi tugatilgandan keyin, mustamlakachilar ixtiyorida tuplangan mablaglarni markazga junatish vazifasi barxam topdi. Shu bilan birga mustakdl boshkaruv urniga mustakillik asosida boshkaruv tizimi shakllana boshladi.

Masalan, meloddan avvalgi II ayerning 20 yillarida Fargona, Sugdiyona, Baktriya da safarda bulgan Xitoy elchisi Chjan Syan Fargonada kamida 60 ming oila axoli soni jixatidan 300 mingga yakin fukaro istikomat kilgani xakida yozib, Fargona boshkaruv tizimi xukmdor, uning ikki yordamchisi (vaziri) va oksokollar kengashi faoliyat kursatganini keltirgan.

Oksokollar kengashi xukmdorga yakin kishilar xisobidan shakllantirilgan. Ular ijtimoiy, siyosiy va tashki munosabatlarda, chunonchi urush ochish, sulx tuzish, yangi xukmdorni tayinlash, uni taxtdan maxrum kilish tadbirlarini amalga oshirganlar.

Xitoy elchisi Fargonaning iktisodiyoti xakida gapirib, bu yerda paxta ustirilishi, etishtirilgan beda va uzum xitoyliklar uchun yangilik bulgan. Fargonada 60 ga yakin shaxar mavjud bulganligi tilga olingan. Xar bir shaxarning uz xokimi bulgani kursatilgan.

Yukorida keltirilgan ma’lumotlar kadimgi davlatlarda boshkaruvni tashkil kilishda xudud kancha katta bulsa uning bonsharuvi xam murakkablashganlygini, bu ayniksa tashki xujum xollarida ularni bonsharuvning taksimlashtirishga keskin extiyoj sezilganini kursatadi.

Shu munosabat bilan bir suloladan ikkinchi sulolaga, bir podsholikdan ikkinchi xukmdorlikka utilganda boshkaruv takomillashib borganligi isbot talab kilmaydi.

Boshkaruv tizimini klassik namunasi Ismoil Samoniy tomonidan oldingi sulolalar tajribasini umumlashtirib, ilgor tizim sifatida kuyidagicha takdim etgan.

Bu tizim buyicha boshkarish oliy xukmdor dargoxi (saroyi) va devonlar majmuidan iborat bulgan.

Xammasi bulib 10 vazirlik bulib, ularning xammasi oliy xukmdor dargoxiga itoat kilgan.

Bu vazirliklarni axamiyati va mexnat taksimotiga karab, kuyidagi 5 guruxga ajratish mumkin:

1. Oliy xukmdorlar dargoxi axdmiyatidagi va unga xizmat kiluvchi devonlar (vazirliklar). Bunga 1-bosh vazir devoni, ya’ni 9 devon ustidan raxbarlik va nazorat kiluvchi vazir kiradi.

2. Saroy ish boshkaruvchisi devoni-dargox ta’minoti bilan boglik sarf xarajatlar ustidan nazorat olib boruvchi devon,

3. Davlat rasmiy xujjatlarini ishlab chikish devoni

4. Xat xabarlar mutasaddisi devoni. Bu vazirlik xukumat va maxalliy xokimiyat kabul kilgan xujjatlarni, k$fsatmalarni joylarga yetkazgan, maxalliy devonlarning joylardagi bulimlarining faoliyati xakida xakkoniy ma’lumotlar tuplab, xukumatni xabardor kilib turgan.

5. Davlat mulklari devoni, sulolasiga tegishli mol-mulklar ustidan nazorat olib borgan. Ularning faoliyati ni nazorat kilgan

II. Sipoxilarni boshkarish devoni

III. Moliya devoni

IV. Mutanosib devoni: joylarda - shaxar va kishloklarda tartib intizom urnatish, savdo-sotikni narx-navoni nazorat kilish va boshka soxa ishlarini tartibga solgan.

V. krzilik va vakflar devoni: bu devon mulklaridan kanday

foydalanilayotgani va kozilarning faoliyati ustidan nazorat olib borganlar.

Sanab utilgan devonlarning joylarda maxalliy bulimlari bulib, ular fakat markaziy vazirlikka emas, balki joylardagi xokimliklarga xam itoat kilganlar.

5-Reja. Qadimgi davlatchilik turlari, boshqaruv shakli va davlat moliyasi.

Tayanch iboralar: Avesto, arxeologik izlanishlar, mudofaa devorlari, harbiy qo‘rg‘onlar, xshatra, satraplik, gaushaka, talant, Xorazm, Parpiya, Fargona Kushonlar, Xarbiy zodagonlar, Eftalilar, Ashinalilar, Somoniylar, Qoraxoniylar, G‘aznaviylar, Saljuqiylar, Anushteginiylar, Axamoniylar, satrapiya, oliy xukmdor devonlar, Kultegin, Bilkaqaon, azata, chokar, kashavarz, chorikor, vag‘n, hoqon, tudun, ishxid, dapirpat, framandor, kadxudo.

Yozma manbalardagi ma’lumotlarga ko‘ra, O‘rta Osiyo, jumladan, O‘zbekiston hududlarida rivoj topgan ilk davlatlarni – podsholiklar tashkil qilgan. Yunon tarixshunoslari asarlarida Baqtriya podshosi Oksiart va Xorazm podshosi Farasmon haqida ma’lumotlar mavjud.

Ushb davlatlar bir necha viloyatlarni birlashtirgan, shuning uchun ham mil.avv. VII-VI asr davlatchilik tizimiga markaziy va mahalliy boshqaruv xos bo‘lgan. Misol uchun, Baqtriya podshosining qarorgohi davlat poytaxti Baqtra shahrida joylashgan, viloyat va tumanlarni mahalliy hokimlar boshqarib turgan. Ammo yozma manbalarda ana shu davrning saroy unvonlari va harbiy-ma’muriy mansablari haqida ma’lumotlar keltirilmagan.

Mil.avv. 540-330 yillarda O‘rta Osiyo Ahamoniylar davlati tarkibiga kirgan. Bu davlatning boshqaruv shakli – cheklanmagan podsho hokimiyati (mutlaq monarxiya)dan iborat edi. Oliy hukmdor ahamoniylar sulolasining vakili bo‘lgan (Kir II – mil.avv. 558-530 y., Kambiz – 530-525 y., Doro I – 522-486 y. va boshqalar). Doro I davlatni “xshatra” – “viloyat” tushunchasidan kelib chiqqan “satrapliklar” deb nomalangan alohida ma’muriy o‘lkalarga taqsimladi. Mil.avv. 518 yilga kelib, ahamoniylar Hind vodiysidan O‘rta yer dengizigacha bo‘lgan hududlarda o‘z hukmronligini o‘rnatgan.

Gyerodot O‘rta Osiyo xalqlari haqida bunday xabar qiladi: “Baqtriyaliklardan egllargacha bo‘lgan xalqlar 360 talant soliq to‘laganlar. Bu – o‘n ikkinchi o‘lka. (Bir talant 25,92 kg. Kumushdir).

Saklar va kaspiylar 250 talant to‘laganlar. Bu – o‘n birinchi o‘lka. Parfiyaliklar, xorazmliklar, so‘g‘dlar va qariylar 300 talant to‘laganlar. Bu – o‘n oltinchi o‘lka.

Satrapliklarda boshqaruv tizimi. Har bir ma’muriy o‘lka hokimi (qadimgi fors tilida – “xshatrapana”, yunoncha – “satrap”) ahamoniylar podshosi farmoniga ko‘ra tayinlangan.

Masalan, Baqtriyani idora qilgan satraplar Ahamoniylar sulolasi vakillari (mil.avv. 522 yildan boshlab, mil.avv. 423 yilgacha qadimgi fors podsholarining o‘g‘illari va aka-ukalari) bo‘lgan.

Satrap o‘z o‘lkasida viloyat, tuman hokimlari va qishloq oqsoqollariga tayangan holda boshqaruvni amalga oshirgan. Uning vazifalari satraplikning xavfsizligini ta’minlash, harbiy yurishlar paytida o‘lkadan markazga qo‘shinlar yuborish, yillik soliqlarni belgilangan turlarda va miqdorda yig‘ib olib, markaziy davlat g‘aznasiga yetkazib byerishdan iborat bo‘lgan.

Starapliklarning boshqaruv tashkilotida turli mansab va lavozimlar mavjud edi (devonxona boshlig‘i, xazinabon, soliq yig‘uvchi, sud ishlarini yurituvchi, xattot-kotib, xo‘jalik ishlari boshlig‘i). Satrapliklarning faoliyatini nazorat qiluvchi shaxs – “podshoning ko‘zlari va quloqlari” – ayg‘oqchi, qadimgi fors bitiklarida “gaushaka” deb atalgan. U satrapdan mustaqil bo‘lib, satrapliklarning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va aynan satrap faoliyati ahvoli haqida podshoga ma’lumot yetkazib turgan.

O‘rta Osiyo satrapliklari muayyan miqdorda belgilangan kumush soliqlardan tashqari qishloq xo‘jalik, chorva va hunarmandchilik mahsulotlari shaklida ham o‘lpon to‘lashga majbur edilar.

Erondagi qadimgi Pyersepol shahridagi Doro I va Ksyerks podsholar saroy devorlaridagi bo‘rtma rasmlarda turli xalqlarning o‘lpon keltirish manzarasi tasvirlangan. Bu rasmlar qadimgi Sharq xalqlarining o‘ziga xoc qurollari, kiyim boshlari va qiyofasini ko‘rsatib turadi. So‘g‘diylar etti kishidan iborat bo‘lib, podshoga idishlar, gazmol, noma’lum hayvon tyerisi va ikki qo‘yni etaklab kelayotgan holatda tasvirlangan. Saklar uzun cho‘qqili qalpoqlarda tasvirlanib, kiyim-kechalarini ko‘tarib, otni etaklab bormoqdalar. Baqtriyaliklarning besh vakilining idishlarni va tuyani olib borayotgan, xorazmliklarning dudama xanjar, harbiy bolta, bilaguzuk va otni olib kelayotgan holatlari tasvirlangan.

Bu rasmlarda So‘g‘diyona, Baqtriya, Xorazm va saklar o‘lkasidan bo‘lgan soliq to‘lovchilarning ahamoniylar podshosiga turli xil buyumlar (kulolchilik, to‘quvchilik, zargarlik, harbiy qurollar), qadimgi Sharqda mashhur bo‘lgan ot va tuyalarni olib kelayotgan holatlari tasvirlangan. Undan tashqari qadimgi fors yozuvlariga ko‘ra, O‘rta Osiyo viloyatlaridan Eronga oltin va qimmatbaho toshlar – lojuvard (la’l), firuza olib kelingan. Suza shahrida topilgan yozuvlarda Doro I bunday e’lon qiladi: Suzadagi saroyni men bino qilganimda uning bezaklari uzoq yurtlardan olib kelindi... oltin Sard va Baqtriyadan, yaltiroq toshlar va lojuvard So‘g‘diyonadan, firuza Xorazmdan...”.

Soliq yig‘ilishi qishloq oqsoqollari, tuman va viloyat hokimlari zimmasiga tushgan. Soliqlar satraplar saroyi g‘azna omborxonalarida to‘plangan. Satrap o‘lka miqyosidagi soliqlarning yig‘ib olinishi jarayonini nazorat qilgan. Saroy xazinachisi va hisobchilari tuman va viloyatlardan yetkazib byerilgan soliqlar turlari va miqdori asosida iqtisodiy-moliyaviy hisobotlar tayyorlaganlar. Ushbu ma’lumotlar markaziy davlat soliq tashkiloti tomonidan rejalashtirilgan muddatda, maxsus aloqa tizimi xizmatchilari – choparlar orqali fors podshosi qarorgohiga jo‘natilgan.

Satrapliklar xazinasidan ma’lum miqdorda aynan satrapning xonadonlari, mansabdorlar va harbiylar maosh sifatida oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlangan.

Zabt etilgan hududlarni idora qilish maqsadida podsho buyruqlarini joylarga o‘z vaqtida yetkazish va satrapliklardan turli ma’lumotlarni tezkor olish uchun, ahamoniylar davlatida maxsus aloqa xizmati tashkil qilingan edi.

O‘rta yer dengizi bo‘yidagi Kichik Osiyoda Efes shahridan boshlangan “shoh yo‘li” qadimgi Fors davlati poytaxtlaridan biri – Suza bilan bog‘langan (masofa 2470 km). Ushbu yo‘lning sharqiy tarmoqlari Baqtriya orqali So‘g‘diyona va Hindistongacha davom etgan.

“Shoh yo‘li”da xavfsizliklni ta’minlash uchun harbiy istehkomlar va maxsus maskanlar qoshida oziq-ovqat omborxonalari barpo etilgan edi. Har bir 30 km masofada choparlar uchun dam olish va otlarni almashtirishga imkon yaratilgan. Xizmat safarida davlat ishlarini amalga oshiruvchi mansabdorlar (hisobchilar, harbiylar, tekshirish va nazorat xizmati vakillari) ushbu yo‘lda joylashgan omborxonalardan ozuqa bilan ta’minlangan.

Qadimgi yunon tarixshunosi Ktesiyning xabariga ko‘ra, Baqtriya shahidan davlat poytaxti Suzaga otlangan amaldor o‘z xizmat safari davrida har kuni 1-1,5 kg un, 1 litr sharob yoki pivo hamda ma’lum miqdorda go‘sht bilan bepul ta’minlangan.

Makedoniyalik Aleksandr davlati. Mil.avv. 334-330 yillarda makedoniyalik Aleksandrning (Sharqda Iskandar Zulqarnayn, Iskandar Rumiy) harbiy yurishlari natijasida, yunon-makedon qo‘shinlari Kichik Osiyo, Misr, Ikkidaryo oralig‘i va Eron hududlarini zabt etadilar. Yunon-makedon qo‘shinlari Oks-Amudaryodan kechib o‘tib, So‘g‘diyona va Yaksart-Sirdaryoga yaqin joylashgan Ustrushona viloyatiga hujum qiladilar. Mil.avv. 329-328 yilda Baqtriya va So‘g‘diyonada Spitamen boshchiligida yunon-makedonlarga qarshi kurash boshlanadi. Aleksandr qo‘zg‘olonni tor-mor qiladi va Baqtriya, So‘g‘diyona hamda Ustrushonaning bir qismini istilo qilib, mil.avv. 327 yilda Hindistonga hujum boshlaydi. Xorazm, Choch, Farg‘ona va saklar yurti mustaqil bo‘lib qoladi. So‘g‘diyona, Baqtriya, Marg‘iyona va Parfiya makedoniyalik Aleksandrning davlatiga qo‘shilib, keyinchalik ularning tuprog‘ida ayrim yunon-makedon davlatlari vujudga keladi.

Sharqda Aleksandrning boshqaruv faoliyati dastlab Yunonistonnning ayrim demokratik an’analariga (harbiy yo‘lboshchilar kengashi, qo‘shinlar yig‘ini) asoslangan edi. Qo‘shinlar yig‘inida sud ishlari ko‘rib chiqilgan, jinoyat va jazo masalalari muhokama qilingan. Jinoyat turlari ichida eng og‘irlari –podshoga qarshi fitna, xiyonat, isyonga da’vat hisoblanib, ushbu harakatlar uchun o‘lim jazosi belgilangan. Qatl etish qarori qo‘shinlar yig‘inida qabul qilingan. Yurishlar tugagandan so‘ng, Aleksandr Sharqda barpo etgan yangi davlat hududlarida ahamoniylardan myeros qolgan idora-tartib usullarini o‘zgartirmagan. Satraplik instituti va soliqlar yig‘ib olish tizimi o‘z ahamiyatini saqlab qolgan.

O‘rta Osiyoda zabt etilgan viloyatlar va shaharlarni boshqarish uchun yunon-makedon sarkardalari bilan birga mahalliy hokimlar ham jalb etilgan. Yozma manbalardan ma’lumki, Aleksandr davrida mahalliy aholi vakillaridan Fratafyern – Girkaniyada, Artaboz – Baqtriyada, Oksiart va Xorien – So‘g‘diyona viloyatlarida hokimlik qilar edi. Mil.avv. 325 yilda Oksiart idorasiga Paropamis – Hindikush viloyati topshirildi (Aleksandr Oksiartning qizi Ravshana – Roksanaga uylangan edi).

Mil.avv. 325-324 yillarda makedoniyaliklar yarog‘-aslahalari bilan qurollangan mahalliy aholi qo‘shinlari yunon-makedonlar armiyasi safiga jalb etiladi. Aleksand mahalliy hokimiyat vakillariga nisbatan maqsadli siyosat olib borgan. Mil.avv. 324 yilda Suza shahrida o‘n mingta yunon-makedon askarlari mahalliy ayollarga uylanadi. Aleksandr va sarkarda Gefestion Doro III ning qizlariga hamda sarkarda Salavka Spitamenning qizi Apamaga uylanadilar.

Bunday yondashuv aniq siyosiy maqsad – yangi davlatchilik barpo etish g‘oyasi bilan bog‘langan edi. Bu davlat nafaqat turli xalqlarning siyosiy birlashmasi bo‘lmay, balki uning kelajakda makedonlar va Sharq zodagonlari qon-qarindoshlik vorisligiga tayangan davlatga aylanishi rejalashtirilgan edi.

Yozma manbalarga ko‘ra, Aleksandr fantastik g‘oyaga ega bo‘lgan: har bir inson nafaqat o‘zi tavallud topgan va avaylab asragan yurti, balki butun jahon-insonlar zamini – oykumena, uning vatani degan tuyg‘usi bilan yashashi lozim edi. Shunda barcha insonlarning dunyoqarashlari, turmush tarzi va urf-odatlari bir-biriga qo‘shilib yangi asoslarda rivojlanishi nazarda tutilgan. Qadimgi yunon muallifi Plutarxning aytishicha, ushbu qarashlar barcha insonlarni yagona xalq sifatida umumiy qonunga rioya qilgan holda, yagona davlatda birlashtirish maqsadi bilan bog‘langan. Ular “barcha uchun yagona bo‘lgan quyosh nurlari singari yagona adolatga intilardi”.

Ko‘plab xalqlar va mamlakatlarni birlashtirib yagona davlat tuzish g‘oyasi, insonlarni umumiy ong va yagona tafakkurga bo‘ysundirish g‘oyasi yangilik emas edi. Bunday maqsadni qadimgi fors podsholari ham o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yganlar, shu tufayli mil.avv. 490 yilda yunon-fors urushlari boshlangan.

Aleksandrning harbiy yurishlari Sharq va G‘arb o‘rtasidagi keng savdo-sotiq va madaniy aloqalarning rivojlanishiga olib keldi. Siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatning o‘zgarishi natijasida mahalliy hamda yunon madaniyatining qo‘shilish jarayoni boshlanadi. Bu jarayonning ta’sirini moddiy madaniyatning rivojlanishida, qurilish va me’morchilik, kulolchilik va tasviriy san’at, yangi yozuvlarning tarqalishi, tangashunoslikda hamda diniy e’tiqodlarda ko‘rish mumkin. Yunonlar qadimgi Sharqning juda ko‘p madaniy yutuqlarini qabul qiladilar va o‘z navbatida mahalliy aholi madaniyatiga ham ta’sir ko‘rsatdilar. Shu davrdan boshlab, bir necha asrlar davomida, Sharqning siyosiy tarixi (davlat tizimi, boshqaruv usullari, qonunlar va huquq)da turli an’analarning sintezini, ya’ni qo‘shilib rivoj topishini kuzatish mumkin.

Salavkiylar davlati. Makedoniyalik Aleksandrning harbiy yurishlari natijasida Bolqon yarim oroli, Kichik Osiyo, Misr, Eron, Sirdaryo va Hindistongacha cho‘zilgan hududda ulkan davlatga asos solinadi. Aleksandr bu davlatning poytaxti qilib Bobil shahrini e’lon qiladi. Ammo uning vafotidan so‘ng (mil.avv. 323 yil) bu yirik davlat parchalana boshladi.

Miloddan avvalgi 312 yilda, taxt uchun bo‘lgan to‘xtovsiz kurashlar natijasida davlatning sharqiy qismi (Kichik Osiyo, Suriya, Eron va O‘rta Osiyo) Sarkarda Salavka hukmronligiga o‘tadi. Salavkiylar hokimiyati Sharqdagi harbiy manzilgohlarda joylashgan yunon-makedon va makedonlar yarog‘-aslahalari bilan qurollangan mahalliy xalqlar vakillarining harbiy kuchlariga tayangan edi. Umuman olganda, yunon-makedon hokimiyatini mustahkamlash maqsadida Sharqda ko‘plab harbiy tayanch nuqtalarini barpo etish Aleksandr davrida boshlangan. Jumladan, yunon tarixchilarining ma’lumotlariga ko‘ra, Aleksandr O‘rta Osiyoda 8-12 tagacha shaharga asos solgan (Oksdagi Aleksandriya, Aleksandriya Esxata, Marg‘iyonadagi Aleksandriya va hokazo). Ularning ba’zi birlari So‘g‘diyona va Baqtriyada vayron qilingan shaharlarning o‘rniga qurilgani uchun harbiy istehkomlar sifatida poydevor toshi qo‘yilgan. Shu shaharlardagi yunon-makedonlarning otliq va piyoda qo‘shinlari qo‘riqchi vazifalarini bajargan.

Salavkiylar davlati yaxlit bir xalq yoki elatlardan iborat bo‘lmay, mazkur davlat turli etnik guruhlarni harbiy yo‘l bilan birlashtirish orqali vujudga kelgan edi. Davlat boshqaruvining barcha siyosiy, huquqiy va ijtimoiy yo‘nalishlari podsho saroyi bilan bog‘liq bo‘lib, bu davlat boshqaruvida katta ahamiyat kasb etgan. Ahamoniylar davridagi singari davlat ishlarini olib boruvchi devonxona mavjud bo‘lgan. Ayrim manbalar salavkiylar saroyidagi xat-hujjat ishlarining boshlig‘i lavozimi haqida ma’lumotlar byeradi.

Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda, salavkiylar davlatida anchagina murakkab soliq tartibi joriy qilingan bo‘lib, salavkiylar hukmdorlari o‘zlarigacha mavjud bo‘lgan soliq tartibini o‘zlashtirgan holda, unga birmuncha o‘zgartirishlar kiritishga muvaffaq bo‘lgan. Dehkonlardan yer solig‘ini yig‘ib olish satrap hokimlarining vazifasi edi. Bu soliqlarning miqdori aniq belgilangan bo‘lib, viloyatlardan keladigan soliqlarning umumiy miqdori qishloq jamoalaridan tushadigan soliqlarga bog‘liq bo‘lgan.

Miloddan avvalgi 293 yilda davlatning sharqiy viloyatlariga Salavka va Spitamen qizi Apamaning o‘g‘li Antiox hokim vazifasini bajaruvchi bo‘lib tayinlanadi. Ona avlodi tomonidan Antiox uchun O‘rta Osiyo ota-bobolari yurti bo‘lgan.

Uning hokim lavozimiga tayinlanishida ham ushbu qarindoshchilik hisobga olingan. Demak, salavkiylar davri boshqaruv tizimiga xos asosiy xususiyatlardan biri davlatdagi hukmron shaxs vakillari yunon-makedon va mahalliy zodagonlarning nasliy tomonidan aralash bo‘lishi lozimligidir.

Antiox ko‘pdan-ko‘p salavkiylarga qarshi qo‘zg‘olonlarni bostirishga, yangi istehkomlarni qurishga, otasi va shaxsan o‘zining nomidan tanga pullarni zarb etishga va boshqa davlat ishlarini bajarishga majbur bo‘ladi. Nihoyat miloddan avvalgi 280 yilda Salavkaning o‘limidan so‘ng Antiox yirik davlatning podshosi bo‘lib, 20 yil davomida hukmronlik qiladi.

Yunon-baqtriya davlati. Salavkiylar davlatida taxtni egallash uchun o‘zaro kurash avj oladi. Miloddan avvalgi III asrning o‘rtalarida salavkiylar davlatidan Baqtriya ajralib chiqadi. Yunon muallifining ma’lumotiga ko‘ra: “Diodot, baqtriyaliklarning ming shaharlari hokimi o‘zini podsho deb e’lon qiladi”. Shunday qilib, Yunon-baqtriya davlatining tarixi boshlanadi. Bu davlatga salavkiylardan mustaqil bo‘lgan yana bir davlat – Parfiya raqobat qilib, keyinchalik u qudratli Rim impyeriyasiga qarshi kurash olib boradi.

Yunon-Baqtriya davlatining gullab-yashnagan davri miloddan avvalgi III asrning ikkinchi yarmi va II asrning birinchi yarmiga to‘g‘ri keladi. Yunon-Baqtriyaning markazi Baqtra shahri edi. Davlat bir qancha dehqonchilik viloyat va tumanlarini o‘z ichiga olgan. Yunon-Baqtriya davlati markazlashgan bo‘lib, viloyat va tuman hokimlari podshoga bo‘ysunar edilar. Podsho yunon-makedon avlodlaridan (Diodot, Evtidem, Demetriy, Evkratid) bo‘lgan.

Yunon-Baqtriya davlat tuzumi makedoniyalik Aleksandr davrida joriy etilgan siyosiy an’analarga asoslangan. Podsho faoliyati harbiy kuchlarga va viloyat hokimlariga tayangan edi. Muhim savdo yo‘llari bo‘yida harbiy-strategik va iqtisodiy ahamiyatga ega bo‘lgan joylarda tayanch istehkomlar va qal’a-panohgohlar qurilgan.

Miloddan avvalga III- II asrlarda turli davlatlar o‘rtasidagi nizolar va urushlarga qaramay, shu davr ijtimoiy-iqtisodiy hayotida bosqichma-bosqich rivojlanish jarayonlarini kuzatish mumkin (qishloq xo‘jaligi, hunarmandchilik va shaharlarning rivojlanishi borasida).

Kushon davlati. Miloddan avvalgi II asrning o‘rtalarida Yunon-Baqtriya davlati tinimsiz urushlar olib borishga majbur bo‘lib, harbiy-siyosiy qudratini yo‘qota boshlaydi. Bundan foydalangan yuechji qabilalari miloddan avvalgi 140-130 yillarda Yunon-Baqtriya podsholigini bosib oladilar.

Miloddan avvalgi I asrda yuechji qabilalari uyuushmasida Gushuan (Kushon) hokimligi ancha kuchaydi. Olimlar fikriga ko‘ra, dastlab guyshuan qabilasi Surxon vohasida joylashgan va ularning poytaxti Dalvarzin shahri (Sho‘rchi tumani) bo‘lgan. Podsho Kujula Kadfiz davrida Kushon hokimligi hududi ancha kengayib, davlat tarkibiga Janubiy Tojikiston, Afg‘oniston va Kashmir yerlari qo‘shib olingan.

Kushon podsholari ichida eng mashhuri Kanishka davri bo‘lib, bu davrda (I-II asrlar) davlat ulkan saltanatga aylandi. Kushon podsholigi Surxon vohasi, Janubiy Tojikiston, Afg‘oniston, Shimoliy Hindiston va Sharqiy Turkiston hududlarini o‘z ichiga olgan. Kanishka zamonida poytaxt Peshovorga ko‘chiriladi. Qadimgi dunyo tarixida mashhur bo‘lgan Rim, Parfiya, Xitoy davlatlari kabi Kushon podsholigi ham yirik qudratli davlatlardan biriga aylandi. Xitoy mullifi Syuan Szyanning yozishicha, Kanishka podsholik qilgan davrda uning shon-shuhrati qo‘shni mamlakatlarga yoyildi.

Shunisi diqqatga sazovorki, O‘zbekiston hududining asosiy qismi (Xorazm, Zarafshon, Qashqadaryo, Toshkent va Farg‘ona vohalari) Kushon davlati tarkibiga kirmagan. Ushbu hududlarda boshqa mahalliy davlatlar rivojlanib, kushon madaniyatiga xos an’analar deyarli tarqalmagan. Bundan tashqari, Kushon davlatining shimoliy chegaralari Ko‘xitog‘, Boysun va Hisor tog‘lari orqali o‘tgani haqida Boysun tumanidagi Darband atrofida topib tekshirilgan yirik, mustahkam mudofaa devorlari dalolat byeradi. Ular harbiy tayanch nuqta sifatida davlat chegaralarida barpo etilgan.

Kushonlar sulolasi yozma manbalar asosida va tangashunoslik tadqiqotlari orqali o‘rganilgan. Kushonlar davrida chiqarilgan ilk tangalarning bir tomonida Yunon-Baqtriyaning so‘nggi podshosi Gyermey tasviri, ikkinchi tomonida esa “kushonlar yog‘busi Kujula Kadfiz” degan so‘zlar bor. Demak, dastlab Kushon hokimlari o‘z nomlarini “podsho”, “shoh” tushunchalari bilan bog‘lamaganlar. Ammo Kushon davlati hududining kengayishi va siyosiy-harbiy ahamiyatining o‘sib borishi bilan birga tanga pullarda “shoh”, “Shohlar shohi” atamasi ko‘pdan-ko‘p uchraydi. Bunday o‘zgarishlar davlatning harbiy qudrati ko‘pchilik mamlakatlar tomonidan tan olinganini izohlaydi.

Podsho Kanishka I o‘zidan oldingi davlatni boshqaruv an’analarini saqlab qoldi va davom ettirdi. Ma’lum viloyatlar va shaharlar davlat tepasida turuvchi oliy hukmdor noiblari tomonidan boshqarilar edi. Bunday noiblar podsho tomonidan tayinlanib, uning eng yaqin va ishonchli vakillari hisoblangan. Ular oliy hukmdorga so‘zsiz itoat etib, doimiy ravishda davlat xazinasiga o‘lponlar to‘lab turganlar. Kushonlar davrida mahalliy aholidan yig‘iladigan soliq tartibi haqidagi ma’lumotlar bizgacha saqlanmagan bo‘lsa-da, bunday tartib mavjud bo‘lganligi aniq.

Kushon podsholigi iqtisodiyotining asosini sug‘orma dehqonchilik, savdo va hunarmandchilik tashkil qilgan. Hunarmandchilik turli kasblardan iborat bo‘lgan: kulolchilik, harbiy qurollar yasash, zargarlik, temirchilik, to‘quvchilik.

Kanishka davrida Hindistondan tarqalgan Budda dini davlat diniga aylandi. Oromiy va yunonlar yozuvlari asosida kushon yozuvi vujudga kelgan.

Kushon davlatining inqirozga uchrashi Yunon-Baqtriya va Rim saltanati tarixiy taqdiriga ancha o‘xshab kyetadi. Bu davlatlarning barchasi qulash arafasida tinimsiz urushlar olib borishga majbur bo‘lganlar. IV asrga kelib Kushon podsholigi asosiy hudularidan mahrum bo‘ldi. Kushonlarning ayrim mulklari faqat Shimoliy Hindistondagina saqlandi.

O‘zbekistonda qadimgi mahalliy davlatchilik tarixi Qang‘, Davon va Xorazm davlatlari rivoji bilan uzviy bog‘lanadi.

Qang‘ davlati miloddan avvalgi III asrning boshlarida paydo bo‘lgan. Dastlab uning hududiy asosini Toshkent vohasi tashkil etgan. Qang‘ davlatining tashkil topish sabablaridan biri tashqi harbiy hujumlardan himoyalanish zarurati bo‘lgan. Bu jarayon yunon-makedon hukmronligiga qarshi kurashlar davridan boshlangan. Ma’lumki, miloddan avvalgi 329 yilda Aleksandr qo‘shinlari hozirgi Bekobod va Xo‘jand oralig‘ida Sirdaryodan kechib o‘tadilar va mahalliy aholi qo‘shinlariga hujum qiladilar. Qattiq jangdan so‘ng Aleksandr ortga qaytib, Sirdaryo bo‘yida Aleksandriya Esxata (uzoqdagi Aleksandriya) shahriga asos soladi.

Mahalliy aholi tomonidan Aleksandrning harbiy harakatlariga bildirilgan munosabatlari haqida tarixshunos Kursiy Ruf bunday yozadi: “Tanais (Sirdaryo) ortidagi skiflar (saklar) davlatining podshosi makedonlar tomonidan daryo bo‘yida solingan shaharni qullik bo‘yinturug‘i bo‘lishini sezib, uni vayron qilish va makedonlarni daryo qirg‘og‘idan uzoq masofaga quvib chiqarish uchun katta bir otliq qo‘shinga yo‘lboshchi tayinlab o‘z akasini yuboradi”.

Miloddan avvalgi II va milodiy I asrda Qang‘ davlatining hududi ancha kengayib, Toshkent vohasi, Talas vodiysi va Chu daryosining quyi oqimidagi yerlarni o‘z ichiga oladi. Qang‘ davlatining ikkita poytaxti bo‘lgan – Qang‘diz (Oqqo‘rg‘on tumani) va O‘tror. Qang‘ hukmdorlari ulardan birida yozni, ikkinchisida esa qishlovni o‘tkazar edilar.

Davlat aholsining asosiy qismini o‘troq (dehqonlar), yarim o‘troq va ko‘chmanchi chorvadorlar tashkil qilar edi. Bunday vaziyat Qang‘ning tabiiy sharoiti va aholsining mashg‘ulotlari bilan bog‘langan. O‘troq aholi shaharlar va ularning atroflaridagi vodiylarda yashab, hunarmandchilik va dehqonchilik bilan shug‘ullanganlar. Dasht tumanlarida chorvachilik rivojlangan.

O‘zbek xalqi davlatchiligi tarixida oz o‘rganilgan masalalardan biri Davon davlati tarixidir. Bu davlat shu nom bilan Xitoy manbalarida tilga olinadi (boshqa manbalarda Parkana deyilgan). Dovon davlati taxminan miloddan avvalgi III asrda paydo bo‘lgan. Davon davlatini tadqiqotchilar qadimgi Farg‘ona deb hisoblaydilar. Yozma manbalarga ko‘ra, “Davon diyorida 70 ga yaqin katta-kichik shahar bo‘lgan, aholsining soni bir necha yuz mingga yetadi”. Tadqiqotlarga ko‘ra, qadimgi Farg‘onada 300 ming aholi yashagan. Shaharlarning ichida davlat poytaxti hisoblangan Ershi shahri alohida ahamiyat kasb etgan. Miloddan avvalgi 104-101 yillarda Xitoy qo‘shinlari Davonga yurishlar qilib Ershi shahrini qamal qiladilar. Shu paytda Qang‘ davlati qo‘shinlari yordama kelib, xitoyliklarga qarshi kurashda faol qatnashadilar. Xitoy lashkarlari sulhga rozi bo‘lib, Davonni tashlab chiqadilar.

Qadimshunoslarning tadqiqotlari natijasida Farg‘onada ko‘p sonli uy-qo‘rg‘onlar, qishloq va shahar xarobalari topilib o‘rganilgan. Ular ayrim hosildor dehqonchilik tumanlarida joylashgan. Davon davlatining aholisi dehqonchilik bilan shug‘ullangan.

Qadimgi Farg‘ona o‘zining “samoviy” otlar zoti bilan mashhur bo‘lgan. Yozma manbalar Xitoy impyeratorining Davonga bostirib kirishi sababini shunday ochib byeradi: “Davon davlatining Ershi shahrida g‘aroyib otlar mavjudligi haqida saroyga xabar keldi. Impyeratorning “samoviy” otlarga ishtiyoqi ortdi”.

Davon davlati Xitoy, Hindiston va boshqa Sharq mamlakatlari bilan bo‘lgan xalqaro savdoda muhim o‘rin tutgan.

Miloddan avvalgi IV-III-II asrlarda Qadimgi Xorazm mustaqil davlat bo‘lib, Aleksandr, salavkiylar va Yunon-Baqtriya davlatlari tarkibiga kirmagan. Bu hol Xorazmda o‘ziga xos mahalliy davlatchilik tizimi rivojiga muhim omil bo‘ldi. Aleksandr davrida Xorazmda Farasmon ismli podsho hokimlik qilgan.

Yunon tarixshunosi Arian bunday xabar qiladi: “Aleksandrning oldiga bir yarim ming chavandozlarga yo‘lboshchi bo‘lib, Xorazmliklarning podshosi Farasmon etib keladi. U kolxlar va amazonka qabilalariga qo‘shni bo‘lib yashaganligi haqida hikoya qilib, Aleksandrning amazonkalar, kolxlar va Eviksin dengizidagi (Qora dengiz) qabilalarni istilo qilish istagi bo‘lsa, yo‘l ko‘rsatuvchi bo‘lishga va qo‘shinlarning yurishi uchun barcha shart-sharoitlar yaratib byerishga hayrixoh ekanligini bildiradi”.

Arxeologik tadqiqotlar natijasida qadimgi Xorazm hududlaridan ko‘plab yodgorliklar topilgan.

Shulardan biri tuproqqal’adir. Ko‘hna shahar to‘g‘ri burchakli bo‘lib, xom g‘ishtdan tiklangan qalin devor bilan o‘ralgan. Devorlarda shinaklar hamda burjlar mavjud.

Ko‘hna shaharning asosiy inshooti ulkan qal’a bo‘lib, u Xorazm hukmdorlarining qarorgohi bo‘lgan. Tuproqqal’ada ikki qavatli turli maskanlarda foydalanilgan xonalardan tashqari maxsus qabulxonalar, ya’ni “Shohlar koshonasi” ham ochilgan. Bu qabulxonadan Xorazm podsholari, shahzodalar, yirik zodagonlar va xudolar siymosi aks ettirilgan turli haykallar topilgan. Qabulxonaning devorlari va supalari turli tasvirlar bilan bezatilgan. Shuningdek, Tuproqqal’ada Xorazm podsholarining arxivlaridan yozuv namunalari ham topilgan.

Milodning dastlabki asrlarida Xorazmda kumush va mis tangalar zarb qilina boshlangan. Ushbu tanga pullarda xorazmshohlar ismlari (Artov, Artomux, Vazamar) uchraydi.

Xorazmda O‘rta Osiyoning eng qadimgi yozuvlari topilgan. Ular oromiy yozuvi asosida bo‘lib, miloddan avvalgi V-IV asrlarga oid sopol sirtidagi chizilgan mahalliy yozuv namunalaridir. Ushbu yozuvlar Oybuyirqal’a va Qo‘yqirilganqal’ada topilgan.

O‘rta Osiyoda ilk o‘rta asrlar davlatchiligi tarixi.

Eftaliylar davlati. Yozma manbalarning xabar byerishicha, 457 yili (o‘sha davrlarda Toxariston deb atalgan) Janubiy O‘zbekiston va Shimoliy Afg‘oniston hududlari Eftaliylar shohi Vaxshunvar tomonidan bo‘ysundiriladi. Eftaliylar 467-480 yillar oralig‘ida So‘g‘dni egallaydi. VI asr boshlarida ular Sharqiy Turkistonni bosib oladi hamda shu tariqa ulkan davlatga asos soladi.

Eftaliylar yagona podsho boshqaruviga ega bo‘lishgan. Olilaviy munosabatlari tahlili ularda patriarxal tartibga xos jihatlar rivoj topganligini ko‘rsatadi. Patriarxal boshqaruv tartibiga xos ayrim jihatlar quyidagi misollarda ko‘zga tashlanadi: “Ular orasidan eng boy kishilar taxminan yigirma va undan ortiq kishini o‘zlarigi shyerik qilib oladilar; do‘stlar har doim u bilan birga tushlik qiladilar, unga tegishli ne’matlardan umumiy huquqlari borligi sababli bab-baravar foydalanadilar. Do‘st va shyerik orttirgan shaxs o‘limidan keyin, qonunga ko‘ra, tobutga uning do‘stlari tiriklayin birga qo‘yilishlari shart bo‘lgan” (Prokopiy Kesariyskiy).

Eftaliylarning harbiy qo‘shinlari juda katta kuchga ega edi. Askarlari qo‘lida harbiy qurol-yarog‘lardan gurzi, o‘q-yoy va asosiysi qilich muhim o‘rin tutgan. Muhorabalar paytida ularning otliq bo‘linmalari etakchilik qilgan.

Milodiy V asrda sosoniylar va eftaliylar davlati o‘rtasidagi harbiy to‘qnashuvlarda eftaliylar qo‘shinining ustun kelishi ular harbiy mahoratining yuqori darajada ekanligidan dalolat byeradi. “Firdavsiyning shohnoma asarida Vaxshunvor va Pyeroz (Fyeruz) davri voqealari ham o‘z aksini topgan. Eftaliylarning podshosi Katulf “Shohnoma”da shu xalqning Gatfar nomli podshosiga o‘xshatilgan. Gatfar turkiylarga qarshi kurash olib borgan shaxs sifatida Firdavsiy asarida gavdalangan.

Eftaliylar davlati yirik hududni qamrab olgan edi. O‘rta Osiyoning asosiy qismi, Sharqiy Turkiston to‘liq ravishda va Shimoliy Hindistonning ayrim qismlari hamda Gandxara bu davlat tarkibiga kirgan.

Eftaliylar davlatining hududiga, asosan, So‘g‘diyona shaharlari kirgan bo‘lib, bu vaqtda ularning ahamiyati oshganligini ko‘rishimiz mumkin. Kushoniya (Kattaqo‘rg‘on yaqinida), Rivdad, Poykand, Tallikon, Varaxsha kabi shaharlar eftaliylar hukmronligi davrida rivoj topigan edi. Eftaliylar davlatining siyosiy markazi Poykand shahri, davlat boshliqlarining qarorgohi esa Varaxshadagi saroy bo‘lganligi taxmin qilinadi.

Eftaliylar yirik davlat tuzumini vujudga keltirdilar. Ular Eronning sosoniylar davlatiga, uning harbiy harakatlariga qarshi tura oldilar. Sosoniylarning sharqqa yurishlari eftaliylar qarshiligi tufayli to‘xtatiladi. Ular Eron podshohlarining ichki siyosatiga ham aralashib turdilar, hatto shohlardan qaysi birini saylash va tayinlash masalasini hal qilish ham ularning qo‘lida edi. Eron davlati har yili eftaliylarga o‘lpon to‘lab turgan.

Eftaliylarning tarix sahnasida ko‘zga tashlanishi 453-454 va 457 yillardagi voqealar bilan bog‘langan. Eftaliylar ularga hujum qilgan Yazdigyerd II qo‘shinini tor-mor keltirib, Eron mamlakatining ichkarisida ham talon-taroj yurishlarini amalga oshirganlar.

457 yilda eftaliy podshosi Vaxshunvar Badaxshonni o‘ziga bo‘ysundirgan.

456 yilda eftaliylar tomonidan Xitoyga dastlabki elchilar kelgan.

Eron podshosi Pyeroz eftaliylar davlatining hujumini oldini olish maqsadida ularga qarshi harbiy harakatlar boshlab yuborgan, biroq muvaffaqiyatga erisha olmagan. Jang chog‘ida sosoniylar hukmdori asirga tushib qoladi va Vizantiya impyeratori Zenonga o‘z joini xalos qilinishi uchun yordam so‘rab murojaat qiladi. Vizantiya hukmdori tovon to‘lab, uni qutqarib qoladi. Asirlikdan qutulganidan so‘ng Pyeroz eftaliylarga yana qarshi chiqib, ikkinchi marotaba mag‘lubiyatga uchraydi. Sosoniylar qo‘shinlar bu gal qopqon o‘raga tushib qoladilar va askarlarning ko‘pchiligi bu yerda halok bo‘ladi. Mazkur mag‘lubiyat natijasida Xuroson hududi to‘liq ravishda eftaliylar qo‘l ostiga tushib qoladi. Endi Pyeroz oldingidan ham ko‘proq tovon to‘lash majburiyatini o‘z bo‘yniga oladi. Shu tariqa Pyeroz ketma-ket mag‘lubiyatlarga uchrab, Eronni eftaliylar qo‘li ostidagi davlatga aylantirgan edi.

Vizantiya yordamidagi uchinchi, 484 yili so‘ngi yurishida Pyeroz o‘z harbiy qismlari bilan ular uchun maxsus tayyorlangan bo‘ri o‘ralariga tushib halok bo‘ladilar. Sodir bo‘lgan mazkur voqea natijasida Eron xalqi elkasiga katta miqdorda o‘lpon to‘lash majburiyati yuklatiladi.

Ijtimoiy-iqtisodiy tuzum. Eftaliylar davlatida aholining asosiy qismi dehqonchilik bilan mashg‘ul bo‘lgan, qolgani esa ko‘chma chorvachilik bilan hayot kechirgan. Eftaliylarning ko‘pchiligi mahalliy aholi bilan aralashib, o‘troq hayot tarziga o‘tgan, shahar qabilasi yoki shaharliklarga xos yashashga moslashganlar. Eftaliylarning ko‘chmanchi aholisi esa kigiz o‘tovlarga, keng yaylovlar va suvga boy yerlarga ega bo‘lishgan.

Jamiyatda zodagonlarning mavqei yuoshqalarga nisbatan ustun hisoblangan. Eftaliylar davlatida – eftaliylarning yuqori tabaqa vakillari yer-mulk va qo‘rg‘onlarning sohiblari edi. Chunki o‘sha vaqtda shahar hayoti inqirozga yuz tutgan, hunarmandchilikda esa tanazzul hukm surgan. Eftaliy zodagonlarning qariyb barchasi shaharlarga ko‘chib kelib yashay boshlagan. Boy-badavlat kishilar vafotidan so‘ng toshdan yasalgan qabrlar – daxmalarga dayn etilgan.

Eftaliylarda kushon yozuvining rivoj topgan shaklini ko‘rish mumkin. Mazkur yozuv kursivligi bilan boshqa yozuvlardan farq qilib turgan. Alifbosida harflarning soni 25 ta bo‘lib, so‘zlar esa chapdan o‘ngga qarab o‘qilgan.

Turk hoqonligi. VI asrning o‘rtalariga kelib Oltoy va Janubiy Sibir hududlarida Turk hoqonligi paydo bo‘ladi. 553-555 yillarda sarkarda Istemi Sharqiy Turkiston va Ettisuv hududlarini bosib oladi. VI asrning o‘rtalariga kelib eftaliylar davlati tanazzulga uchray boshlagan. Turk hoqonligining eftaliylar ustidan qozongan g‘alabasi (563-567 yillar)dan so‘ng O‘rta Osiyoda hoqonlik hokimiyati o‘rnatildi.

VI asrning 60-70 yillarida O‘zbekiston hududida bir nechta alohida mulklar bo‘lib, ular rasman turk hoqoniga bo‘ysunar edi. Xitoy manbalarida Samarqand So‘g‘di Kan degan nomda yuritilgan va uni mahalliy sulola vakili boshqarib turganligi bayon qilinadi. Umuman, Zarafshon, Qashqadaryo va Amudaryo daryolarining havzasida to‘qqizta alohida mulkiy hudud mavjud bo‘lib, ularnnig har biri shahar va dehqonchilik tumanlariga ega bo‘lgan. Tarxixiy manbalarda alohida mulklar Kan sulolasiga itoatda bo‘lganligi xususida so‘z boradi. Har bir ma’muriy birlikning o‘z nomi bo‘lib, ular quyidagilardir: Maymurg‘, Ishtixon, Kushaniya, Buxoro, Naxshab, Amul, Andxoy va Samarqand (Kan). Samarqandning hokimi yuqoridagi 9 ta mulk orasida kattasi sanalgan. Boshqalari kuch-qudrat jihatidan yuksak bo‘lgan Samarqand hokimi bilan hisoblashib muomalada bo‘lgan. Hatto ayrim davlat boshliqlari u bilan quda-andachilik munosabatlarini ham o‘rnatgan. Buxoro viloyati hokimlari Samarqand hukmdorlari bilan qon-qarindosh bo‘lib, ular umumiy ajdod tarafaidan bir-birlari bilan chambarchas bog‘langan edi.

VII asrning birinchi choragida Kesh viloyati kuchayib, davlatning poytaxti hozirgi Kitob o‘rnidagi Kesh shahri bo‘lib qolgan. Manbalarga ko‘ra, uning hokimi Tish degan shaxs bo‘lib, bu davrda mazkur davlat boshlig‘i qudratli hukmdorga aylanadi. VII asrning o‘rtalarida esa Kesh hukmdori – Shipshir butun So‘g‘dning hukmdori sifatida tan olingan. U o‘z nomidan tangalar zarb ettirgan, boshqa davlatlarga esa rasmiy elchilarni yuborib turgan. Jumladan u Xitoy davlati bilan diplomatik aloqalar o‘rnatgan. Keyinroq, taxminan VII asrning ikkinchi yarmida – Axurpat hukmronlik qilgan davrda, Kesh va Samarqand o‘rtasidagi qattiq kurashlar oqibatida Samarqand siyosiy jihatdan hukmronlikni o‘z qo‘liga qaytarib olishga erishadi. Uning hukmdori Kesh hokimini taxtdan ag‘darib tashlab, o‘rniga o‘z vakilini o‘tqazadi. Endilikda Kesh hukmdori Samarqand hokimiga myerosiy ravishda tobe bo‘lib qoldi.

So‘g‘diyonaning mahalliy hokimlari Choch va Xorazmning mustaqil hukmdorlari bilan birlashgan edilar. Yirik siyosiy birliklar ma’lum muddatlarda shaharlardan birida o‘z qurultoylarini o‘tkazib turganlar.

Xorazm boshqa shahar-davlatlarga nisbatan ancha mustaqil edi. Mamalkatni afrig‘iylar sulolasiga mansub podsholar boshqarib turgan. Xorazmliklar boshqa davlatlar, xususan, Sharqiy Evropa davlatlari bilan savdo-sotiq munosabatlarida bo‘lishgan.

Farg‘ona Kan siyosiy ittifoqiga kirmagan bo‘lib, u alohida davlat edi.

Ijtimoiy-iqtisodiy tuzum. VI-VI asrlarda yurtimiz hududida yuz byergan ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar arxeologik va yozma manbalar asosida o‘rganib chiqilgan. Ushbu ilmiy tadqiqot natijalariga suyangan holda o‘sha davrlarda So‘g‘diyona, Xorazm, Choch va Farg‘ona hamda mazkur tarixiy-geograyaik hududlarga qarashli mulklarda dehqonchilik, chorvachilik, ayniqsa, uzumchilik, paxta etishtirish va uy chorvachiligi rivoj topganligini anglash mumkin. Iqtisodiy hayotning muhim jihatlaridan biri sanalgan savdo-sotiq va hunarmandchilik ham o‘sha davrlarda gullab-yashnadi.

So‘g‘dda ipak tolasi etishtirilgan. Paxta, jun va ipak tolasini qayta ishlash zaminida mato ishlab chiqarish ancha rivojlangan edi.

So‘g‘d, Choch, Farg‘ona tog‘larida oltin, mis, temir, qalay, kumush singari rangli metallarning konlari talaygina bo‘lgan. Kesh tog‘larida qizil tuz, Iloqdan kumush va qalay, Maymurg‘dan latun, oltin qazib chiqarilardi. Mazkur mahsulotlarning zarur qismi ichki ehtiyojlar uchunbo‘lsa, qolgani eksport sifatida chiqarib turilgan.

Turk hoqonligida savdo-sotiqni rivojlantirish uchun qulay sharoitlar yaratilgan. So‘g‘dliklar, chochlik va farg‘onaliklar Buyuk ipak yo‘lining sharqiy tarmog‘ida qizg‘in faoliyatni yo‘lga qo‘ydilar. So‘g‘diylar Ettisuv va Sharqiy Turkistonda ko‘plab savdo manzilgoh-makonlariga asos soldilar. Bu yerdan ular Dunxuan shahriga, so‘ngra esa Mo‘g‘uliston va Janubiy Sibir hududlarigacha etib bordilar.

Yozma manbalar V-VII asrlarda O‘rta Osiyo jamiyatida zodagonlar, savdogarlar, hunarmandlar, binokorlar va ziroatchilar tabaqalariga bo‘linganini ko‘rsatadilar.

Zodagonlar – “azata” (“ozod”) “ulug‘” va oddiy dehqonlarga bo‘lingan. Ular yirik yer egalari bo‘lib, keng dalalar hamda bog‘larga egalik qilishgan. Dehqonlarning ixtiyorida harbiy bo‘limlar bo‘lib, ular “chokarlar” deb atalgan.

Jamoatchi ziroatchilarning vakillaridan mulkdor bo‘lganlari kishtichkar” degan nom olgan.

“Kashavarz” – jamoatchi ziroatchilar qatlami vakillari dehqonlardan ijaraga yerlarni olib, ma’lum darajada to‘lov byerish evaziga ish yuritganlar. “Chorikorlar” esa mardikorlik qilish bilan kun kechirganlar. Qullar orasida asirlikka tushgan qullar va garovdagi qullar ajralib turgan.

Jamiyatda dindor shaxslarning ahamiyati ulkan edi. Ular turli diniy marosimlar va udumlarni ado etishda ommaga rahbarlik qilganlar. “Vag‘n”, ya’ni ibodatxona xuo‘jaligi ham ularning qaramog‘ida bo‘lgan.

Turk hoqonligi hududlarida turk-runiy, uyg‘ur, so‘g‘d, braxma va xorazmiy yozuvlari mavjud bo‘lgan.

Shimoliy mo‘g‘ulsiton va Janubiy Sibir hududlarida O‘rxun, Selenga va Enasoy daryolari vohalarida topilib, tadqiq etilgan toshga bitilgan To‘nyuquq, Kultigin, Bilgaxoqon, Kulichur va boshqa turkyi yozuvlari – O‘rxun yozuvlari deb ataladi.

So‘g‘d yozuvlari keng hududlarda tarqalgan. Bu jarayon so‘g‘dlarning yangi yerlarni o‘zlashtirish faoliyati va savdogarlarning Buyuk ipak yo‘lidagi sa’y-harakatlari bilan bog‘liq. Shuning uchun ham so‘g‘d tilidagi yozma yodgorliklar O‘rta Osiyo, Qozog‘iston, Sharqiy Turkiston, Pokiston va Mo‘g‘uliston tuprog‘ida topilib, tekshirilgan.

Davlat boshqaruvi. Turkiylar dastlab O‘rta Osiyo mulklaridan soliq va o‘lpon olish bilan chegaralanib, mahalliy boshqaruv tizimini o‘zgartirishga urinmadilar va amalda ijtimoiy-iqtisodiy hayotga aralashmadilar.

Davlatning oliy hukmdori – “hoqon” (“xon”) unvoniga ega bo‘lgan. Hoqonning o‘rinbosari, davlatdagi ikkinchi shaxs, bosh sarkarda – “bahodir jabg‘u” (“yabg‘u”) deb yuritilgan. O‘rta Osiyoda mahalliy hokimlarning faoliyatini nazorat qiluvchi amaldor, hoqonning nazoratchisi – “tudun” deb atalgan.

Turk hoqonligi konfedyerativ davlat bo‘lgan. O‘z yurtini va davlatini turkiylar “el” deb atashgan. Birinchi turk hoqoni Bumin “elxon” unvoniga ega bo‘lgan. VI asrning oxirlariga kelib Turk hoqonligi sharqda Sariq dengizdan boshlab, g‘arbda Qora dengizning shimoliy sohillarigacha cho‘zilgan keng hudularni qamrab olgan. Hoqonlik turli o‘troq dehqonchilik va ko‘chmanchi chorvador aholi istiqomat qilgan viloyatlarni birlashtirgan.

Ko‘plab qabila va elatlarni boshqarib turish, ulardan soliq va o‘lponlarni yig‘ib olish maqsadida hoqonlikda maxsus ma’muriy va harbiy-siyosiy boshqaruv tizimi tadbiq etilgan edi.

Hoqonlikning o‘troq dehqonchilik hududlarini mahalliy hokimlar boshqarib turgan. Ko‘chmanchi chorvadorlar istiqomat qilgan hududlardagi boshqaruv qabila-urug‘ hokimiyatiga asoslangan. Ushbu tizimda oqsoqollar, beklar va harbiylar yig‘ini muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. 568 yilda Turk hoqonligi to‘rtta harbiy-ma’muriy o‘lkalarga (uluslarga) bo‘lingan edi. 576 yilda uluslarning soni ikki baravar ko‘paygan. Bunday uluslar Sharqiy Turkiston, Ettisuv, Quyi Volga va Ural daryolari vohalarida mavjud bo‘lib, ularni hoqon noiblari boshqarib turgan (ular oliy hukmdorlarningo‘g‘illari va aka-ukalari bo‘lgan).

So‘g‘d va Farg‘onada oliy hukmdor – ishxid, Toxaristonda – malikshoh, Xorazmda – xorazmshoh, ayrim shaharlar va viloyatlar hukmdorlari Keshda – ixrid, Buxoroda – xudot deb yuritilardi.

VII-VIII asr yozma manbalariga ko‘ra, So‘g‘ddagi mulklar devonini “dapirpat”, saroy xo‘jaligini esa “framandor” boshqarardi. Saroy amaldorlari ichida bosh kohin, bosh kosagul, bosh tabib, bosh bog‘bon va soliq yig‘uvchilar ham qayd qilingan.

Qishloq jamoalarining ishlab chiqarish munosabatlarini va ijtimoiy hayotini “kadxudo” – qishloq oqsoqoli boshqarib turgan.

Dehqonchilik viloyatlarining mahalliy hukmdorlari o‘z qarorgohlari, harbiy qo‘shinlari, saroy xo‘jalklari va devonlariga ega bo‘lib, ma’lum darajada mustaqillikdan foydalangan, o‘z nomidan tangalarni zarb etgan va o‘z tashqi siyosatini yuritishgan.

Yozma manbalarda shu davrlar hukuqiy munosabatlari haqida ayrim ma’lumotlar saqlangan, masalan, nikoh shartnomasi, yer xarid qilish va tegirmonni ijaraga olish haqidagi hujjatlar.

600-603 yillar oralig‘ida hoqonlikda uning ikki qismga – G‘arbiy va Sharqiy turk hoqonliklariga bo‘linishini boshlab byergan o‘zaro ichki urushlar avj olib kyetadi. O‘zbekiston hududlari G‘arbiy turk hoqonligi tarkibiga kiradi. VIII asr o‘rtalariga kelib, arablar O‘rta Osiyoning ko‘pchilik viloyatlarini bosib olganlaridan so‘ng G‘arbiy turk hoqonligi barham topadi.

6-reja: Miloddan avvalgi davrlarda shakllangan davlatlarda boshqaruv xarajatlari 6-reja: Miloddan avvalgi davrlarda shakllangan davlatlarda boshqaruv xarajatlari va davlat daromadlari

Tayanch iboralar: Davlat boshqaruvi, xazina, sovg‘alar, qizil tovarlar, davlat va hukmdor xarajatlari, boshqaruv xarajatlari, davlat daromadlari, movorounnaxr, xiroj, molu-jixat, tamg‘a, sari shumon, saroy saltanati xarajatlari, miskinlar, mamuriy kayta kurish, ulpon, talant, arzdor, natura xisobi, maxalliy xokimlar, sinfiy kurashlar, kurbanlik kilish, iktisodiy manbalar.

.

Miloddan avvalgi davlatlarda boshqaruv xarajatlari;

Yuqorida ko‘rsatilgan devonlar va ularning joylardagi bo‘limlarida yuzlab lavozimlarda ma’muriy xodimlar va mirzalar ishlaganlar. Ularga markaziy va maxalliy mansabdorlardan belgilangan tartibda maosh to‘langan.

Ko‘rsatilgan xususiyatlarni e’tiborga olib, davlatlar va maxalliy xarajatlarni quyidagicha guruhlash mumkin:

1. Oliy hukmdor dargoxi va unga xizmat qiluvchi dargoxlarni saqlash harajatlari

2. Lashkarlar bilan sipoxiylar xarajatlari

3. Ilm fan va madaniy tadbirlar bilan bog‘liq xarajatlar.

4. Boshqa xarajatlar

Oliy hukmdor dargoxi va unga xizmat qiluvchi vazirliklar xaqida muloxaza qilganda, saroy ish boshqaruvchisi vazifalarini bajarish uchun aloxida vazirlik belgilanganligini aloxida ko‘rsatish kyerak. Bu xarajat xisobidan hukmdor saroyi uchun binolar, hukmdor va uning oila a’zolarining maishiy extiyojlarini qondirish bilan bog‘langan xarajatlarni ko‘zda tutish kyerak. Bu xarajatlar xaqida tasavvur olish uchun Xorazmshoxlar davrida 1225 yilga tegishli lavozimlarni sanab o‘tish qiziqarli bo‘lsa kyerak. Bu lavozimlarga quyidagilar kiradi:

1. Ustozdor - saroydagi barcha xo‘jalik ishlari (otxonalar, oshxonalar, nonvoyxonalar, vino omborlari)ni nazorat qilish bilan shug‘ullangan va amirning xarajatlarini boshqarilgan

2. Amir-axur yoki miroxur - otxona ishlari bo‘yicha mas’ul. Ayrim xollarda uning ixtiyorida 30 mingga yaqin ot saqlangan.

3. Amiri shikor – sultonning ovga chiqishiga tayyorlash va tashkil qilish bilan shug‘ullangan.

4. Sharabdor – vinolar saqlanadigan omborlarni nazorat qilgan.

5. Kissador – arz bilan kelganlarning arizasini qabul qiluvchi va unga javob byeruvchi.

6. Davatdor – sultonning kotibi

7. Farrosh – sultonga tegishli ko‘rpa yostiqlar xarajatini xisobga olib boruvchi.

8. Amir al-alam – sulton bayrog‘ini ko‘tarib yuruvchi

9. Djaashnigyer – sultonga taqdim qilinadigan taomlarni tekshirib ko‘ruvchi.

Bundan tashqari boshqa podshoxliklarda podshox ixtiyoridagi kanizaklar va ayollar bilan ish olib boruvchi ayollar ham bo‘lgan.

Biz 10 vazirlik mavjud ekanligini ko‘rsatgan edik. Shuni aytish kyerakki, oliy hukmdor dargohida xizmat qiluvchi vazirliklarning har biri uchun aloxida bino ajratib byerilgan. Ular orasida mehnat taqsimoti yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Davlat idoralari faqat ma’muriy vazifalarni bajarish bilan chegaralanmasdan, balki ko‘priklar qurish, shahar va qishloqlar obodonchiligi, dexqonchilik sohasida g‘amxo‘rlik qilish, karvon yo‘llari xavfsizligini ta’minlash, karvonsaroylar, turli maqsadlar uchun mo‘ljallangan binolar, bozorlar, yangi shaharlar bunyod etish kabi va syerxarajat, ko‘pchilik bilan bitadigan tadbirlarga bosh bo‘lganlar, bularning xammasi davlatning ijtimoiy ishlarini tashkil qilish bilan bog‘langan funksiyalarini yaxshi yo‘lga qo‘yilganligidan darak byeradi. Lekin iqtisodiyot bilan bog‘langan boshqa tadbirlar – paxta, ipak jundan turli matolar, kiyimlar tayyorlash, qog‘oz ishlash, shishasozlik, kulolchilik, konchilik, gilam to‘qish, misgarlik, temirchilik, kunjut, chigit, zig‘ir kanopdan moy olish kabi sohalarni rivojlantirishga davlat xisobidan mablag‘ ajratilmagan bo‘lsa ham, lekin ularni tashkil qilishga vazirliklar o‘z tashkilot xissalarini qo‘shganlar. Bu masala haqida muloxaza yuritar ekanmiz, bu davrda quldorlik va feodalizm tizimi davom etganligini esdan chiqarmasligimiz kyerak. Temir, oltin, mis, kumush, navshadil, marmar va boshqalarni qazib olishda ko‘proq qo‘l mehnati muxim rol o‘ynagan bo‘lishi bilan, ichki va tashqi savdoni rivojlanishiga samoniylar tomonidan yo‘lga qo‘yilgan oltin va kumush pullarini zarb qilinishiga aloxida ahamiyat byerilganligini ko‘rsatib o‘tish kyerak. Bu qabilarning anchagina qismi lashkarlarni asrashga sarflangan. Ko‘pchilik davlatlarda lashkarlar 2 guruhga bo‘lingan:

1. Doimiy ravishda xizmat burchini bajaruvchi (saralangan) lashkarlar.

2. Asosan viloyatlarda istiqomat qilib, zarur vaziyatda safarbar qilinuvchi sipohilar.

Samoniylar davrida lashkarlarni asrashga kam mablag‘ sarflangan, lekin sipoxiylarning soni jihatidan Xorazmshoxlar davrida eng qudratli lashkar saqlab, uning miqdori 600 ming otliq askardan iborat bo‘lgan. Ular Bog‘dod yurishiga tashlangan. Mo‘g‘ullar bosqini arafasida bu ulkan qudratni sipoxiylarni ta’minlash juda ko‘p miqdorda mablag‘ talab qilgan. Chunki Sulton Muxammadning shaxsiy gvardiyasi 10 ming kishini tashkil qilib, bular orasida polvonlar bilan birga harbiy nazoratchilar, viloyat qo‘shini boshlig‘i, choparlar, josuslar – razvedkachilar, askar kozisi kabi xizmat vazifalari bo‘lgan.

Biz sipoxiylarning toifalariga qarab, tayin qilingan urufalar xaqida gapirar ekanmiz, ularni sipoxilar talabiga etarli darajada javob byermaganligini ko‘rsatib o‘tishimiz kyerak. Alishyer Navoiy «Saddi Iskandariy» nomli dostonida sipoxilar urufasi haqida fikrini bayon qiladi.

«Kimki shoxlik qilishni istasa: barcha askarlarning xolidan voqif bo‘lsin, ularning ta’minoti masalasini xal qilganda, xar kishining darajasiga qarab, izzatini bajo keltirsin» - deb yozgan edi.

Samoniylar xarajatlari xaqida saqlanib qolgan ma’lumotlarga qaraganda, xazinachi qabul qilingan o‘rtacha yillik daromad 45 mln dirxamni tashkil qilgan bo‘lsa, shundan 20 mln dirxami davlat boshqaruvi va lashkarlarni saqlashga sarflangan. Lekin insonparvarlik xarajatlariga ham ozmi ko‘pmi mablag‘ ajratilgan.

Somoniylar davrining muxim xususiyatlaridan biri bu davrda jaxonda birinchi bo‘lib uyg‘onish davri boshlanganligi, Axmad Farg‘oniy, Muxammad Xorazmiy, Farobiy, Ibn Sino, Byeruniy va boshqalar fanning ko‘pchilik tarmoqlariga o‘z xissalarini qo‘shganliklaridir. Boshqa fanlar qatori ijtimoiy fanlarga qo‘shilgan xissa xaqida gapirar ekanmiz, bu davrda siyosatshunoslik sohasida ming yil muqaddam davlatchilikning mazmuni haqida gapirib, Farobiy davlatning vazifasi insonlarning baxt-saodatga erishuvidir degan so‘zlarini eslaymiz. Iqtisodiyot sohasida katta mablag‘larni uzoq masofaga tashib yurmasdan, balki chek tizimi orqali bir shahardan ikkinchi shaharga uzatilganligini ko‘rsatib o‘tish kyerak. Bundan tashqari, ilm-fan sohasida muvaffaqiyatlar xaqida gapirganda tarixchi va sayyoh Yoqut Xammaviy (1179-1229) Marvda yirik kutubxona bo‘lib, unda ko‘p jildlardan iborat nodir kitoblar saqlanayotganligini, shuningdek davlat mablag‘laridan masjid va madrasalar qurilganini qayd qilish kyerak. Keltirilgan misollar Samoniylar va boshqa davrlarda davlat mablag‘laridan fan va madaniyatga ham ozmi ko‘pmi mablag‘ ajratilgani, har bir shox saroyi xuzurida shoirlar mushoirasi uyushtirib turilganligi va shoir va olimlarga mukofotlar va sovg‘alar taqdim qilinganligi xaqida ma’lumotlar bor.

Xivaning 2500 yilligi tantanalarida (1997 yil) ko‘rsatilganidek Xorazmda Ma’mun Akademiyasi qaytadan tiklangani jahon tarixida muxim voqea bo‘lgan. Bu akademiya fan va madaniyat xomiysi Ma’mun II (1010-1017) tomonidan Urganchda tashkil qilingan edi. Ma’mun II davlat xazinasidan fan va madaniyatga boshqa hukmdorlarga namuna bo‘larlik darajada ko‘p mablag‘ ajratgan. Bu maskanda yaratilgan shart sharoitdan Abu Rayxon Byeruniy, Ibn Sino, Abu Saxl Masixiy, Abuxayr Xammor, Nasr Irok kabi buyuk daxolar bahramand bo‘lib, o‘z ijodlarini charxlaganlar.

Lekin g‘aznaviylarning ilm-fanga xomiyligi fan taraqqiyoti uchun xaqiqiy xomiylik emas, balki o‘z shon shuxratini ko‘zlab qilingan tadbir edi. G.A. Xidoyatov aytganidek «Bu yerda ham ko‘pgina Osiyo hukmdorlariga xos o‘ta xunik alomat – fan va ma’rifat to‘g‘risida astoydil g‘amxo‘rlik qilish emas, balki barcha eng porloq xamda mashxur narsalarni jamlab, o‘z xonadoni va o‘zini sharaflash istagi namoyon bo‘lar edi…». Maxmud g‘aznaviyning din peshvolariga xomiyligi uning xazinadan ularga mablag‘ ajratish emas, balki ularni davlat lavozimlariga tayinlash yo‘li bilan ham amalga oshirilar edi, chunki ruxoniylar Maxmud g‘aznaviyning muxim ijtimoiy tayanchi xisoblanar edi. Uning asl maqsadlaridan biri o‘zini kelajakda islom sultoni musulmonlar dunyosining oliy dunyoviy hukmdori deb tanitish edi.

Davlat xazinasi va davlat daromadlari.

Jaxon tarixida miloddan oldingi va miloddan keyingi davrlardan boshlab Amir Temur davlati shakllangunga qadar hukmronlik qilgan shohlar va qirollarning oliy maqsadlari o‘z boyligini tinmay ko‘paytirib borish, bir suloladan ikkinchi sulolaga nisbatan uning miqdoriga ikki-uch barobar miqdor qo‘shish bo‘lgan. Biz oldingi paragrafda bu mablag‘larni nimalarga sarflanganligini misollar asosida ko‘rsatishga xarakat qildik, ularning eng ko‘p qismi unumsiz tadbirlarga sarflanib, xatto isrof bo‘lganliklari ayon. Tarixiy ma’lumotlar qirol va podshohning xazinasi dastlabki asosiy manbai sovg‘a salom bo‘lganligidan darak byeradi. Gyerodotning byergan ma’lumotlariga qaraganda Axamoniylar Baqtriyani zo‘rlik bilan ishg‘ol qilgandan keyin, fors Dodarjish tayinlanganga qadar miloddan oldingi 529-522 yillarga qurish va uning o‘g‘li Kambis hukmronlik qilgan davrda muayyan bir soliq olinmagan, faqat qaram mamlakatlar sovg‘a-salomlar yuborib turishgan. Sovg‘a-salom yig‘ilgan nodir jixozlar yoki viloyat hukmdorining shaxsiy daromadi xisobidan bo‘lgan, chunki uning ixtiyorida boshqa mollarga qaraganda ko‘proq mol-mulk bo‘lgan.

Lekin Doro hukmronlik davriga kelganda soliqlar tarixida ikkinchi bosqich boshlanadi. Sovg‘a-salom o‘rniga majburiy tartibda soliq joriy qilinadi: «Doroni forslar savdogar deyishlariga sabab – deb yozib ketgan edi Gyerodot, - u birinchi bo‘lib soliq tizimini joriy etganligidadir».

Doro soliq tizimini faqat o‘z mamlakatidagina emas, balki zo‘rlik bilan qaram qilib olgan mamlakatlarga ham joriy qildi. Buning uchun u o‘z impyeriyasining 20 satrapiyaga ajratgan, har bir satrapiyaga hukmdor satrap tayinlangan. Uning asosiy mashg‘uloti soliq to‘plash bo‘lgan. Har bir satrapiyaga umumiy to‘planadigan soliq miqdori belgilangan. Soliq miqdori kumush pul birligi – talant xisobida aniqlangan. Bir talant 30 kg kumushga teng bo‘lgan. Masalan, Xorazm satrapiyasiga uning o‘z tasir doirasidagi Sug‘diyona, Parpiya, Ariya viloyatlariga 300 talant yillik soliq tayin qilingan. Shu bilan birga soliqlarni xisoblash va jo‘natishni osonlashtirish uchun yer va pul isloxati o‘tkazilgan. Shuni aytish kyerakki, Markaziy Osiyo axolisiga nisbatan ko‘p bo‘lgan, Xindistonga nisbatan ham ko‘proq soliq belgilangan. Iskandar Zulqarnayn Eron Axamoniylar sulolasini tor-mor etgandan keyin Markaziy Osiyoning arablar istilo qilgunga qadar oradan ming yildan ko‘proq vaqt o‘tdi. Yunonlar sarkardasi Axamoniylar metropoliyasini bosib olish bilan qanoatlanmasdan, bu sulola mustamlakalari yerlariga ham ot surdi. Yunonlar eramizdan avvalgi 329 yilda Baqtriya, Sug‘diyona, Xorazmda paydo bo‘ldi. Bu yerlardan mustaqillik uchun kurash Spitamen rahbarligida amalga oshirildi. Shuni aytish kyerakki, Yunonistonda soliq olish qaytarma xaraktyerga ega edi. Bunda ozod fuqarolar soliq to‘lamas, agar biror mamlakatga xujum boshlansa, soliq olinar edi.

Xujum tomom bo‘lib, g‘alabaga erishilgadan keyin olingan soliq ozod fuqarolarga qaytarib byerilar edi, chunki ozod fuqarolar uchun soliq to‘lash sharmisorlik bilan barobar edi. Demak, soliq yuki bosib olingan o‘lkalar fuqarolari zimmasiga tushar edi.

Iskandar Zulqarnayn Markaziy Osiyoda Axamoniy davrida mavjud idora usulini saqlab qoldi, lekin boshqaruv devoniga o‘z ayonlarini tayinladi. Bu amaldorlar asosan Axamoniylar joriy qilgan soliq siyosatini davom ettirdilar.

Soliqlar xaqidagi dastlabki asar eramizdan oldingi III-II asrda paydo bo‘lib, bu kitob «Soliqnoma» (Podatniy ustav) deb atalgan. Bu asar dastlab Misrda Ptolomey II hukmronlik davrida paydo bo‘lgan. Ushbu risolada soliq solishning asosiy normalari va qoidalari belgilab, Yunonlar ushbu qonunlarni Misrliklardan o‘rganishgan edilar, yer va jon solig‘i shu tariqa yuzaga kelgan edi.

Tarixga murojaat qilsak, renta sifatidagi yer solig‘i Misrda miloddan oldingi IV-III asrdan ming yil muqaddam paydo bo‘lgan va natura shaklida olingan. Soliqni xisoblash uchun kadastr ishlari amalga oshirilgan. Demak, natura bilan soliq olish pul bilan soliq olishdan 2-3 ming yil muqaddam vujudga kelgan. Bundan tashqari chorva molini parvarishlash, xaydaladigan yerlar uchun belgilangan miqdorda ijara xaqi olingan. Bu davrda hatto qul savdosi bo‘yicha ham soliq joriy qilingan. qulni sotishdan olingan daromaddan 4%, ozod qilishdan 5% soliq olingan. Shuningdek, xunurmandlar ham bevosita soliqlar undirilgan, myeros solig‘i va boshqa soliqsiz daromadlar joriy qilingan.

Eramizdan 312 yil muqaddam Iskandar Zulqarnaynning sarkardasi Selenek nomi bilan davlat tashkil qilingandan keyin 100 yildan ortiq hukmron bu davlat chet o‘lkalar uchun tavsiya qilingan barcha soliq va yig‘imlarni joriy qilishga kirishgan.

Eramizdan oldingi 140 yilda Yunon-Makedon mamlakati barxam topdi. I asrning oxiridan boshlab to xozirgi eraning IV asr o‘rtalarigacha Markaziy Osiyoda Kushon podshoxligi tarkib topdi, u asrning o‘rtalarida ana shu hududda qudratli Eftalit davlati bunyodga keldi. Bu davlat 100 yilcha hukmronlik qildi.

563-567 yillarda turklarning qisuvi bilan Eftalit davlati parchalanib ketdi. Afsuski o‘sha davrlardagi soliq tarixini o‘rganish uchun ixtiyorimizda qadimgi manbalar juda kam, lekin shuni ta’kidlab o‘tish kyerakki, bu davrda turkcha quldorlik davlati vujudga keldi. Ming-minglab qullar asr sifatida Xitoydan keltirilar, qul egalari ularning bo‘sh yotgan yerlariga joylashtirar va keyin ulardan soliq undirar edi. Ayollardan uy cho‘rilari va jazmanlar sifatida foydalanar edilar.

Shu bilan birga maxsus shahar tipidagi qishloqlar barpo etilib, ular doimiy dexqonchilik va hunarmandchilik mahsulotlari bilan soliq yoki o‘lpon to‘lar edilar. Doimiy o‘lponlar otlar, oltin va kumush buyumlar, oltin qumi, temir, mis, qora mol shaklida undirilar edi. Soliqlarning ayrim qismlari pul (tanga) bilan xisoblab olinar edi. U qadar murakkab bo‘lmagan bu davlat tepasida xon turar, u o‘zining g‘oyat katta boyligi (xazinasi)ga ega edi. Soliqlarni xisoblash va undirish tartibi haqida etarli ma’lumot bo‘lmasa ham, lekin ayrim arxeologik topilmalar, soliqlar oltin bilan xisoblanishini, undagi xujjatlar soliqlarni qabul qiluvchi xazinabon lavozimi bo‘lganligidan darak byeradi.

Surxondaryoning Denov shahriga yaqin Dalvarzin tepa qishlog‘idan topilgan Kushon davlati davrida qurilgan saroy qoldiqlari orasidan topilgan 40 kg dan ortiq oltin joylashtirilgan xum chiqadi. Ashxabod yaqinida topilgan bitiklar, yozuvlar soliq to‘plash bo‘yicha katta devon bo‘lganligidan darak byeradi.

Bu xujjatlarni taxlil qilish shuni ko‘rsatdiki, soliq yig‘ish va mahsulotlarni asrashga ko‘pdan ko‘p amaldorlar jalb qilingan.

Yuqorida keltirilgan ayrim arxeologik va tarixiy ma’lumotlar O‘zbekistonda soliqlar tarixi dastlabki mustaqil o‘zbek davlati shakllanishi asosida vujudga kelganligini ko‘rsatadi. Sovg‘a-salom yuborishda boshlangan bu tizimga Axamoniylar o‘zgartirishlar kiritib, Slovaklar davlati Yunon Rim qonunlari asosida bu tizimni takolmillashtirishga harakat qilganlar. Soliqlar haqidagi daslabki malumotlar eramizdan oldingi III-II asrlarda paydo bo‘lgan «Soliqnoma» (Podatniy ustav) Ptolomey II davrida vujudga kelgan Yunonlar o‘z soliq tizimlarini yaratishda Misrliklardan andaza olganlar. Eronliklar o‘z mamlakatlarida natura bilan soliq olgan bo‘lsalar pul isloxati o‘tkazilgandan so‘ng, soliqlarni pul xisobida olishni joriy qilganlar.

Yunon-Makedoniya istibdodi tugallangandan keyin Markaziy Osiyoda o‘tgan sulolalar o‘z davlatlarining barpo qilish va rivojlantirish maqsadida ko‘p yillik soliq undirish tarixiy tajribalarini e’tiborga olib, o‘z soliq tizimlarini barpo qilishga harakat qilganlar. Turli sulolalarda soliq tizimi mamlakat iqtisodiyotiga salbiy ta’sir ko‘rsatgan bo‘lsa ham, lekin ayrim hollarda ijobiy yondashganlar. Bunga Kushonlar va Samoniylar davlatida amalga oshirilgan tadbirlar bo‘la oladi.

Markaziy Osiyoda shakllangan soliqlar tizimini xaraktyerli xususiyati shundan iboratki, bu tizimda quldorlik va feodalizm formasiyalarining o‘ziga xos belgilari chirmashib, birlashib ketgan. Xatto ayrim xollarda zadogonlar lashkarboshilarga maosh to‘lanmasdan, uning o‘rniga ikki oyi tizimi joriy qilingan. Soliqlarni undirishda maxalliy oqsoqollar bilan birga soliq undirishni ijara usuli ham qo‘llanilgan. Soliqlar ko‘pchilik xollarda tumanlar bo‘yicha belgilanib, to‘lovchilarning xususiyatlari e’tiborga olinmagan.

Mustaqillik sulolalarida soliq tizimini takomillashib borishi bilan birga xazinani boshqarish tizimiga ham o‘zgartirishlar kiritilgan. Xazina boshqarishning takomillashgan tizimi «Nizom al-mulk»ning «Siyosatnoma» asarida quyidagicha umumlashtirilgan.

Shoxlarda, -deb yoziladi «Siyosatnoma»da, - xamisha ikkitadan xazina bo‘lgan. Ularning biri asosiy, ikkinchisi xarj va xarajat xazinasi edi. qo‘lga kiritilgan molu-boylik asosan birinchi xazinaga tushar edi va zaruratsiz bu xazinadan bir dirxam xarj etmasdilar. Agar biror narsa olsalar ham qarz sifatida olib, tez joyiga qaytarar edilar. Har bir keladigan narsaning xarajatga sarflanishi mumkin emas edi.

Xazinaga qo‘yilgan xar bir narsa viloyatlardan kelib, xar birining o‘z joyi bo‘lar edi va ularni almashtirishga yo‘l qo‘yilmasdi. Xar bir narsa o‘z vaqti va o‘z joyida xarj bo‘lishi kyerak edi.

Kurbonlik kilish — soliqka tortishning ibtidoiy shakli xisoblanadi. Bu marosim ixtiyoriy ravishda va kungilli tarzda amalga oshirilmagan, balki uning yozilmagan konunlari bo‘lib, majburiy to‘lov yoki yigim kurinishi tusini ola boshlagan, uning foiz mikdorlari muayyan darajada kat’iy qilib belgilab qo‘yilgan. Ularni taqsimlash haqidagi nizomlar uz asosini Olloxning kitobi — Qur’oni karimdan oladi. O‘ljalar taqsimoti xususida Qur’onning "Anfol" ("O‘ljalar") surasi 41-oyatida shunday iloxiy hukm kilinadi:

— "bilingizki, o‘lja kilib olgan narsangizning beshdan biri Ollox uchun, payg‘ambar uchun va u zotning karindosh-urug‘i, etimlar, miskinlar va musofirlar uchundir".

Davlatni saklab turish uchun iqtisodiy manbalar zarur ediki, ular pul va mahsulot tarzida soliq undirish, majburiyatlarni bajartirish qabilar xisobiga vujudga keltiriladi. Va jon solii bilan yer solii — tushumlarning asosiysi xisoblanadi.

Fikrimizni quyidagi tarixiy - dalillar bilan asoslaymiz: eramizdan avvalgi birinchi ming yillikning boshida O‘rta Osiyo hududida Axmoniylar davlati hukm surgan. Akademik V. Gofurovning uktirishicha, bu ulkan fors davlatining sarxadlari xind dengizidan Saxroi Kabirga kadar chuzilib ketgan. Eramizdan avvalgi 522-521 yillarda bu Davlat hokimiyati Doro 1 tomonidan bosib olingach, uning hududlarida isyon kutarilgan. Bu isyonda O‘rta Osiyo xalqlari xam ishtirok etadilar. Kuzgolon bostirilgandan keyin fors shoxi Doro 1 davlat boshqaruvini ijtimoiy va ma’muriy qayta qurish maqsadida bir kancha isloxotlar utkazdi. Natijada yagona davlat, pul va soliq tizimi bunyodga keldi.

Mazkur tizim impyeriya tarkibiga kirgan mamlakatlarning iqtisodiy imkoniyatlarini xisobga olgan. Gyerodotning guvoxlik byerishicha, Doro 1 fors davlatini 20 viloyat va tumanga bo‘lgan, ularga hokimlarni tayinlagan, ulpon solgan. Bu chinakam soliq isloxoti edi. Shunday kilib, yagona pul tizimi vujudga keldi: poytaxtda oltin tangalar zarb etildi, maxalliy hokimlar tomonidan xam tangalar chiqarildi. Bularning xammasi mamlakatning moliyaviy axvolini mustaxkamlashda muxim ahamiyatga molik bo‘ldi.

Doro 1 isloxotlariga kadar saltanatni boshqargan shoxlar undirgan ulponlar mikdori xar bir tuman hokimi tomonidan belgilanar edi. Shu boisdan xam Doroning yukoridan boshqariladigan soliq isloxotlari maxalliy amaldorlarga yokmadi, ular shoxni savdogar, deb atay boshladilar. Doro I davrida xar bir viloyat va tuman yillik asosiy soliqni pul bilan tulashi zarur edi.

Bundan tashkari natura bilan xam soliq tulanar edi. Miloddan birinchi ming yillik o‘rtalarida O‘rta Osiyo ikki asrdan ko‘proq davr mobaynida Axmoniylar saltanati—Eron davlati tarkibida bo‘lgan. O‘rta Osiyo xalqlarining tobeligi yillik ulpon va harbin lashkarlar yetkazib byerishdan iborat edi. Soliq-ulpon mikdori — sak va kasbiy qabilalari uchun ellik talant (bir talant 25 kilogramm 248 gramm sof oltinga teng edi), Parfiya, Xorazmiy, Cygd qabilalari uchun esa uch yuz ellik talant mikdorida belgilangan edi. Suv byerishni tuxtatib kuyish borasidagi taxdidlardan chuchigan xalq axmoniylar shoxanshoxlariga muntazam soliq-ulponlardan tashkari yana kushimcha soliqlarni xam tulardilar. Buyuk tarixchi Gyerodot bunday yozgan edi:

"Suv bulmay kolganda qabilalar xotinlarini olib Eronga borishar, shox darvozasi oldida turib olib dod-voy kutarishar edi. Shunda shox arzdorlarning suvga juda. xam muxtoj ekanliklariga amin bular hamda ularning vodiylariga suv byeradigan tufon darvozalarini ochishni buyurardi. Arzdorning yeri suvga kongach, tufon darvozalari yana yopib kuyilgan. Shikoyatlarga kura shox tugonlarni ochganligi uchun kuplab mablaglar yigib olgan".

Aleksandr Makedonskiy Eronda Axamoniy sulolasini tor-mor etgandan so‘ng to arablar O‘rta Osiyoni istilo qilgunga qadar oradan ming yildan ko‘proq vaqt o‘tdi. Ahamoniylarni bosib olish bilan qanoatlanmagan yunon sarkardasi bu sulolaning mustamlaka yerlariga ham ot surdi. Makedonskiy eramizdan avvalgi 329 yilda Baqtriyada (hozirgi Qashkadaryo va Surxondaryo viloyatlari hududida), So‘g‘diyonada (Zarafshon vohasi) va Xorazmda paydo bo‘ldi.

Bu o‘lkalarning xalqlari chet ellik bosqinchilarga qattiq qarshilik ko‘rsatdilar, ko‘pdan-ko‘p qo‘zg‘olonlar uyushtirdilar. Ammo eramizdan avvalgi 328-327 yillarda So‘g‘diyona lashkarboshisi Spitamen 6oshchiligida kutarilgan qo‘zg‘olon miqyosi jihatidan ham maqsad-muddaosining pokligi jihatidan ham ular orasida alohida o‘rin tutadi. Qo‘zg‘olonchilar ko‘pdan-ko‘p iqtisodiy va siyosiy talablar bilan chiqishdi, ammo mavzumiz uchun Spitamenchilarning soliq sohasidagi bedodlikka qarshi kurashi qizikarlidir. Usha paytda Yunoniston (Gresiya) fuqarolari uchun soliq qaytlama xaraktyeriga ega edi. Urush xarakatlari to‘xtagach, davlat aholidan olgan mablag‘larini o‘zlariga qaytib byeradi, chunki ozod fuqarolar uchun soliq to‘lash sharmisorlik bilan barobar edi. Qadimgi yunon tarixchisi Armanning "Aleksandrning yurishlari" kitobidan bizga shu narsa malumki, Aleksandr Makedonskiy fors hududlari va O‘rta Osiyoning yerlarini o‘z davlati tarkibiga qo‘shib olgandan keyin ham Axamoniylar davridagi davlat idora usulini saqlab qoldi. Mahalliy aslzodalardan qo‘yilgan hokim (ya’ni bek yoki boshqacha aytganda satrap) o‘z ixtiyoridagi o‘lkaning davlat yumushlarini boshqargan. Ammo Makedonskiy hokimlik (beklik)ni saqlab qolgan bo‘lsa-da, boshqaruv devoniga o‘z a’yonlarini kiritar va ular soliq siyosatini yurgizar edilar.

Eramizdan avvalgi Sh-II asrda soliq haqidagi dastlabki asar paydo bo‘ldi. "Soliqnoma" deb atalgan bu risolada soliq solishning asosiy normalarini belgilab byeradigan konunlar va tamoyillarni tartibga solishga urinib kurilgan. Yunonlar ushbu konunlarni misrliklardan o‘rganishgan edi.

Qadimgi yunon tarixchisi Armanning "Aleksandrning yurishlari" kitobidan bizga shu narsa malumki, Aleksandr Makedonskiy fors hududlari va O‘rta Osiyoning yerlarini o‘z davlati tarkibiga qo‘shib olgandan keyin ham Axamoniylar davridagi davlat idora usulini saqlab qoldi. Mahalliy aslzodalardan qo‘yilgan hokim (ya’ni bek yoki boshqacha aytganda satrap) o‘z ixtiyoridagi o‘lkaning davlat yumushlarini boshqargan. Ammo Makedonskiy hokimlik (beklik)ni saqlab qolgan bo‘lsa-da, boshqaruv devoniga o‘z a’yonlarini kiritar va ular soliq siyosatini yurgizar edilar.

Eramizdan avvalgi Sh-II asrda soliq haqidagi dastlabki asar paydo bo‘ldi. "Soliqnoma" deb atalgan bu risolada soliq solishning asosiy normalarini belgilab byeradigan konunlar va tamoyillarni tartibga solishga urinib kurilgan. Yunonlar ushbu konunlarni misrliklardan o‘rganishgan edi.. Markaziy xukumat tomonidan chet o‘lkalar uchun tavsiya etilgan barcha soliqlar va yigimlar O‘rta Osiyo viloyatlarida xam asta-sekinlik bilan joriy etila bordi. Shunisi xaraktyerliki, bu paytda maxsus soliqchilar bulmagan edi.

100 yilcha hukmronlik qilgan Eftalit davlati tarixida xam soliq tizimlarida esga olishga arzirli tamoyillar bor. Ma’lumki, bu davlat o‘z tarkibiga O‘rta Osiyoni qo‘shib olgan Kushon podsholigi o‘rnida eramizdan avvalgi asr o‘rtalarida bunyod bo‘lgan va gullab-yashnagan edi. O‘sha davrda bu hududda yangi kanallar qazilgan, obod shaharlar qad rostlagan, paxtachilik taraqqiy eta boshlagan. Bu davlatning parchalanishiga sinfiy kurashlarning kuchayi6 ketganligi asosiy sabab bo‘lgan edi. VI asrga kelib turklarning siquvi bilan tanazzulga yuz tutgan Eftalitlar davlati o‘rnida turli-tuman qabilalar va xalqlar ko‘chmanchilar davlati — "Turk xoqonligi "ga birlashuvi amalga oshdi. Ammo VI asr boshlarida bu xoqonlik ham g‘arbiy va sharqiy turk davlatlariga parchalanib kyetadi, O‘rta Osiyo G‘arbiy qismida qoladi.

Ixtiyorimizda o‘sha davrlar soliq siyosati tarixini o‘rganish imkonini byeradigan qadimgi manbalar kam bo‘lsa-da, mavjud ma’lumotlar ayrim xulosalarni chiqarish imkonini byeradi. Turklarning soliq siyosati sodda edi. Soliqlar mahalliy hokimlardan undirilar, bu ishni o‘lponchilar amalga oshirar, turk hukmdorlari esa bu ishni xushyorlik bilan kuzatib borardilar.

Soliqlar natura (mol) hisobi bilan bir qatorda pul tarzida ham to‘langan. Saqlanib qolgan ko‘plab tangalar va Kushon davridagi saroy xarobalarini qazish paytida topilgan oltin zahiralari shunday fikr uchun asos bula oladi.

Nazorat savollari:

1. Boshkaruv tizimi Ismoil Somoniy uz davrida kanday tuzgan?

2. Davlat xazinasi va davlat daromadlari nimalardan iborat bulgan?

3. Hukmdor xazinasi qaysi manbalar hisobiga shakllangan?

4. Qadimgi davrda olingan qaysi soliq turlarini bilasiz?

5. Ushbu davrdagi davlat xarajatlari nimalardan iborat edi?

6. Doro I ning davlat boshqaruvining asosiy moxiyati nimadan iborat?

7. Yagona davlat, pul va soliq tiziimning bunyodga kelish sabablari nimada?

8. Doro I davlatning iqtisodiy va siyosiy isloxini mazmuni nimada?

9. Eron davlatini tarkib topishi va iqtisodiy siyosatini moxiyati nimada?

10. Davlatni saklab turuvchi iqtisodiy manbalar nimalardan iborat edi?

11. Tushumlarning asosiysi kimlardan kay tarzda yigilgan?

12. Tushumlarning asosiysini qanday soliqlar tashkil etgan?

13. Doro 1 davridagi davlat soliqlari kaysilar edi?

14. Shu davrdagi axoliga kuyilgan iqtisodiy va siesiy talablar?

15. Kushon davriga kelib davlat kaysi tomonga o‘zgargan? Shu davrdagi iqtisodiy, moliyaviy o‘zgarishlar qanday bo‘lgan?

Tayanch iboralar: Davlat boshqaruvi, xazina, sovg‘alar, qizil tovarlar, davlat va hukmdor xarajatlari, boshqaruv xarajatlari, davlat daromadlari, movorounnaxr, xiroj, molu-jixat, tamg‘a, sari shumon, saroy saltanati xarajatlari, miskinlar, mamuriy kayta kurish, ulpon, talant, arzdor, natura xisobi, maxalliy xokimlar, sinfiy kurashlar, kurbanlik kilish, iktisodiy manbalar.

.

Miloddan avvalgi davlatlarda boshqaruv xarajatlari;

Yuqorida ko‘rsatilgan devonlar va ularning joylardagi bo‘limlarida yuzlab lavozimlarda ma’muriy xodimlar va mirzalar ishlaganlar. Ularga markaziy va maxalliy mansabdorlardan belgilangan tartibda maosh to‘langan.

Ko‘rsatilgan xususiyatlarni e’tiborga olib, davlatlar va maxalliy xarajatlarni quyidagicha guruhlash mumkin:

1. Oliy hukmdor dargoxi va unga xizmat qiluvchi dargoxlarni saqlash harajatlari

2. Lashkarlar bilan sipoxiylar xarajatlari

3. Ilm fan va madaniy tadbirlar bilan bog‘liq xarajatlar.

4. Boshqa xarajatlar

Oliy hukmdor dargoxi va unga xizmat qiluvchi vazirliklar xaqida muloxaza qilganda, saroy ish boshqaruvchisi vazifalarini bajarish uchun aloxida vazirlik belgilanganligini aloxida ko‘rsatish kyerak. Bu xarajat xisobidan hukmdor saroyi uchun binolar, hukmdor va uning oila a’zolarining maishiy extiyojlarini qondirish bilan bog‘langan xarajatlarni ko‘zda tutish kyerak. Bu xarajatlar xaqida tasavvur olish uchun Xorazmshoxlar davrida 1225 yilga tegishli lavozimlarni sanab o‘tish qiziqarli bo‘lsa kyerak. Bu lavozimlarga quyidagilar kiradi:

1. Ustozdor - saroydagi barcha xo‘jalik ishlari (otxonalar, oshxonalar, nonvoyxonalar, vino omborlari)ni nazorat qilish bilan shug‘ullangan va amirning xarajatlarini boshqarilgan

2. Amir-axur yoki miroxur - otxona ishlari bo‘yicha mas’ul. Ayrim xollarda uning ixtiyorida 30 mingga yaqin ot saqlangan.

3. Amiri shikor – sultonning ovga chiqishiga tayyorlash va tashkil qilish bilan shug‘ullangan.

4. Sharabdor – vinolar saqlanadigan omborlarni nazorat qilgan.

5. Kissador – arz bilan kelganlarning arizasini qabul qiluvchi va unga javob byeruvchi.

6. Davatdor – sultonning kotibi

7. Farrosh – sultonga tegishli ko‘rpa yostiqlar xarajatini xisobga olib boruvchi.

8. Amir al-alam – sulton bayrog‘ini ko‘tarib yuruvchi

9. Djaashnigyer – sultonga taqdim qilinadigan taomlarni tekshirib ko‘ruvchi.

Bundan tashqari boshqa podshoxliklarda podshox ixtiyoridagi kanizaklar va ayollar bilan ish olib boruvchi ayollar ham bo‘lgan.

Biz 10 vazirlik mavjud ekanligini ko‘rsatgan edik. Shuni aytish kyerakki, oliy hukmdor dargohida xizmat qiluvchi vazirliklarning har biri uchun aloxida bino ajratib byerilgan. Ular orasida mehnat taqsimoti yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Davlat idoralari faqat ma’muriy vazifalarni bajarish bilan chegaralanmasdan, balki ko‘priklar qurish, shahar va qishloqlar obodonchiligi, dexqonchilik sohasida g‘amxo‘rlik qilish, karvon yo‘llari xavfsizligini ta’minlash, karvonsaroylar, turli maqsadlar uchun mo‘ljallangan binolar, bozorlar, yangi shaharlar bunyod etish kabi va syerxarajat, ko‘pchilik bilan bitadigan tadbirlarga bosh bo‘lganlar, bularning xammasi davlatning ijtimoiy ishlarini tashkil qilish bilan bog‘langan funksiyalarini yaxshi yo‘lga qo‘yilganligidan darak byeradi. Lekin iqtisodiyot bilan bog‘langan boshqa tadbirlar – paxta, ipak jundan turli matolar, kiyimlar tayyorlash, qog‘oz ishlash, shishasozlik, kulolchilik, konchilik, gilam to‘qish, misgarlik, temirchilik, kunjut, chigit, zig‘ir kanopdan moy olish kabi sohalarni rivojlantirishga davlat xisobidan mablag‘ ajratilmagan bo‘lsa ham, lekin ularni tashkil qilishga vazirliklar o‘z tashkilot xissalarini qo‘shganlar. Bu masala haqida muloxaza yuritar ekanmiz, bu davrda quldorlik va feodalizm tizimi davom etganligini esdan chiqarmasligimiz kyerak. Temir, oltin, mis, kumush, navshadil, marmar va boshqalarni qazib olishda ko‘proq qo‘l mehnati muxim rol o‘ynagan bo‘lishi bilan, ichki va tashqi savdoni rivojlanishiga samoniylar tomonidan yo‘lga qo‘yilgan oltin va kumush pullarini zarb qilinishiga aloxida ahamiyat byerilganligini ko‘rsatib o‘tish kyerak. Bu qabilarning anchagina qismi lashkarlarni asrashga sarflangan. Ko‘pchilik davlatlarda lashkarlar 2 guruhga bo‘lingan:

1. Doimiy ravishda xizmat burchini bajaruvchi (saralangan) lashkarlar.

2. Asosan viloyatlarda istiqomat qilib, zarur vaziyatda safarbar qilinuvchi sipohilar.

Samoniylar davrida lashkarlarni asrashga kam mablag‘ sarflangan, lekin sipoxiylarning soni jihatidan Xorazmshoxlar davrida eng qudratli lashkar saqlab, uning miqdori 600 ming otliq askardan iborat bo‘lgan. Ular Bog‘dod yurishiga tashlangan. Mo‘g‘ullar bosqini arafasida bu ulkan qudratni sipoxiylarni ta’minlash juda ko‘p miqdorda mablag‘ talab qilgan. Chunki Sulton Muxammadning shaxsiy gvardiyasi 10 ming kishini tashkil qilib, bular orasida polvonlar bilan birga harbiy nazoratchilar, viloyat qo‘shini boshlig‘i, choparlar, josuslar – razvedkachilar, askar kozisi kabi xizmat vazifalari bo‘lgan.

Biz sipoxiylarning toifalariga qarab, tayin qilingan urufalar xaqida gapirar ekanmiz, ularni sipoxilar talabiga etarli darajada javob byermaganligini ko‘rsatib o‘tishimiz kyerak. Alishyer Navoiy «Saddi Iskandariy» nomli dostonida sipoxilar urufasi haqida fikrini bayon qiladi.

«Kimki shoxlik qilishni istasa: barcha askarlarning xolidan voqif bo‘lsin, ularning ta’minoti masalasini xal qilganda, xar kishining darajasiga qarab, izzatini bajo keltirsin» - deb yozgan edi.

Samoniylar xarajatlari xaqida saqlanib qolgan ma’lumotlarga qaraganda, xazinachi qabul qilingan o‘rtacha yillik daromad 45 mln dirxamni tashkil qilgan bo‘lsa, shundan 20 mln dirxami davlat boshqaruvi va lashkarlarni saqlashga sarflangan. Lekin insonparvarlik xarajatlariga ham ozmi ko‘pmi mablag‘ ajratilgan.

Somoniylar davrining muxim xususiyatlaridan biri bu davrda jaxonda birinchi bo‘lib uyg‘onish davri boshlanganligi, Axmad Farg‘oniy, Muxammad Xorazmiy, Farobiy, Ibn Sino, Byeruniy va boshqalar fanning ko‘pchilik tarmoqlariga o‘z xissalarini qo‘shganliklaridir. Boshqa fanlar qatori ijtimoiy fanlarga qo‘shilgan xissa xaqida gapirar ekanmiz, bu davrda siyosatshunoslik sohasida ming yil muqaddam davlatchilikning mazmuni haqida gapirib, Farobiy davlatning vazifasi insonlarning baxt-saodatga erishuvidir degan so‘zlarini eslaymiz. Iqtisodiyot sohasida katta mablag‘larni uzoq masofaga tashib yurmasdan, balki chek tizimi orqali bir shahardan ikkinchi shaharga uzatilganligini ko‘rsatib o‘tish kyerak. Bundan tashqari, ilm-fan sohasida muvaffaqiyatlar xaqida gapirganda tarixchi va sayyoh Yoqut Xammaviy (1179-1229) Marvda yirik kutubxona bo‘lib, unda ko‘p jildlardan iborat nodir kitoblar saqlanayotganligini, shuningdek davlat mablag‘laridan masjid va madrasalar qurilganini qayd qilish kyerak. Keltirilgan misollar Samoniylar va boshqa davrlarda davlat mablag‘laridan fan va madaniyatga ham ozmi ko‘pmi mablag‘ ajratilgani, har bir shox saroyi xuzurida shoirlar mushoirasi uyushtirib turilganligi va shoir va olimlarga mukofotlar va sovg‘alar taqdim qilinganligi xaqida ma’lumotlar bor.

Xivaning 2500 yilligi tantanalarida (1997 yil) ko‘rsatilganidek Xorazmda Ma’mun Akademiyasi qaytadan tiklangani jahon tarixida muxim voqea bo‘lgan. Bu akademiya fan va madaniyat xomiysi Ma’mun II (1010-1017) tomonidan Urganchda tashkil qilingan edi. Ma’mun II davlat xazinasidan fan va madaniyatga boshqa hukmdorlarga namuna bo‘larlik darajada ko‘p mablag‘ ajratgan. Bu maskanda yaratilgan shart sharoitdan Abu Rayxon Byeruniy, Ibn Sino, Abu Saxl Masixiy, Abuxayr Xammor, Nasr Irok kabi buyuk daxolar bahramand bo‘lib, o‘z ijodlarini charxlaganlar.

Lekin g‘aznaviylarning ilm-fanga xomiyligi fan taraqqiyoti uchun xaqiqiy xomiylik emas, balki o‘z shon shuxratini ko‘zlab qilingan tadbir edi. G.A. Xidoyatov aytganidek «Bu yerda ham ko‘pgina Osiyo hukmdorlariga xos o‘ta xunik alomat – fan va ma’rifat to‘g‘risida astoydil g‘amxo‘rlik qilish emas, balki barcha eng porloq xamda mashxur narsalarni jamlab, o‘z xonadoni va o‘zini sharaflash istagi namoyon bo‘lar edi…». Maxmud g‘aznaviyning din peshvolariga xomiyligi uning xazinadan ularga mablag‘ ajratish emas, balki ularni davlat lavozimlariga tayinlash yo‘li bilan ham amalga oshirilar edi, chunki ruxoniylar Maxmud g‘aznaviyning muxim ijtimoiy tayanchi xisoblanar edi. Uning asl maqsadlaridan biri o‘zini kelajakda islom sultoni musulmonlar dunyosining oliy dunyoviy hukmdori deb tanitish edi.

Davlat xazinasi va davlat daromadlari.

Jaxon tarixida miloddan oldingi va miloddan keyingi davrlardan boshlab Amir Temur davlati shakllangunga qadar hukmronlik qilgan shohlar va qirollarning oliy maqsadlari o‘z boyligini tinmay ko‘paytirib borish, bir suloladan ikkinchi sulolaga nisbatan uning miqdoriga ikki-uch barobar miqdor qo‘shish bo‘lgan. Biz oldingi paragrafda bu mablag‘larni nimalarga sarflanganligini misollar asosida ko‘rsatishga xarakat qildik, ularning eng ko‘p qismi unumsiz tadbirlarga sarflanib, xatto isrof bo‘lganliklari ayon. Tarixiy ma’lumotlar qirol va podshohning xazinasi dastlabki asosiy manbai sovg‘a salom bo‘lganligidan darak byeradi. Gyerodotning byergan ma’lumotlariga qaraganda Axamoniylar Baqtriyani zo‘rlik bilan ishg‘ol qilgandan keyin, fors Dodarjish tayinlanganga qadar miloddan oldingi 529-522 yillarga qurish va uning o‘g‘li Kambis hukmronlik qilgan davrda muayyan bir soliq olinmagan, faqat qaram mamlakatlar sovg‘a-salomlar yuborib turishgan. Sovg‘a-salom yig‘ilgan nodir jixozlar yoki viloyat hukmdorining shaxsiy daromadi xisobidan bo‘lgan, chunki uning ixtiyorida boshqa mollarga qaraganda ko‘proq mol-mulk bo‘lgan.

Lekin Doro hukmronlik davriga kelganda soliqlar tarixida ikkinchi bosqich boshlanadi. Sovg‘a-salom o‘rniga majburiy tartibda soliq joriy qilinadi: «Doroni forslar savdogar deyishlariga sabab – deb yozib ketgan edi Gyerodot, - u birinchi bo‘lib soliq tizimini joriy etganligidadir».

Doro soliq tizimini faqat o‘z mamlakatidagina emas, balki zo‘rlik bilan qaram qilib olgan mamlakatlarga ham joriy qildi. Buning uchun u o‘z impyeriyasining 20 satrapiyaga ajratgan, har bir satrapiyaga hukmdor satrap tayinlangan. Uning asosiy mashg‘uloti soliq to‘plash bo‘lgan. Har bir satrapiyaga umumiy to‘planadigan soliq miqdori belgilangan. Soliq miqdori kumush pul birligi – talant xisobida aniqlangan. Bir talant 30 kg kumushga teng bo‘lgan. Masalan, Xorazm satrapiyasiga uning o‘z tasir doirasidagi Sug‘diyona, Parpiya, Ariya viloyatlariga 300 talant yillik soliq tayin qilingan. Shu bilan birga soliqlarni xisoblash va jo‘natishni osonlashtirish uchun yer va pul isloxati o‘tkazilgan. Shuni aytish kyerakki, Markaziy Osiyo axolisiga nisbatan ko‘p bo‘lgan, Xindistonga nisbatan ham ko‘proq soliq belgilangan. Iskandar Zulqarnayn Eron Axamoniylar sulolasini tor-mor etgandan keyin Markaziy Osiyoning arablar istilo qilgunga qadar oradan ming yildan ko‘proq vaqt o‘tdi. Yunonlar sarkardasi Axamoniylar metropoliyasini bosib olish bilan qanoatlanmasdan, bu sulola mustamlakalari yerlariga ham ot surdi. Yunonlar eramizdan avvalgi 329 yilda Baqtriya, Sug‘diyona, Xorazmda paydo bo‘ldi. Bu yerlardan mustaqillik uchun kurash Spitamen rahbarligida amalga oshirildi. Shuni aytish kyerakki, Yunonistonda soliq olish qaytarma xaraktyerga ega edi. Bunda ozod fuqarolar soliq to‘lamas, agar biror mamlakatga xujum boshlansa, soliq olinar edi.

Xujum tomom bo‘lib, g‘alabaga erishilgadan keyin olingan soliq ozod fuqarolarga qaytarib byerilar edi, chunki ozod fuqarolar uchun soliq to‘lash sharmisorlik bilan barobar edi. Demak, soliq yuki bosib olingan o‘lkalar fuqarolari zimmasiga tushar edi.

Iskandar Zulqarnayn Markaziy Osiyoda Axamoniy davrida mavjud idora usulini saqlab qoldi, lekin boshqaruv devoniga o‘z ayonlarini tayinladi. Bu amaldorlar asosan Axamoniylar joriy qilgan soliq siyosatini davom ettirdilar.

Soliqlar xaqidagi dastlabki asar eramizdan oldingi III-II asrda paydo bo‘lib, bu kitob «Soliqnoma» (Podatniy ustav) deb atalgan. Bu asar dastlab Misrda Ptolomey II hukmronlik davrida paydo bo‘lgan. Ushbu risolada soliq solishning asosiy normalari va qoidalari belgilab, Yunonlar ushbu qonunlarni Misrliklardan o‘rganishgan edilar, yer va jon solig‘i shu tariqa yuzaga kelgan edi.

Tarixga murojaat qilsak, renta sifatidagi yer solig‘i Misrda miloddan oldingi IV-III asrdan ming yil muqaddam paydo bo‘lgan va natura shaklida olingan. Soliqni xisoblash uchun kadastr ishlari amalga oshirilgan. Demak, natura bilan soliq olish pul bilan soliq olishdan 2-3 ming yil muqaddam vujudga kelgan. Bundan tashqari chorva molini parvarishlash, xaydaladigan yerlar uchun belgilangan miqdorda ijara xaqi olingan. Bu davrda hatto qul savdosi bo‘yicha ham soliq joriy qilingan. qulni sotishdan olingan daromaddan 4%, ozod qilishdan 5% soliq olingan. Shuningdek, xunurmandlar ham bevosita soliqlar undirilgan, myeros solig‘i va boshqa soliqsiz daromadlar joriy qilingan.

Eramizdan 312 yil muqaddam Iskandar Zulqarnaynning sarkardasi Selenek nomi bilan davlat tashkil qilingandan keyin 100 yildan ortiq hukmron bu davlat chet o‘lkalar uchun tavsiya qilingan barcha soliq va yig‘imlarni joriy qilishga kirishgan.

Eramizdan oldingi 140 yilda Yunon-Makedon mamlakati barxam topdi. I asrning oxiridan boshlab to xozirgi eraning IV asr o‘rtalarigacha Markaziy Osiyoda Kushon podshoxligi tarkib topdi, u asrning o‘rtalarida ana shu hududda qudratli Eftalit davlati bunyodga keldi. Bu davlat 100 yilcha hukmronlik qildi.

563-567 yillarda turklarning qisuvi bilan Eftalit davlati parchalanib ketdi. Afsuski o‘sha davrlardagi soliq tarixini o‘rganish uchun ixtiyorimizda qadimgi manbalar juda kam, lekin shuni ta’kidlab o‘tish kyerakki, bu davrda turkcha quldorlik davlati vujudga keldi. Ming-minglab qullar asr sifatida Xitoydan keltirilar, qul egalari ularning bo‘sh yotgan yerlariga joylashtirar va keyin ulardan soliq undirar edi. Ayollardan uy cho‘rilari va jazmanlar sifatida foydalanar edilar.

Shu bilan birga maxsus shahar tipidagi qishloqlar barpo etilib, ular doimiy dexqonchilik va hunarmandchilik mahsulotlari bilan soliq yoki o‘lpon to‘lar edilar. Doimiy o‘lponlar otlar, oltin va kumush buyumlar, oltin qumi, temir, mis, qora mol shaklida undirilar edi. Soliqlarning ayrim qismlari pul (tanga) bilan xisoblab olinar edi. U qadar murakkab bo‘lmagan bu davlat tepasida xon turar, u o‘zining g‘oyat katta boyligi (xazinasi)ga ega edi. Soliqlarni xisoblash va undirish tartibi haqida etarli ma’lumot bo‘lmasa ham, lekin ayrim arxeologik topilmalar, soliqlar oltin bilan xisoblanishini, undagi xujjatlar soliqlarni qabul qiluvchi xazinabon lavozimi bo‘lganligidan darak byeradi.

Surxondaryoning Denov shahriga yaqin Dalvarzin tepa qishlog‘idan topilgan Kushon davlati davrida qurilgan saroy qoldiqlari orasidan topilgan 40 kg dan ortiq oltin joylashtirilgan xum chiqadi. Ashxabod yaqinida topilgan bitiklar, yozuvlar soliq to‘plash bo‘yicha katta devon bo‘lganligidan darak byeradi.

Bu xujjatlarni taxlil qilish shuni ko‘rsatdiki, soliq yig‘ish va mahsulotlarni asrashga ko‘pdan ko‘p amaldorlar jalb qilingan.

Yuqorida keltirilgan ayrim arxeologik va tarixiy ma’lumotlar O‘zbekistonda soliqlar tarixi dastlabki mustaqil o‘zbek davlati shakllanishi asosida vujudga kelganligini ko‘rsatadi. Sovg‘a-salom yuborishda boshlangan bu tizimga Axamoniylar o‘zgartirishlar kiritib, Slovaklar davlati Yunon Rim qonunlari asosida bu tizimni takolmillashtirishga harakat qilganlar. Soliqlar haqidagi daslabki malumotlar eramizdan oldingi III-II asrlarda paydo bo‘lgan «Soliqnoma» (Podatniy ustav) Ptolomey II davrida vujudga kelgan Yunonlar o‘z soliq tizimlarini yaratishda Misrliklardan andaza olganlar. Eronliklar o‘z mamlakatlarida natura bilan soliq olgan bo‘lsalar pul isloxati o‘tkazilgandan so‘ng, soliqlarni pul xisobida olishni joriy qilganlar.

Yunon-Makedoniya istibdodi tugallangandan keyin Markaziy Osiyoda o‘tgan sulolalar o‘z davlatlarining barpo qilish va rivojlantirish maqsadida ko‘p yillik soliq undirish tarixiy tajribalarini e’tiborga olib, o‘z soliq tizimlarini barpo qilishga harakat qilganlar. Turli sulolalarda soliq tizimi mamlakat iqtisodiyotiga salbiy ta’sir ko‘rsatgan bo‘lsa ham, lekin ayrim hollarda ijobiy yondashganlar. Bunga Kushonlar va Samoniylar davlatida amalga oshirilgan tadbirlar bo‘la oladi.

Markaziy Osiyoda shakllangan soliqlar tizimini xaraktyerli xususiyati shundan iboratki, bu tizimda quldorlik va feodalizm formasiyalarining o‘ziga xos belgilari chirmashib, birlashib ketgan. Xatto ayrim xollarda zadogonlar lashkarboshilarga maosh to‘lanmasdan, uning o‘rniga ikki oyi tizimi joriy qilingan. Soliqlarni undirishda maxalliy oqsoqollar bilan birga soliq undirishni ijara usuli ham qo‘llanilgan. Soliqlar ko‘pchilik xollarda tumanlar bo‘yicha belgilanib, to‘lovchilarning xususiyatlari e’tiborga olinmagan.

Mustaqillik sulolalarida soliq tizimini takomillashib borishi bilan birga xazinani boshqarish tizimiga ham o‘zgartirishlar kiritilgan. Xazina boshqarishning takomillashgan tizimi «Nizom al-mulk»ning «Siyosatnoma» asarida quyidagicha umumlashtirilgan.

Shoxlarda, -deb yoziladi «Siyosatnoma»da, - xamisha ikkitadan xazina bo‘lgan. Ularning biri asosiy, ikkinchisi xarj va xarajat xazinasi edi. qo‘lga kiritilgan molu-boylik asosan birinchi xazinaga tushar edi va zaruratsiz bu xazinadan bir dirxam xarj etmasdilar. Agar biror narsa olsalar ham qarz sifatida olib, tez joyiga qaytarar edilar. Har bir keladigan narsaning xarajatga sarflanishi mumkin emas edi.

Xazinaga qo‘yilgan xar bir narsa viloyatlardan kelib, xar birining o‘z joyi bo‘lar edi va ularni almashtirishga yo‘l qo‘yilmasdi. Xar bir narsa o‘z vaqti va o‘z joyida xarj bo‘lishi kyerak edi.

Kurbonlik kilish — soliqka tortishning ibtidoiy shakli xisoblanadi. Bu marosim ixtiyoriy ravishda va kungilli tarzda amalga oshirilmagan, balki uning yozilmagan konunlari bo‘lib, majburiy to‘lov yoki yigim kurinishi tusini ola boshlagan, uning foiz mikdorlari muayyan darajada kat’iy qilib belgilab qo‘yilgan. Ularni taqsimlash haqidagi nizomlar uz asosini Olloxning kitobi — Qur’oni karimdan oladi. O‘ljalar taqsimoti xususida Qur’onning "Anfol" ("O‘ljalar") surasi 41-oyatida shunday iloxiy hukm kilinadi:

— "bilingizki, o‘lja kilib olgan narsangizning beshdan biri Ollox uchun, payg‘ambar uchun va u zotning karindosh-urug‘i, etimlar, miskinlar va musofirlar uchundir".

Davlatni saklab turish uchun iqtisodiy manbalar zarur ediki, ular pul va mahsulot tarzida soliq undirish, majburiyatlarni bajartirish qabilar xisobiga vujudga keltiriladi. Va jon solii bilan yer solii — tushumlarning asosiysi xisoblanadi.

Fikrimizni quyidagi tarixiy - dalillar bilan asoslaymiz: eramizdan avvalgi birinchi ming yillikning boshida O‘rta Osiyo hududida Axmoniylar davlati hukm surgan. Akademik V. Gofurovning uktirishicha, bu ulkan fors davlatining sarxadlari xind dengizidan Saxroi Kabirga kadar chuzilib ketgan. Eramizdan avvalgi 522-521 yillarda bu Davlat hokimiyati Doro 1 tomonidan bosib olingach, uning hududlarida isyon kutarilgan. Bu isyonda O‘rta Osiyo xalqlari xam ishtirok etadilar. Kuzgolon bostirilgandan keyin fors shoxi Doro 1 davlat boshqaruvini ijtimoiy va ma’muriy qayta qurish maqsadida bir kancha isloxotlar utkazdi. Natijada yagona davlat, pul va soliq tizimi bunyodga keldi.

Mazkur tizim impyeriya tarkibiga kirgan mamlakatlarning iqtisodiy imkoniyatlarini xisobga olgan. Gyerodotning guvoxlik byerishicha, Doro 1 fors davlatini 20 viloyat va tumanga bo‘lgan, ularga hokimlarni tayinlagan, ulpon solgan. Bu chinakam soliq isloxoti edi. Shunday kilib, yagona pul tizimi vujudga keldi: poytaxtda oltin tangalar zarb etildi, maxalliy hokimlar tomonidan xam tangalar chiqarildi. Bularning xammasi mamlakatning moliyaviy axvolini mustaxkamlashda muxim ahamiyatga molik bo‘ldi.

Doro 1 isloxotlariga kadar saltanatni boshqargan shoxlar undirgan ulponlar mikdori xar bir tuman hokimi tomonidan belgilanar edi. Shu boisdan xam Doroning yukoridan boshqariladigan soliq isloxotlari maxalliy amaldorlarga yokmadi, ular shoxni savdogar, deb atay boshladilar. Doro I davrida xar bir viloyat va tuman yillik asosiy soliqni pul bilan tulashi zarur edi.

Bundan tashkari natura bilan xam soliq tulanar edi. Miloddan birinchi ming yillik o‘rtalarida O‘rta Osiyo ikki asrdan ko‘proq davr mobaynida Axmoniylar saltanati—Eron davlati tarkibida bo‘lgan. O‘rta Osiyo xalqlarining tobeligi yillik ulpon va harbin lashkarlar yetkazib byerishdan iborat edi. Soliq-ulpon mikdori — sak va kasbiy qabilalari uchun ellik talant (bir talant 25 kilogramm 248 gramm sof oltinga teng edi), Parfiya, Xorazmiy, Cygd qabilalari uchun esa uch yuz ellik talant mikdorida belgilangan edi. Suv byerishni tuxtatib kuyish borasidagi taxdidlardan chuchigan xalq axmoniylar shoxanshoxlariga muntazam soliq-ulponlardan tashkari yana kushimcha soliqlarni xam tulardilar. Buyuk tarixchi Gyerodot bunday yozgan edi:

"Suv bulmay kolganda qabilalar xotinlarini olib Eronga borishar, shox darvozasi oldida turib olib dod-voy kutarishar edi. Shunda shox arzdorlarning suvga juda. xam muxtoj ekanliklariga amin bular hamda ularning vodiylariga suv byeradigan tufon darvozalarini ochishni buyurardi. Arzdorning yeri suvga kongach, tufon darvozalari yana yopib kuyilgan. Shikoyatlarga kura shox tugonlarni ochganligi uchun kuplab mablaglar yigib olgan".

Aleksandr Makedonskiy Eronda Axamoniy sulolasini tor-mor etgandan so‘ng to arablar O‘rta Osiyoni istilo qilgunga qadar oradan ming yildan ko‘proq vaqt o‘tdi. Ahamoniylarni bosib olish bilan qanoatlanmagan yunon sarkardasi bu sulolaning mustamlaka yerlariga ham ot surdi. Makedonskiy eramizdan avvalgi 329 yilda Baqtriyada (hozirgi Qashkadaryo va Surxondaryo viloyatlari hududida), So‘g‘diyonada (Zarafshon vohasi) va Xorazmda paydo bo‘ldi.

Bu o‘lkalarning xalqlari chet ellik bosqinchilarga qattiq qarshilik ko‘rsatdilar, ko‘pdan-ko‘p qo‘zg‘olonlar uyushtirdilar. Ammo eramizdan avvalgi 328-327 yillarda So‘g‘diyona lashkarboshisi Spitamen 6oshchiligida kutarilgan qo‘zg‘olon miqyosi jihatidan ham maqsad-muddaosining pokligi jihatidan ham ular orasida alohida o‘rin tutadi. Qo‘zg‘olonchilar ko‘pdan-ko‘p iqtisodiy va siyosiy talablar bilan chiqishdi, ammo mavzumiz uchun Spitamenchilarning soliq sohasidagi bedodlikka qarshi kurashi qizikarlidir. Usha paytda Yunoniston (Gresiya) fuqarolari uchun soliq qaytlama xaraktyeriga ega edi. Urush xarakatlari to‘xtagach, davlat aholidan olgan mablag‘larini o‘zlariga qaytib byeradi, chunki ozod fuqarolar uchun soliq to‘lash sharmisorlik bilan barobar edi. Qadimgi yunon tarixchisi Armanning "Aleksandrning yurishlari" kitobidan bizga shu narsa malumki, Aleksandr Makedonskiy fors hududlari va O‘rta Osiyoning yerlarini o‘z davlati tarkibiga qo‘shib olgandan keyin ham Axamoniylar davridagi davlat idora usulini saqlab qoldi. Mahalliy aslzodalardan qo‘yilgan hokim (ya’ni bek yoki boshqacha aytganda satrap) o‘z ixtiyoridagi o‘lkaning davlat yumushlarini boshqargan. Ammo Makedonskiy hokimlik (beklik)ni saqlab qolgan bo‘lsa-da, boshqaruv devoniga o‘z a’yonlarini kiritar va ular soliq siyosatini yurgizar edilar.

Eramizdan avvalgi Sh-II asrda soliq haqidagi dastlabki asar paydo bo‘ldi. "Soliqnoma" deb atalgan bu risolada soliq solishning asosiy normalarini belgilab byeradigan konunlar va tamoyillarni tartibga solishga urinib kurilgan. Yunonlar ushbu konunlarni misrliklardan o‘rganishgan edi.

Qadimgi yunon tarixchisi Armanning "Aleksandrning yurishlari" kitobidan bizga shu narsa malumki, Aleksandr Makedonskiy fors hududlari va O‘rta Osiyoning yerlarini o‘z davlati tarkibiga qo‘shib olgandan keyin ham Axamoniylar davridagi davlat idora usulini saqlab qoldi. Mahalliy aslzodalardan qo‘yilgan hokim (ya’ni bek yoki boshqacha aytganda satrap) o‘z ixtiyoridagi o‘lkaning davlat yumushlarini boshqargan. Ammo Makedonskiy hokimlik (beklik)ni saqlab qolgan bo‘lsa-da, boshqaruv devoniga o‘z a’yonlarini kiritar va ular soliq siyosatini yurgizar edilar.

Eramizdan avvalgi Sh-II asrda soliq haqidagi dastlabki asar paydo bo‘ldi. "Soliqnoma" deb atalgan bu risolada soliq solishning asosiy normalarini belgilab byeradigan konunlar va tamoyillarni tartibga solishga urinib kurilgan. Yunonlar ushbu konunlarni misrliklardan o‘rganishgan edi.. Markaziy xukumat tomonidan chet o‘lkalar uchun tavsiya etilgan barcha soliqlar va yigimlar O‘rta Osiyo viloyatlarida xam asta-sekinlik bilan joriy etila bordi. Shunisi xaraktyerliki, bu paytda maxsus soliqchilar bulmagan edi.

100 yilcha hukmronlik qilgan Eftalit davlati tarixida xam soliq tizimlarida esga olishga arzirli tamoyillar bor. Ma’lumki, bu davlat o‘z tarkibiga O‘rta Osiyoni qo‘shib olgan Kushon podsholigi o‘rnida eramizdan avvalgi asr o‘rtalarida bunyod bo‘lgan va gullab-yashnagan edi. O‘sha davrda bu hududda yangi kanallar qazilgan, obod shaharlar qad rostlagan, paxtachilik taraqqiy eta boshlagan. Bu davlatning parchalanishiga sinfiy kurashlarning kuchayi6 ketganligi asosiy sabab bo‘lgan edi. VI asrga kelib turklarning siquvi bilan tanazzulga yuz tutgan Eftalitlar davlati o‘rnida turli-tuman qabilalar va xalqlar ko‘chmanchilar davlati — "Turk xoqonligi "ga birlashuvi amalga oshdi. Ammo VI asr boshlarida bu xoqonlik ham g‘arbiy va sharqiy turk davlatlariga parchalanib kyetadi, O‘rta Osiyo G‘arbiy qismida qoladi.

Ixtiyorimizda o‘sha davrlar soliq siyosati tarixini o‘rganish imkonini byeradigan qadimgi manbalar kam bo‘lsa-da, mavjud ma’lumotlar ayrim xulosalarni chiqarish imkonini byeradi. Turklarning soliq siyosati sodda edi. Soliqlar mahalliy hokimlardan undirilar, bu ishni o‘lponchilar amalga oshirar, turk hukmdorlari esa bu ishni xushyorlik bilan kuzatib borardilar.

Soliqlar natura (mol) hisobi bilan bir qatorda pul tarzida ham to‘langan. Saqlanib qolgan ko‘plab tangalar va Kushon davridagi saroy xarobalarini qazish paytida topilgan oltin zahiralari shunday fikr uchun asos bula oladi.

Nazorat savollari:

1. Boshkaruv tizimi Ismoil Somoniy uz davrida kanday tuzgan?

2. Davlat xazinasi va davlat daromadlari nimalardan iborat bulgan?

3. Hukmdor xazinasi qaysi manbalar hisobiga shakllangan?

4. Qadimgi davrda olingan qaysi soliq turlarini bilasiz?

5. Ushbu davrdagi davlat xarajatlari nimalardan iborat edi?

6. Doro I ning davlat boshqaruvining asosiy moxiyati nimadan iborat?

7. Yagona davlat, pul va soliq tiziimning bunyodga kelish sabablari nimada?

8. Doro I davlatning iqtisodiy va siyosiy isloxini mazmuni nimada?

9. Eron davlatini tarkib topishi va iqtisodiy siyosatini moxiyati nimada?

10. Davlatni saklab turuvchi iqtisodiy manbalar nimalardan iborat edi?

11. Tushumlarning asosiysi kimlardan kay tarzda yigilgan?

12. Tushumlarning asosiysini qanday soliqlar tashkil etgan?

13. Doro 1 davridagi davlat soliqlari kaysilar edi?

14. Shu davrdagi axoliga kuyilgan iqtisodiy va siesiy talablar?

15. Kushon davriga kelib davlat kaysi tomonga o‘zgargan? Shu davrdagi iqtisodiy, moliyaviy o‘zgarishlar qanday bo‘lgan?