Reja: Viruslar haqida umumiy ma’lumot Viruslarning keltirib chiqaradigan kasalliklari

Viruslarga qarshi vaksinalr va ularni ishlab chiqish

Reja:

1. Viruslar haqida umumiy ma’lumot

2. Viruslarning keltirib chiqaradigan kasalliklari

3. Viruslarga qarshi kurashish

Adabiyotlar ro’yxati

Vaksinalar (lot. vaccina — sigirga oid), emlashda ishlatiladigan moddalar —infeksion kasalliklarning oldini olish yoki davolash maqsadida qoʻllaniladigan preparatlar. Mikroorganizmlar, shuningdek ularning zararsizlantirilgan toksinlaridan tayyorlanadi, organizmga yuborilganda tegishli yuqumli kasalliklarga nisbatan sunʼiy orttirilgan faol immunitet vujudga keladi. Tirik, oʻldirilgan, kimyoviy V. va anatoksinlar farq qilinadi. Tirik V. (chechak, poliomiyelit, qizamiq, gripr, toun, tulyaremiya, silga qarshi V.) kasallik qoʻzgʻatish xususiyatini yoʻqotgan, biroq immunogen xossalarga ega boʻlgan, qoʻzgʻatuvchiga qarshi himoya antitelolar hosil qiladigan maxsus kuchsizlantirilgan mikroorganizmlardan tayyorlanadi. Bunda mikroorganizmlar sunʼiy ozuqa muhitida yoki hayvon organizmida uzoq undiriladi. Tirik V. qoʻllanilganda immunitet barqaror boʻlib, uzoq saqlanadi.

Oʻldirilgan V. bakteriyalar va viruslarga yuqori temperatura, ultrabinafsha nurlar, ultratovush, formalin, spirt yoki b. moddalar taʼsir ettirib tayyorlanadi (ich terlama, koʻkyoʻtal va b. kasalliklarga qarshi V.). Kimyoviy V. (ich terlama, toshmali terlama, paratiflar, vabo, difteriya, qoqshol va b. kasalliklarga karshi V.), mikroorganizmlar yoki ularning mah-sulotlaridan maxsus ajratib olingan faol komponentlardir. Oziqli muhitda oʼstiruvchi omillarning borligi katta ahamiyatga ega. Yumshoq-qattiqligiga koʼra oziqli muhitlar qattiq, suyuq va yarim suyuq muhitga 1,5-2% agar, yarim suyuq muxitga 0,3-0,7% agar qoʼshish natijasida tayyorlanadi.
Elektiv oziqli muhitlar turli xil, boshqa mikroflorali materialdan maʼlum turni ajratib olish va uni toʼplashga moʼljallangan. Maʼlum mikroblarga elektiv oziqli muhitni yaratishda, bu mikroblarning boshqa koʼpchilik mikroblardan farqlantiradigan biologik hususiyatlariga asoslangan. Masalan, stafilokokk natriy xlar tuzining konsentratsiyasi yuqori boʼlgan muhitda yaxshi oʼsadi.
Bakteriyalarninig sof kulturasini ajratib olish.
Oziqli muhitda oʼstirilgan bir turdagi yoki bir xil bakteriyalar populyatsiyasi sof kultura deb ataladi.Bir turning mikrob kulturasi yoki biovari turli manbalardan yoki har xil vaqtlarda bir manbadan ajratib olingan boʼlsa, ular shtammlar deb nomlanadi. Shtamlar koʼpincha nomer yoki qandaydir belgilar bilan belgilanadi. Bakteriyalarning sof kulturasini diagnostik bakteriologik laboratoriyalarda, aloxida ajratilgan koloniyalardan qattiq yoki suyuq oziqli muhiti boʼlgan probirkalarga qovuzloq orqali ekib ajratib olinadi.
Qattiq oziqli muxitda bir turdagi yoki biovardagi bakteriyalar oʼstirilganda, bitta yoki bir necha bakteriya xujayralarining koʼpayishi natijasida hosil boʼlgan ayrim-ayrim toʼplamlariga koloniyalar deb ataladi.
Har xil turdagi bakteriyalarning koloniyalari bir biridan oʼzining morfologiyasi, rangi va boshqa belgilariga koʼra farq qiladi.
Bakteriyaning sof kulturasi diagnostik tekshirishlar oʼtkazish uchun ajratib olinadi. Bu esa, identifikatsiyalash, yaeni ajratib olingan bakteriyalarning qaysi zotga, turga mansub ekanligini aniqlash demakdir. Bunga esa ularning morfologiyasi, oʼsishi, biokimyoviy va boshqa hususiyatlarini tekshirish natijasida erishiladi.
Bakteriyalarning morfologik belgilari turli usullar bilan boʼyalgan va boʼyalmagan preparatlarni mikroskop ostida tkhekshirish bilan oʼrganiladi.
Kultural (oʼsish) hususiyatlari bakteriyalarning oziqaga boʼlgan talabini, qattiq va suyuq oziqli muhitda oʼsish sharoitini belgilaydi. Bu xosalar esa koloniyalar morfologisi va kulturaning oʼziga xos oʼsish xususiyalari boʼyicha aniqlanadi.
Bakteriyalarning zoti va turlicha identifikatsiyalashda, koloniya va kulturalarga turli ranglar beruvchi pigmentlar ham muhim axamiyatga ega. Masalan, Staphylococcus aureus tilla rangli pigment (tilla rangli stafilokokk) hosil qiladi.
Ekish texnikasi.
Bakteriologik qovuzloq ekish uchun eng qulay asbob hisoblanadi. Bakteriya kulturasini qayta ekishda probirka chap qoʼlga olinadi. Oʼng qoʼl bilan gorelka alangasi ustida. kulturali probirka chap qoʼlga, bakteriolgik qovuzloq esa, oʼng qoʼlga olinadi. Qovuzloq gorelka alangasida qizargunga qadar qizdiriladi. Paxtali probka probirkadan oʼng qoʼlning 4-5 barmoqlari bilan kaftgacha siqib burab, chiqarib olinadi va probirka ogʼzining chetlari alangada biroz qizdiriladi. Qovuzloq asta sekin probirka ichiga kirtiladi, ichki devoriga tekkizib sovutiladi soʼng asta harakat qilib material olinadi. Shundan keyin probirkadan olinib yana probirka chetlari qizdiriladi va probka bilan berkitiladi. Shundan soʼng qiyalantirilgan agarli probirkaga qovuzloq bilan yekiladigan material kiritiladi. Ilon izi harakati bilan qiyalatib qoʼyilgan agar yuzasida material taqsimlanadi. Qovuzloq olingach, probirkaning ogʼzi qizdiriladi va probka bilan berkitiladi. Qovuzloq gaz gorelka alangasida sterillanadi va shtativga qoʼyiladi. Ekilgan probirkalarga ekilgan vaqti materialning xarakteri tekshirish nomeri yoki kulturaning nomi yoziladi.
Petri kosachasidagi oziqli agar yuzasiga sterilniy tampon yordamida gazon usulida ekiladi. Buning uchun qopqoq biroz ochiladi, tampon yordamida olingan material muhitning butun yuzasiga surtiladi. Ekma inkubatsiyasidan soʼng bakteriyalar bir tekis unib chiqadi.
Аnaerob bakteriyalarining sof kulʼturasini ajratib olish usullari.
Tekshirilayotgan material va turli mikroorganzmlar aralashmasidan bakteriyalarning ayrim turlarini ajratib olish odatda har qanday bakteriologik tekshirishlarning birdan bir bosqichi hisoblanadi.
Koʼpchilik bakteriyalarning sof kulturasini ajratish uchun 2-3 kun vaqt sarf boʼladi.Sof kulturani ajratish protsessini bir necha bosqichlarga boʼlish mumkin:
Birinchi bosqich. Olingan namuna petri kosachasidagi oziqli agar yuzasiga sterilniy tampon yordamida gazon usulida ekiladi. Ekilgandan soʼng kosacha osti yuqoriga qilib aylantiriladi va unga yoziladi. U 37˚S da termostatga 18-24 soatga qoʼyiladi.
Ikkinchi bosqich. Kosachalar koʼriladi, yakka-yakka joylashgan kaloniyalar oʼrganiladi. Ularning shakliga, katta kichikligiga, qattiq yoki yumshoqligiga va boshqa belgilariga ahamiyat beriladi. Sof kulturani ajratish va toʼplash uchun bitta yoki bir necha xil alohida joylashgan koloniyalarni qiyalantirilgan agarli yoki qandaydir boshqa oziqli muxitli probirkalarga qaytadan ekiladi. Buning uchun boshqa kaloniyalarga tegizmasdan qovuzlgoq bilan koloniyalar bir qismi olinadi.
Uchinchi bosqich. Аjratib olingan sof kulturaning hususiyatlari qayd qilinadi. Sof kultura koʼz bilan koʼrilganda bir tekis oʼsgan boʼladi. Shu kulturadan tayyorlangan boʼyalgan surtma mikroskop ostida koʼrilganda morfologiya tinktorial xususiyati jihatidan bir xil boʼlgan xujayralar koʼrinadi.
Аntibiotiklar
Аntibiotiklar turli bakteriya yuqumli kasalliklarini davolashda qoʼllanilyotgan ximiyaterapevtik vositalar orasida asosiy oʼrinni egallaydi. Аntibiotiklar kelib chiqishi, kimyoviy tuzilishi, bakteriyaga qarshi taʼsir mexanizmi va ularga sezgir bakteriyalar soniga taʼsir doirasiga koʼra va tor guruppalarga boʼlinadi. Tor taʼsir doirasiga ega boʼlgan antibiotiklar bilan bir qatorda keng taʼsir kuchiga ega boʼlgan antibiotiklar (tetratsiklin, levomitsetin va boshqalar) ham qoʼllaniladi.Аntibiotiklarga chidamli bakteriyalarning keng tarqalganligi uchun bemorni davolash maqsadida avvalam bor ajratib olingan qoʼzgʼatuvchi shu antibiotikka chidamsizmi yoʼqmi, bilgan holda dorini tanlay bilish zarur.
Xozirgi vaqtda bakteriyalar antibiotiklarga boʼlgan sezuvchanligi darajasiga koʼra toʼrtta guruppaga boʼlinadi.
1.Chidamsizlar
2.Oʼrtacha chidamsiz
3.Oʼrtacha chidamlilar
4.Chidamlilar
Disk usuli boʼyicha bakteriyaning antibiotiklarga sezgirligini aniqlash.
Tekshirilayotgan bakteriya kulʼturasi gazon bilan oziqli agarli petri kosachasiga ekiladi, soʼngra pintset bilan maʼlum miqdorda antibiotiklar shimdirilgan qogʼoz disklari bir hil oraliqda agar yuzasiga joylashtiriladi. Ekilgan kosachalar 37˚S da bir kun davomida termostatda saqlanadi. Disk atrofidagi stafilokokk kulʼturasining oʼsishi toʼxtagan zona diametriga koʼra, uning maʼlum antibiotiklarga boʼlagan sezgirligi belgilanadi. Аgar oʼsishni toʼxtatish zonasining diametri 10 mm boʼlsa, kulʼtura kam sezgir, 10mm dan koʼp boʼlsa-yuqori darajada sezgir xisoblanadi. Disklar bir antibiotikning har xil kontsentratsiyasi bilan shimdirilgan boʼlsa, u holda tekshirilayotgan bakteriya kulturasining, preparatning eng kichkina dozasiga boʼlgan sezgirligi aniqlanadi.
Stafilokokk keltirib chiqargan kasalliklarning mikrobiologik diagnostikasi.
Yiringli infeksiyalarni koʼpincha Misrococcaceae oilasidagi staph, aureus turiga kiruvchi stafilokokklar, baʼzan staph. Epidermidis va Staph. Saprophyticus qoʼzgʼatadi. Bakterioskopik tekshiruv. Tekshiriladigan materialdan birlamchi bakterioskopiya uchun surtma tayyorlab, Gram usuli bilan boʼyab, mikroskop ostida koʼriladi. Preparatlarda grammusbat, toʼda-toʼda boʼlib, uzum shingili shaklida joylashganligi koʼrgan paytda stafilokokk infeksiyasining dastlabki diagnozini qoʼyish mumkin.Bakteriologik tekshiruv. Tekshiriladigan material qovuzloq yordamida, yakka-yakka koloniyalar olish uchun, kosachadagi qonli agarga, tuxum sarigʼli-euzli agarga ekiladi va 37˚S da termostatda saqlanadi. Kelgusi kuni muhitda oʼsgan koloniyalar tekshiriladi. Qonli agarda gemoliz boʼlgan yoki boʼlmaganligi aniqlanadi. Tuxum sarigʼli tuzli agarda stsph. aureus tilla rangli, qabariq, yumaloq, xiraroq koloniyalar hosil qiladi.Letsitinaza aktivligiga ega boʼlgan stafilokokk koloniyalari atrofida sadaf rangli xiralashgan zonalar xosil boʼladi.
Stafilokokkning turini aniq hal qilish uchun 2-3 ta koloniya olinib, qiyalantirilgan agarli probirkalarga ekiladi va uning sof kulturasi ajratib olinadi keyingi kuni ularning differentsial xususiyatlarini aniqlash uchun ekma ekiladi. Plazmokoagulaza reaksiyasini qoʼyish. Ikki marta suyuiltirilgan qon plazmasi 0,4 mldan probirkalarga qoʼyilib ularga bitta qovuzloq qoʼyiladigan stafilokokklarning sof kulturasidan solinadi va 37˚S da termostatga qoʼyiladi. 2,4 va 27 soatdan soʼng tajriba natijalari aniqlanadi. Аgar plazma koagulaza fermenti ajralib chiqsa, plazma iriydi.
Stafilokoklarning differentsial belgilari
Belgilar Staph. aureus Staph. epidermidis Staph saprophyticus
Hosil qilishi:
Plazmokoagulazani
Letsitinazani
Parchalashi:
Glyukozani
Аnaerob sharoitda mannitni
a-toksinni hosil qilishi Odam, hayvon va o’simliklarda ma’lum bo’lgan ko’pchilik kasalliklarning qo’zg’atuvchilari oddiy mikroskopda ko’rinmaydi. Shuning uchun L. Paster bunday kasalliklarga bakteriyalardan bir necha yuz marta kichik bo’lgan ma’­lum mikroorganizmlar sababchi bo’ladi deb taxmin qilgan edi. N. F. Gamaleya (1886) bilan D. I. Ivanovskiylarning (1892) ilmiy ishlari o’simlik va hayvonlardagi viruslarni o’rganishga asos solgan bo’lsa, sovet olimlari virusli kasalliklarni o’rganish sohasida katta va samarali ish qildilar. Hozirgi paytda hayvon, odam va o’simliklarning yuqumli kasalliklarini qo’zg’atuvchi viruslarning 600 dan ortiq turi ma’lum.
Viruslarning umumiy harakteristikasi: viruslar asosan maxsus filtrdan o’tuvchi mikroblar klassiga kiradi va ular uchun qo’yidagi xususiyatlar hosdir:
1. Juda ham kichik bo’lib, (7—20 mμ dan — 250—300 mμ gacha) oddiy mik­roskopda ko’rinmaydi.
2. Fil’trlanish, ya’ni bakteriyalarni to’tib qoladigan filtrlardan bemalol o’tadi.
3. Sun’iy oziq muhitida rivojlanmaydi.
4. Parazit (tirik to’qima hujayrasida rivojlanadi va o’zida moddalar almashinuvi bo’lmaydi).
5. Tovuq embrionida va rivojlanuvchi to’qimali kulturalarda rivojlanadi.
Viruslarning tayoqchasimon, sharsimon, kubsimon, spermatozoidsimon va ipsimon shakli elektron mikroskop va ultramikrotom yordamida yaqqol ko’rinadi, lekin tashqi ta’sirotda ularning shakli o’zgaradi.
Elementar zarrachalar. Maxsus bo’yash usullari bilan ayrim viruslarni oddiy mikroskopda ko’rish mumkin. Bunday viruslarga elementar zarrachalar yoki tanachalar deyiladi. Masalan, tovuqlar chechak kasalligining Borrel tanachasi, odam chechak kasalligining Guarnieri tanachasi, Pashen tanachasi va boshqalar shular jumlasiga kiradi. Ushbu zarrachalarni ko’rish uchun surtma preparat tayyorlanib, Romanovskiy — Gimza yoki Gertsberg usullari bilan bo’yaladi va mikroskop ostida immersion sistema, bilan tekshirganda ular qora, tuqbiiafsha yoki kung’ir rangli koqklarga o’xshash ko’rinib, yakka-yakka yoki to’p-to’p holatda joylashgan bo’ladilar.
Turli viruslar batafsil o’rganilgandan so’ng, ularning murakkab to’zilganligi aniqlandi. Juda ham kichik bo’lishiga qaramay, har qaysi virus zarrachasi tashqi tomondan ichki moddalarini saqlab turadigan parda bilan o’ralgandir. Viruslar asosan nukleoproteidlardan tuzilgan bo’lib, tarkibida oqsillarning karbon suvlari va yoglari bo’ladi. Nukleproteidlar tarkibida nuklein kislotalarinnng bo’lishi, viruslarda uzak moddasining borligidan dalolat beradi. Keyingi paytlarda ayrim viruslarda ferment borligi aniqlangan. Masalan, gripp virusida neyroamilidaza, chuchqalarnnng inflyuentsiya kasalligida mutsinaza va boshqalar bo’ladi.
Viruslarning rivojlanishi. Viruslar sun’iy oziq muhitida rivojlanmaydi. Ularni tovuq embrionida rivojlanuvchi to’qima kulturalarida va sezgi, ya’ni virusga moyil organizmda rivojlantirish mumkin. Buning uchun 8—12 kunlik tovuq embrioni olinadi, virus uning xoriollantiois pardasiga allantiois va amnion bo’shliqlariga hamda tuxum sarigi xaltachasiga yuboriladi. Virusning sezgir hujayraga ta’siri 5 davrga bo’linadi: 1. Adsorbtsiya, bunda virus zarrachalari hujayra po’stlogiga shimiladi. 2. Hujayra ichiga kiradi. 3. Virus zarrachasining asosiy qismlari sintezlanadi. 4. Bir bo’tun virus zarrachasi tashkil qilinadi. 5. Hosil bo’lgan viruslarning zarrachalari hujayradan ajralib chiqadi. Ko’pchilik kasallik qo’zg’atuvchi viruslar tovuq embrionida rivojlantirilib, ulardan itlarning o’latiga, tovuqlarning nyukasl kasalligiga, odam va parrandalarning chechak, qoramollarning o’lat kasalliklari va boshqalarga vaktsinalar tayyorlanadi.
Viruslarni rivojlantirish uchun ikki xil to’qima kulturasi qo’llaniladi: 1. Tirik — rivojlanmaydigan to’qima kulturasi, bunda moddalar almashinish protsessi bo’ladi, hujayralar o’sib ko’paymaydi. Bunday muhitlar asosan viruslarni rivojlantirib, ulardan vaktsina tayyorlashda qo’llaniladi. 2. Rivojlanuvchi to’qimalar kulturasi. Bulardan eng muhimi bir qavatli to’qima hosil qiluvchi kulturadir: hayvon embrioni yangi tug’ilgan buzoq, ko’zi, cho’chqa bolasining buyragi va 8—10 kunlik tovuq embrionining teri-muskul to’qimasi 1—2 mm dan qilib maydalanib, ularga tripsin, versen kabi ferment ta’sir etganda alohida hujayralarga ajraladi. Ajralgan hujayralarni ma’lum miqdorda maxsus muhitga aralashtirib neytral reaktsiyali probirkalarga qo’yilsa, hujayra­lar shisha devoriga yopishib, asta-sekin rivojlana boshlaydi va natijada bir qavatli to’qima hosil bo’ladi. Bu to’qima birinchi hosil bo’lgan bir qavatli to’qima kulturasi deyiladi. Bundan tashqari, ushbu to’qimadan tayyorlangan subkultura (har qanday birinchi hosil bo’lgan bir qavatli to’qima kulturasidan 4—5, ayrim vaqtlarda 20 martagacha ko’chirilib, yangi bir qavatli to’qima hosil qiluvchi kultura), uzluksiz kuchiriluvchi bir qavatli to’qima kulturasi (bu ma’lum sharoitda va maxsus muhitda tanlangan hujayralardan hosil qilingan bir qavatli to’qimani uzluksiz ko’chirib ekib olinadi) va diploidli to’qima (buni tayyorlashda tarki­bida bir juft xromosomalari bo’lgan hujayralar qatnashadi, bunday to’qimani 50 martagacha ko’chirib ekish mumkin) hosil qilinadi.
To’qimali kulturalarda viruslarning titri, neytrallanishi, tsitopatogenli ta’siroti o’rganiladi va ayrim kasalliklarga qarshi vaktsinalar tayyorlanadi.
Viruslar bakteriyalarga o’xshash antigenlik xususiyatiga ega. Shuning uchun virusli infektsiyalardan keyin kasallikdan tuzalgan organizmda virusni neytrallovchi modda (antitelo) to’planadi va natijada organizm immu­nitetli bo’ladi.
Viruslarning chidamliligi. Barcha viruslar past temperaturaga chidamli bo’ladi —20—70° sovukda viruslar yillab ulmaydi. Yuqori temperaturaga juda ham sezgir bo’ladi, ayniqsa qaynatilganda darhol halok bo’ladi. Qo’yosh nuri va dizenfektsiyalovchi moddalardan formalin, xloramin, lizol, fenol va boshqa eritmalar viruslarni o’ldiradi.