Режа: Қушлар синфига хос умумий хусусиятлар

Балчиқчисимонлар (Charadriiformes) туркуми. Балчиқчисимонлар туркуми ҳозирги систематикага асосан балиқчилар, чистиклар ва балчиқчилар кенжа туркумларига бўлинади. Турли классификацияга биноан балчиқчисимонлар туркумининг 11 тадан 18 тагача оилалари ва 300 тага яқин турлари мавжуд. МДҲ да 134 та тури учрайди. Балиқчисимонлар туркуми учун умумий бўлган асосий белгиларга, аввало жағлари ва тумшуқларининг тузилиши ҳамда шакли, орқа оёқларидаги биринчи бармоғининг редукцияга учраганлиги, бирламчи тартибдаги 11 та қоқув патларидан биринчисининг редукцияга учраганлигидир. Уларнинг оёқлари ва тумшуғи узун, қанотлари ўткир учли, пат-парлари қўнғир, қора, жигарранг, кулранг ва оқиш бўлади. Балчиқчисимонлар туркуми вакиллари космополит қушлардир, шимолий ва мўътадил иқлимли шароитларда кенг тарқалган. Моногам, кўпчилик турлари уя қурмайди, тухумларини ер ёриқларига, қумга ёки ўсимликлар орасига қўяди. Колония бўлиб яшайдиган турлари кўп. 1 тадан 4 тагача ўртача ва йирик ноксимон шаклдаги тухум (балчиқчилар оиласи вакиллари 4 тадан, балиқчилар 3 тадан, чистиклар 1-2 тадан) қўяди. Балчиқчисимонлар туркуми вакиллари жўжа болали қушлар билан жиш болали қушларнинг оралиқ формаси ҳисобланади. Тухумдан чиққан полапонларининг кўзлари очиқ ва усти қалин пар билан қопланган бўлади. Лекин, улар учирма бўлганича ота-онаси томонидан озиқлантирилади. Балчиқчилар (Charadrii) кенжа туркуми вакиллари майда ва ўртача катталикдаги қушлар бўлиб, оёғидаги бармоқлари орасида сузгич пардалари бор. Тумшуғи узун, ингичка ва тўғри, оёқлари узун, кулранг тусда. Ботқоқлик ва сув қирғоқларида яшайди. Патлари зич, хира-балчиқ тусда. Жўжа болали. Типик вакилларига турухтан (Phiеlomachus pugnax), лойхўрак (Gallinago gallinago), катта узун бурун балчиқчи (Numenius arquata) киради (28-жадвал, 193 -расм). Турухтаннинг эркагида баҳорда боши атрофида бир тутам пат пайдо бўлади. Катта балчиқчининг ҳажми ўрдакдай келади. У овланади, гўшти мазали. Балчиқчилар сув ва қуруқликда яшовчи ҳашаротлар, чувалчанглар ва бошқа умуртқасиз ҳайвонлар билан озиқланади. Ўрмонда якантовуқ (Scolopax rusticola) кўп овланади. Якантовуқнинг эркаги эрта баҳорда, кун ботгандан кейин ўрмондаги ўтлоқлар устида учиб юради ва қир-қир ёки чуқ-чуқлаб сайрайди. Оддий қизқуш (Vanellus vanellus) ҳам шу кенжа туркумга киради. Бу кенжа туркумга 200 дан ортиқ тур киради, 50 та тури МДҲ да учрайди, 4 тагача тухум қўяди. Уяларини ерга ёки дарахтга қуради. Кавказ, Ҳиндистон, Африкада қишлайди. Бу кенжа туркумга кирувчи кўпчилик қушлар спорт ови ҳисобланади. Чистиклар (Alcае) кенжа туркуми. Чистиклар кенжа туркумининг вакиллари чин чистиклар, денгиз тўтилари, кайралар ва балиқчиларнинг айрим турлари билан биргаликда шимол ва узоқ шарқ денгизларида қушлар бозори деб аталадиган катта колонияни ҳосил қилади ва қояларда уя қуради. Баъзи ҳудудларда балиқчилар билан чистикларнинг тухумлари йиғиб олинади. Бу кенжа туркумнинг битта чистиклар (Alcidae) оиласи ва 22 та тури бор. МДҲ да 18 та тури учрайди. Чистиклар асосан океан ва денгиз қушлари, сувда яхши сузади ва шўнғийди. Ўртача ва майда қушлар, йириклари ўрдакдай келади. Гавдаси чўзиқ, бўйни қисқа, оёқларида бармоқлари 3 та, қанотлари калта, тумшуғи ҳар хил кўринишда. Чистикларнинг орқаси қора ва қорни оқ рангда бўлади. Иккала жинси ҳам бир хил тусда. Жуда тез учади. Ерда бесўнақай ва ёмон юради. Сув остида қанотлари ёрдамида сузади. Чистиклар оиласига кайралар (Uria), тупиклар (Fratercula) ёки топориклар (Lunda) ва чистиклар (Cepphus) киради.
Чистиклар асосан Тинч океанининг шимол қисмида, Беринг, Охота ва Япония денгизларида кенг тарқалган. Бу қушлар 1-2 тадан тухум қўяди, тухумини иккала жинси навбатлашиб босади. Жиш болали. Инкубация даври 24-35 кун. Чистиклар балиқлар ва турли умуртқасиз ҳайвонлар билан озиқланади.Тухуми ва гўшти учун кўп овланиши туфайли камайиб кетган. Балиқчилар (Lari) кенжа туркуми. Бу кенжа туркум вакиллари сув қушлари бўлиб, яхши сузади ва яхши учади. Уларнинг танаси чўзинчоқ, қаноти узун, ўткир, тумшуғи тўғри, бақувват, бироз учи қайрилган. Оёқлари калта, тўртта бармоқли, учта олдинги бармоқларида сузгич пардалари бор, патлари зич жойлашган ва юмшоқ. Кенжа туркум вакилларининг ҳажми турлича, кичиги чуғурчуқдай, каттаси эса кичикроқ ғоздай келади. Барча балиқчилар яхши учади, кўп вақтини ҳавода ўтказади. Сувда ҳам яхши сузади, лекин сувга шўнғий олмайди. Асосан сувда озиқланади. Ер юзида кенг тарқалган. Балиқчилар кенжа туркумининг поморниклар (Stercorariidae), балиқчилар (Laridae) ва денгиз қалдирғочлари (Sternidae) оилалари бор (194-расм). Поморниклар оиласи вакиллари қорамтир-қўнғир тусда, ўртача катталикда, ер юзида кенг тарқалган денгиз қушлари бўлиб, шимолий муз океани қирғоқларида яшайди. Ерга уя қуради, жуфт бўлиб яшайди. Бу қушлар йиртқич бўлиб, тумшуғининг устки қисми илмоқсимон қайрилган. Улар ёзда ўрдак, ғоз, балиқчи ва чигиртчиларни уясини бузиб, озиғини тортиб олади. Поморникларнинг тирноқлари ўткир, қайрилган бўлади. Улар майда чумчуқсимонларни ва балиқчи қушларни тутиб озиқланади. Поморниклар денгиз қирғоқларига яқин ерларга оддий чуқурча шаклида уя қуриб, унга 2-3 та тухум қўяди. Балиқчилар оиласига 45-46 та тур кириб, улар оқиш рангли ёки оч кулранг, ёш балиқчилар эса қора-кулранг тусда бўлади (29-жадвал). Балиқчи қушлар оёқларининг тирноқлари бироз қайрилган. Тумшуғи ўткир, қайрилган, поморниклардан илмоқчалари бўлмаслиги билан фарқ қилади. Бу қушлар уясини шимолда тошлар тепаликларига, жанубда эса суви қуриб қолган дарё ва денгиз қумларига қуриб, 2-3 та тухум қўяди. Балиқчилар жўжа болали билан жиш болали қушларнинг оралиқ формаси ҳисобланади. Улар турли хил озиқларни, яъни балиқлар, қисқичбақалар, ҳашаротлар ва чувалчангларни сувдан тутиб озиқланади. Йирик вакиллари майда кемирувчилар, қушлар билан ҳатто ўлган балиқлар билан ҳам озиқланади ва балиқчилик хўжаликларида санитарлар ҳисобланади. Айрим ҳудудларда зараркунанда ҳашаротларни кўплаб қириб фойда келтиради. Ички сувликларда дарё балиқчиси (Larus ridibudus) ва анча йирик кулранг балиқчи (L. canus), шимолда эса кумушранг балиқчи (Larus argentatus) кўп учрайди. Ўзбекистонда балиқчилар оиласига кирувчи 9 та тур қушлар учрайди. Денгиз қалдирғочлари ёки чигиртчилар (Sternidae) оиласи вакиллари майда қушлар бўлиб, уларнинг тумшуғи қайрилмаган, қанотлари узун ва ингичка, дум патлари иккига айрилган, яъни қалдирғоч думини эслатади. Колония бўлиб уя қурувчи қушлардан ҳисобланади. МДҲ да 10га яқин турлари, шу жумладан Ўзбекистонда 7 та тури учрайди.

Типик вакилларига дарё чигиртчиси (Sterna hirundo), қора чигиртчи (Chlidonias niger), оқ қанотли чигиртчи (Chlidonias leucoptenis), балиқчитумшуқ чигиртчи (Gelochelidon nilotica), кичик чигиртчи (Sterna albifrons) ва бошқалар киради.