Reja: Turli mulkchilik shaklidagi korxonalarda ustav kapitalini shakllantirish xususiyatlari

Xo‘jalik muomalalarining mazmuni
Hisobvaraqlar korrespondentsiyasi
debet	kredit
1.	Ustav kapitaliga ulushlari bo‘yicha ta’sischilar qarzlarining tashkil etilishi	4610	8310, 8320, 8330
2.	Ta’sischilar qarzlarining asosiy vositalar tarzida tulanishi	0110-0190	4610
3.	Ta’sischilar qarzlarining nomoddiy aktivlar tarzida tulanishi	0410-0490	4610
4.	Ta’sischilar qarzlarining pul mablag‘larini berish yuli bilan to‘lanishi	5010, 5110, 5210	4610
5.	Ta’sischilar qarzlarining boshqa aktivlar tarzida to‘lanishi	1010-1090, 2910	4610

3. Qo‘shilgan hamda rezerv kapitali hisobi
Korxonada qo‘shilgan kapital hisobi quyidagi hisobvaraqlarda yuritiladi: 8410-«Emission daromad» 8420-«Ustav kapitalini shakllantirish bo‘yicha kursdagi fark».
Ushbu hisobvaraqlar passiv bulib, ular oddiy va imtiyozli aksiyalar bo‘yicha nominal qiymatdan yuqori bahoda olingan summalarni va ularning harakatini umumlashtirish uchun muljallangan.
Korxonada qo‘shilgan kapital quyidagi operatsiyalar natijasida vujudga kelishi mumkin:

• 
  emission daromadni yuzaga keltiruvchi nominal qiymatdan yukori bahoda aksiyalar birlamchi sotilishida;
  
• 
  kursdagi farkni keltirib chiqaruvchi xorijiy investitsiyali korxonalar ustav kapitalini shakllantirish paytida.
  

Misol. Nominal qiymati 600 sum bo‘lgan aksiyalar 850 sumga sotildi.
D-t 5110-«hisob-kitob schyoti»-85O sum
K-t 4610-«Ustav kapitaliga badallar bo‘yicha muassislar qarzlari»-600 sum K-t 8410-«Emission daromad»-250 sum.
Shuni ta’kidlab utash lozimki, 8410-«Emission daromad» hisobvarag‘i krediti bo‘yicha faqatgina aksiyalarning birlamchi emissiyasi paytidagi nominal qiymatidan ortiqcha summa hisobga olinadi. Mazkur summa foyda solig‘iga tortish, obyekti bo‘lib hisoblanmaydi.
Sotish bahosidan past narxlarda sotib olingan aksiyalarni sotishda va summalar kamomadida 8410-«Emission daromad» hisobvarag‘ida zarar aks ettiriladi.
Misol. 2000 sumlik nominal qiymatli, dastlab 2400 sumdan sotilgan aksiyalar 2600 sumdan sotib olindi, keyin esa ikkinchi marta 2000 sumdan sotildi:
D-t 5110-«Hisob-kitob schyoti»-2000 sum D-t 8410-«Emission daromad»-40 sum
D-t 9690-«Moliyaviy faoliyat bo‘yicha bonshcha harajatlar»-20 sum K-t 8610-«Sotib olingan xususiy oddiy aksiyalar»-260 sum.
Qo‘shma korxonaning ustav kapitalini shakllantirishda ta’sis hujjatlarini ro‘yxatdan o‘tkazish paytidagi va ustav kapitaliga amalda valyuta va valyuta boyliklariga - oid badallarni kiritish paytidagi valyuta kurslarining farqlanishi natijasida kursdagi tafovut yuzaga keladi.
Misol. Ta’sis shartnomasiga muvofiq qo‘shma korxonaning ustav kapitalida chet ellik muassisning ulushi 200 ming dollardan iborat. Hujjatlarni ruyxatda olish paytida 1$ 300 sumga teng bo‘lganligini hisobga olgan holda, uning ulushi 60000 ming sum, deb baxrlandi. Biroq pul mablag‘lari bilan badallar to‘lash paytida 1$ 310 sumga teng bo‘lgan. Bu esa korxona sum Hisobida 200 ming dollarni olib, 60000 ming sum emas, balki 62000 sumga ega bo‘ladi, degan ma’noni anglatadi. Bu tafovut 2000 (62000-60000)ming sum qo‘shimcha sarmoyaga kiritiladi:
D-t 5210-«Mamlakat ichkarisidagi valyuta mablag‘lari»-62000 ming sum K-t 4610-«Ustav kapitaliga badallar bo‘yicha muassislar qarzlari»-60000 ming sum K-t 8420-«Ustav kapitalini shakllantirishda kursdagi fark»-2000 ming sum.
Biroq keyinchalik xorijiy valyutadagi pulga oid moddalar har bir hisobot davri yakunlanadigan sanada kayta baholanadi, bu qayta baholash natijasi kelgusi davrlar daromadi yoki harajatlariga o‘tkaziladi.
Amaldagi qonunchilikka binoan korxonada rezerv kapitali tashkil etiladi. Uning miqdori jamiyat ustav kapitalining 15 foizidan kam bo‘lmasligi kerak Rezerv kapitali har yili sof foydadan ajratmalar o‘tkazish yuli bilan jamiyat ustavida belgilangan miqdorga etguncha tashkil etiladi. Rezerv kapitali korxona kurgan zararini qoplash, imtiyozli aksiyalar uchun dividend to‘lash, aksiyadorlar talabiga ko‘ra aksiyalarni kayta sotib olish uchun ishlatiladi. Shu bilan birgalikda rezerv kapitali hisobvaraqlari Uzoq muddatli aktivlarni kdyta baholashda yuzaga keladigan inflyatsion rezervlarga muvofiq foyda hisobidan tashkil qilinadigan rezerv hisobi uchun mo‘ljallangan.
Rezerv kapitali hisobi quyidagi hisobvaraqlarda yuritiladi: 8510-«Aktivlarni kayta baholash bo‘yicha tuzatishlar»; 8520-«Rezerv kapitali»; 8530-«Beg‘araz olingan mol-mulk».
8510-«Aktivlarni kayta baholash bo‘yicha to‘zatishlar» hisobvarag‘i kayta baholash natijasida aktivlar qiymatining oshishini hisobga oladi.
Misol. Transport vositasining boshlangich qiymati 500000 sumga, eskirish qiymati 200000 sumga teng. 3 koeffitsient bilan kayta baxrlash natijasida transport vositasining boshlangich qiymati 1500000 sum (500000*3)gacha oshgan. Transport vositasining eskirishi esa 600000 sum (200000*3)gacha oshgan. Transport vositasining boshlangich qiymati o‘rtasidagi fark 1000000 sum(1500000-500000)ga eskirish qiymati o‘rtasidagi fark 400000 sum(600000-200000)ga teng.
Ushbu muomalalar hisobda quyidagicha aks ettiriladi:
D-t 0160-«Transport vositalari»-1000000 sum
K-t 8510-«Aktivlarni kayta baholash bo‘yicha to‘zatishlar»- 1000000 sum D-t 8510-«Aktivlarni kayta baholash bo‘yicha to‘zatishlar»- 400000 sum K-t 0260-«Transport vositalarining eskirishi»- 400000 sum.
Asosiy vositalar kabi qimmatli qog‘ozlar ham kayta baholanadi.
Misol. Korxonada balans qiymati 80000 sumlik qimmatli krgoz bor. Ularning hisobot davri oxiridagi bozor qiymati 85000 so‘mga teng bo‘lgan.
Agar korxona o‘z investitsiyalarini kdyta baholangan qiymat bo‘yicha hisobga olsa, u , holda kayta baholashdan olingan daromad rezerv kapital hisobvaraqlarida aks ettiriladi: D-t 0610-«Qimmatli qog‘ozlar»-5000 sum K-t 8510-«Aktivlarni kayta baholash bo‘yicha to‘zatishlar»-5000 sum.
Agar keyingi hisobot davriga kelib bu qimmatli qog‘ozlarning bozor qiymati kamay-sa, unda mazkur qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha avvalgi kayta baholash doirasida rezerv kapitalini kamaytirish hisobiga uni qoplash mumkin. Bu qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha tashkil etilgan rezervdan oshuvchi narxning pasayish summasi harajat sifatida tan olinadi.
Misol. Qimmatli qog‘ozlarning bozor qiymati 78000 sumga tushib ketgan, ya’ni 7000 sumga kamaygan:
D-t 8510-«Aktivlarni kayta baholash bo‘yicha tuzatishlar»-5000 sum
D-t 9690-«Moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa harajatlar»-2000 sum
K-t 0610-«Qimmatli qog‘ozlar»-7000 sum.
AJ rezerv kapitali ustavda belgilangan miqdorga etguniga kadar har yili sof foydadan ajratmalar yo‘li bilan shakllantiriladi:
D-t 8710-«hisobot davridagi taksimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)»
K-t 8520-«Rezerv kapital».
Rezerv kapitali korxona ko‘rgan zararini koplash, imtiyozli aksiyalar uchun dividend to‘lash, aksiyadorlar talabiga ko‘ra aksiyalarni kayta sotib olish uchun ishlatiladi.
Masalan, hisobot davrida foyda mavjud bulmaganida imtiyozli aksiyalar uchun dividendlar tulandi: D-t 8520-«Rezerv kapital» K-t 6610-«To‘lov uchun dividendlar».
Korxona tugatilayotganida turli debitorlarning qarzlari hisobdan chiqarildi:
D-t 8520-«Rezerv kapital» K-t 4010-«Haridor va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar».
Ta’sis hujjatlari va hisob siyosatiga muvofiq turli maksadlar uchun rezerv fondi boshqa mulkchilik shaklidagi korxonalarda ham tashkil etilishi mumkin.
Mol-mulk tekinga olinganida quyidagi provodka beriladi:
D-t 0110-0190-«Asosiy vositalar»
D-t 0410-0490-«Nomoddiy aktivlar»
D-t 0610-«Qimmatli qog‘ozlar»
D-t 1010-«Xom-ashyo va materiallar»
K-t 8530-«Beg‘araz olingan mol-mulk».
Amaldagi qonunchilikka binoan bepul olingan mol-mulk qiymati foyda solig‘i bazasini oshiradi. Bepul olingan mol-mulk ekspert yuli bilan yoki o‘tkazma hujjatlar asosida aniqlangan adolatli qiymat bo‘yicha hisobda aks ettiriladi.