Reja: Tuproqqa ishlov berishning resurs tejamkor usuli

m zarrachasiga normal N bosimidan tashqari ishqalanish kuchi F ham ta`sir etadi. N va F kuchlarining yig’indisi R kuchi normal yunalishdan ishqalanish burchagi ga og’ishgan bo’ladi.

burchagining miqdoriga qarab tuproqning pona yoni bo’ylab yuqoriga siljishi (plug korpusi lemexida, kul tivatorning o’q yoysimon tishida...) yoki pona oldida uyumlanib to’planib (bul dozer pichog’ida, kul tivatorning yumshatuvchi tishida...) uning V tezligi yunalishida surilishi mumkin. Agar N_T > F_max bo’lsa, tuproq pona bo’ylab yuqoriga siljiydi.

5-rasm. Ponaning tuproq zarrachasiga bo’lgan kuchlari

N_T =N tg va F_max =N tg ekanligi e`tiborga olinsa (bu yerdagi - tuproqning ponani AV yoni buyicha ishqalanish burchagi):
N tg>N tg yoki>yoki (4)
(4) formulaning sharti bajarilsa, tuproq yuqori tomonga siljiydi, aks hol da tuproq pona ta`sirida ilgari suriladi. Bu holni paxta terish apparatining shoxko’targichini, g’alla kombayni o’rgichining bo’lgichini, kartoshka kovlagichining lemexini loyihalashda ham e`tiborga olish kerak.

  Egri sirtli pona (4- b rasm) ning ishchi yoni AV ga har xil balandlikda urunma o’tkazilsa, ular harakat yunalishi V ga turli ₁, ₂, ₃..._n burchak bilan engashtirilganligi aniqlanadi. Ko’pincha ₁ < ₂ < ₃... qabul qilinsa, egri chiziqli ponaga ko’tarilayotgan qatlam uzluksiz deformatsiyalanib, jadal maydalanadi. Bu xususiyati bilan uch yonli pona yassi ponadan tubdan farq qiladi. Lekin (4) formulaga binoan, agar o’rtacha  =26° qabul qilinsa, <64° bo’lishini ta`kidlash mumkin (amalda  q 50° qabul qilinadi).

Yassi ponaning tuproq palaxsasiga ta`siri uning harakat yunali­­shiga o’rnatilish tartibiga bog’liqdir. Buni tushunish uchun 5- rasmda ko’rsatilgandek, tuproq palaxsasiga ketma-ket uchta yassi ponaning ta`siri tahlil qilinadi. Masalan, pona tuproqqa 6- a rasmdagidek ishchi AV yoni harakat yunalishi V ga (burchagi ostida joylashgan a qalinligidagi tuproq palaxsasiga) ta`sir etsa, uni asosiy yerdan ajratib olib yuqoriga ko’taradi. Agar AV yoni V ga nisbatan a burchagiga engashtirilgan pona palaxsaga ta`sir etsa (6- b rasm), tuproqni yon tomonga surib tashlaydi.

a va burchakli ponalar birgalikda ta`sir etsa, palaxsa ta`sir boshida ikki tomonga deformatsiyalanadi, keyinchalik esa bu burchaklar o’zgarmas bo’lganligi sababli, maydalanishi to’xtaydi. Deformatsiyani uzluksiz davom ettirish maksadida tuproqqa  a va burchaklari ko’payib boradigan bir nechta ponalarning ketma-ket ta`sir etishi talab qilinadi, ya`ni egri chizikli pona ta`sir etishi kerak. Ishchi AV yoni harakat yunalishi V ga burchagini hosil qiladigan pona ta`sirida palaxsa bir marta buriladi, kuyadi. Agar



6-rasm. Ikki yonli ponaning palaxsaga ta`siri

burchaklari 90° gacha va undan kuprok o’zgaradigan bir nechta ponalar palaxsaga ketma-ket ta`sir etsa, ya`ni egri chizikli pona hosil bo’lsa, tuproq palaxsasi yon tomonga ag’dariladi.

    7-rasm. Uch yonli ponaning palaxsaga ta`siri

 
Uch yonli qiya pona (7- a rasm) esa bir yurishda yuqoridagi uchta ikki yonli ponaning tuproqqa ta`sirini ta`minlaydi.

Agar uch yonli qiya pona X uqiga parallel harakatlansa (7-b rasm), uning o’zaro perpendikulyar bo’lgan VOM, AOM, AOV yonlari uchta yassi ikki yonli ponalardek ta`sir etadi. AV =irrasi palaxsani shudgor tubidan, VM qirrasi esa shudgor devoridan ajratsa, AVM yoni uni ung tomonga surib siljitadi, ag’daradi, natijada tuproq maydalanadi.

a burchaklari o’sib borayotgan bir nechta uch yonli qiya ponalarni bir-birining ustiga kiydirilsa, 8- a rasmdagidek tsilindrik sirtni (chunki a = const) hosil qiladi. Bunday sirtga ega bo’lgan tunukadan kerakli shakl qirqib olinsa, tsilindrik sirtga ega bo’lgan plug korpusi yasaladi. Bunday korpus bilan qumloq tuproqli yer shudgorlansa, palaxsa yuqoriga ko’tarilayotib, jadal maydalanadi, ammo yetarli ag’darilmaydi.

Serildizli, zarrachalari o’zaro bog’langan, ya`ni jipslashgan tuproqli dalani haydashda palaxsani nafaqat maydalash, balki ag’darish talab qilinadi. Bunday ishni bajarish uchun 8- b rasmdagidek b burchaklari tezroq o’sadigan ponalarni bir-biriga kiydirib, vintsimon sirtni (gelikoidni) yasash va uning bir bo’lagidan vintsimon korpus qirqib olish mumkin. Bunday korpuslar botqoqli chimli tuproqni to’liqrok ag’darib berish qobiliyatiga ega bo’ladi.

8-rasm. Uch yonli ponalardan korpus sirtining hosil bo’lishi

To’liqrok ag’darilgan palaxsaning yuza beti pastga yotkizilib, tuproq bilan ko’miladi, natijada chim tez chirindiga aylanadi.

Shunday kilib, uch yonli qiya ponaning qaysi burchagi tezroq o’zgarishiga qarab, plug korpusiga beriladigan tsilindrsimon (burchagi tezroq o’zgartirilsa) yoki tsilindroidsimon (a va burchaklari tezroq o’zgartirilsa), shuningdek, vintsimon (b burchagi tezroq o’zgartirilsa) sirt yasaladi.

Aim.uz