Reja: Tuproqlarning gumusli xolati

25-Mavzu: Tuproqlarning gumusli xolati va unumdorligini oshirish
Reja:
1. Tuproqlarning gumusli xolati
2. Tuproqlarning unumdorligini oshirish
3.Sederat o’g’itlar

Respublikada tarqalgan gidromorf tuproqlarda gleyli qatlamlar mavjud. Gleyli qatlamlar strukturasiz, berch, og‘ir mexanikaviy tarkibli, tarkibida ko‘p miqdorda kolloid va il zarralar saqlaydi, tuproqning suv-fizik xossalarini yomonlashtiradi. Dosmanov, Veriginalarning ko‘rsatishicha gleylanish jarayoni mineral massaning kuchli nurash va ularni dispyergasiyaga uchrashi natijasida o‘tadi.

V.N. Li va boshqalarning ma’lumotiga ko‘ra cho‘l va chalacho‘l zona gidromorf tuproqlarda gleyli qatlamlarda temir birikmalari, alyuminiy, fosfor borligini aniqlash va bularni ba’zi bir me’yordagi miqdori paxta va boshqa q/x ekinlari uchun zaxarlidir.
Gleyli va gleylashgan gorizontlarda alyuminiyning miqdori ortadi. Gley hosil bo‘lish jarayonida kuchli kaolinizasiya va kaolin (K₂Al*S₂O₆) hosil bo‘ladi.
O‘simlik ildizi oziqlanadigan qatlamda eruvchan alyuminiy miqdorini ortishi o‘simlikning qurishiga sabab bo‘ladi.
Gleyli qatlamlarda fosfor miqdorini ortishi gleylanish jarayonida vivianit (3FeO*P₂O₅*8H₂O) mineral shakliga o‘tib saqlanishi kuzatilgan. Bundan tashqari gleylanish jarayonida organik moddalarning kislorodsiz sharoitda parchalanish mahsuloti sifatida H₂S, CO_2, CH_4, NH₃ gazlar ajralib chiqadi. Bular esa o‘simlik o‘sishi uchun zaxarlidir. Ma’lumotlarga ko‘ra, tuproq havosi tarkibida 10% gacha vodorod sulfidi oltingugurt bo‘lsa, qishloq xo‘jalik ekini qurib qolishi mumkin.

Ildiz oziqlanishiga qarshilik qiluvchi qatlamlar va quvvatlar chuqurligiga bonitirovka koeffisiyentlari

Qatlam va quvvatlar chuqurligi. m	Shag‘alli qatlam	Qumli qatlam	Gleyli qatlam	Gipsli qatlam	Shox yoki arziqli qatlam	Gumusli qatlam
Bonitirovka koeffisiyentlari
0 - 30- gacha	0,60	0,65	0,45	0,50	0,50	0,65
0,31 - 0,50	0,70	0,75	0,50	0,70	0,60	0,75
0,51 – 0,70	0,80	0,85	0,65	0,80	0,75	0,85
0,71 – 1,00	0,90	0,95	0,85	0,90	0,90	0,95
1,00–dan yuqori	1,00	1,00	1,00	1,00	1,00	1,00

Paxta hosiliga gleyli qatlam sathining ta’sirini o‘rganish maqsadida Buxoro va Samarqand viloyatida tarqalgan cho‘l zona va och bo‘z tuproqlar zonasidagi gidromorf tuproqlarni unumdorligini 5 yil davomida kuzatilganda quyidagi natijalar olingan:

• 
  Gleyli qatlam chuqurligi 110 sm dan chuqur bo‘lgan o‘tloqi - bo‘z tuproqlarda hosil - 31,2 s/ga.
  
• 
  Gleyli qatlam chuqurligi 80-100 sm da o‘tloqi soz tuproqlarda hosil –26,6 s/ga.
  
• 
  Gleyli qatlam chuqurligi 80-100 sm da o‘tloqi allyuvial tuproqlarda – 24 s/ga.
  
• 
  Gleyli qatlam chuqurligi 60-80 sm da o‘tloqi-botqoq va botqoq-o‘tloqi soz tuproqlarda-22,0 s/ga.
  
• 
  Gleyli qatlam chuqurligi 50 sm dan yuqorida botqoq tuproqlarda –17,3 s/ga.
  

Demak, gidromorf tuproq unumdorligi gleyli qatlam chuqurligiga bog‘liq, u qanchalik yuqori joylashsa, shunchalik unumdorlik pasayadi.
Tuproq unumdorligini baholashda ildiz oziqlanishiga qarshilik qiluvchi qatlamlar gleylilardan tashqari shag‘alli, qumli, gipsli, shox yoki arziqli qatlamlar hisobga olinadi. Ushbu qatlamlar yer yuzidan bo‘lgan sathiga ko‘ra tuproqning suv-fizik xossalarini yomonlashishi, oz miqdorda ozuqa moddalar saqlab turishi, sho‘rlanganligi, tuproqning foydali sig‘imini kamayishini ko‘rsatadi. Gumusli qatlamni ortishi natijasida esa tuproq unumdorligini ortishi kuzatilgan.
Ushbu ma’lumotlar tuproqlarni baholashda pasaytirish koeffisiyentlar yordamida foydalaniladi.
Takrorlash uchun savollar.

1.Gleyli va gleylashgan gorizontlar qanday hosil bo’ladi.

2. Ildiz oziqlanishiga qarshilik qiluvchi qatlamlarga nimalar kiradi.

3. Quvvatlar chuqurligiga bonitirovka koeffisiyentlariga nimalar kiradi.