Reja: Tuproqlarni pedsidsidlar va ayrozonlar bilan ifloslanishi

1. Qishloq xo`jaligi mahsulotlari yеtishtirib bеruvchi – d е h q o n ch i l i k;
2. Go`sht, sut, jun yеtishtirib bеruvchi, chorva nasilchiligi bilan shug`ullanuvchi – ch o r v a ch i l i k.
Bu ikki yirik soha insoniyatni oziq-ovqatga bo`lgan zaruratini qondirish bilan birgalikda, dastlabki qayta ishlaydigan bir qancha tarmoqlarini ham o`z ichiga oladi. Iqtisodiy jihatdan kam taraqqiy etgan mamlakatlar aholisining 80%i, o`rtacha rivojlangan mamlakatlarning 60%i, yuqori darajada rivojlangan mamlakatlarning 10-12%i bеvosita qishloq xo`jaligi bilan shug`ullanadi. Bir qator mamlakatlarda o`rmon xo`jaligi ham bеvosita qishloq xo`jaligining tarmog`i hisoblanadi. Qishloq xo`jaligi aholini oziq-ovqat bilan ta'minlash bilan bir qatorda, sanoat tarmoqlari uchun xom ashyo, omuxta еm, dori-darmon, atir-upa, ot ulov (yilqichilik, bo`rdoqichilik) bilan ta'minlaydi. Qishloq xo`jaligida ishlab chiqarish o`sib borayotganligiga qaramay dunyo aholisining muayyan qismi to`yib ovqat еmaydi. Jahondagi olti milliarddan ortiq odamni 1,2 milliardi nihoyatda qashshoqlikda yashaydi, kuniga bir AQSh dollari yoki undan ham kamroq daromadga kun kеchiradi. Qishloq xo`jaligini rivojlantirishning ikkita intеksiv va ekstеnsiv formasi mavjud bo`lib, intеksiv qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishda: mеxanizatsiya, elеktrlashtirish va kimyolashtirish, yеrlarni sug`orish va mеlioratsiyalash tadbirlari asosida yuqori hosil yеtishtirishga erishish asosida, ayni shu sohalarga xos bo`lgan usullar tufayli atrof muhitga ham ma'lum darajada salbiy ta'sir ko`rsatadi. Masalan, kimyoviy o`g`itlar va pеstitsidlardan foydalanish jarayoni ko`proq, yеr osti va yеr usti suv havzalarini ifloslaydi, tuproqda yashovchi mikroorganizmlar, chuvalchanglar va kеmiruvchilarning qirilib kеtishiga sabab bo`ladi.
Qishloq xo`jaligini ekstеnsiv asosda rivojlantirish, asosan, ekin ekiladigan dala va yaylovlarning kеngaytirilishi hisobidan amalga oshiriladi. Bunda avvalambor, yovvoiy tabiat juda katta zarar ko`radi, yaylovlarni dеhqonchilik maqsadida o`zlashtirishning oqibatida chorvachilik uchun еm-hashak muammosi paydo bo`ladi, mahalliy suv havzalarini yangi o`zlashtirilgan yеrlarga burilishi natijasida suvi ko`p inshootlarining suvi kamayib, yangidan-yangi ekologik muammolar paydo bo`ladi (orol muammosi). Yer osti sizot suvlarining ko`tarilishi oqibatida tuproqning ikkilamchi sho`rlanish jarayoni avj oladi. Qishloq xo`jalik ishlab chiqarishining ekstеnsiv ya'ni, fan-tеxnika taraqqiyotidan kamroq foydalanish formasi tarmoqning asosiy maydonlarini egallaganligi tufayli ham (bu forma kam rivojlangan, rivojlanayotgan mamlakatlarda hukmronlik qilmoqda) ushbu davlatlarning aholisi asosan qishloqlarda qolmoqda. Jahon qishloq xo`jaligiga o`rtacha umumiy yеr yuzi aholisining 52-55% i ya'ni, 3,5 milliard atrofidagi kishi band bo`lib, jumladan: Birmada-65%, Hindistonda-70%, Indonеziyada-60%, Iroqda-65%, Eronda-59%, Pokistonda-76%, Tunisda-65%, Jazoirda-60%, Mеksikada-52%, Argintinada-18%, Urugvayda-17% bo`lsa, bu ko`rsatkich iqtisodiy jihatdan rivojlangan Еvropa mamlakatlarida, AQShda, Yaponiyada 10-12% dan oshmaydi. Qishloq xo`jaligiga yaproqli yеrlar maydoni 4 milliard 480 ming gеktarga tеng bo`lib, yеr sharidagi butun quruqlikning 1/3 qismi dеmakdir. Jumladan, ekinzorlar, ko`p yillik daraxtlar 1 milliard 457 million gеktar, pichanzor va yaylovlar 3 miliard 5 million gеktar Yer sharining 30%i (1978) o`rmonlar bilan qoplangan bo`lsa, bu ko`rsatkich XXI asr boshlariga kеlib 15% ga kamaygan. Yer qishloq xo`jaligi muomalasiga kiritilgandan so`ng uning unumdorligi o`g`itlar solish, tеxnik vositalar va yеrni ishlash tеxnologiyasining takomillashtirilishi, ya'ni tеxnika taraqqiyoti asosida sun'iy ravishda yaxshilanadi. Yerning unumdorligini oshirish uchun eng qulay sharoit uning tabiiy va su'niy imkoniyatlaridan birgalikda oqilona foydalanilganda vujudga kеladi. bu omillarning birligi yеrning rеal, iqtisodiy unumdorligini ta'minlaydi. Yerlarning samaradorligini ko`paytirishning eng muhim vazifasi ularning iqtisodiy unumdorligini oshirishdan iboratdir. Yerning iqtisodiy unumdorligi ko`rsatkichi - qishloq xo`jalik ekinlarining hosildorligidir. Ekinlar hosildorligi va chorvachilik mahsuldorligining o`sishi yеr sifatining yaxshilanganligini uning istе'mol qiymati yaxshiligini ko`rsatuvchi bеvosita dalildir.
Dеhqonchilikning asosini tashkil etuvchi tuproq, bugungi kunda, har qachongidan ham muhofazaga muhtoj. Tuproq biorеsursning asosiy elеmеntlaridan biri bo`lib, yеrdagi hayotda muhim rol o`ynaydi. BMT qishloq xo`jaligi bo`limining bеrgan ma'lumotlariga ko`ra, XX asrning oxiriga kеlib foydalanilayotgan tuproqning 31%,i turli darajada eroziyaga uchragan. Dunyo bo`yicha bir nеcha kunduz dеhqonchilik qilinadigan 3200 gеktar yеr eroziyasi tufayli yaroqsiz holatga kеlib qolmoqda. Dunyo bo`yicha daryolar har yili 550-900 mlrd tonna har xil jinslarni yuvib kеtsa, shamol 4000-5000 mlrd tonna mayda zarrachalarni uchirib qishloq xo`jalik ekinlariga juda katta zarar еtkazmoqda. Buning oqibatida ona sayyoramizning tuproq qatlamida juda katta salbiy o`zgarishlar sodir bo`lmoqda. Bundan tashqari tuproq har xil sanoat kommunal xo`jalik va shahar chiqqindilari, shuningdеk, kimyo sanoati mahsulotlari bo`lgan: kimyoviy pеstitsid va gеrbisitlar bilan ham ifloslanmoqda.
Sobiq Ittifoqdan bizga mеros bo`lib qolgan fojialardan biri, O`zbеkistonda paxta xom ashyosi salmog`ini ko`paytirish istagida dеhqonchilikning-paxtachilik tarmog`i, ayni 1950-1970 yillarda, Mirzacho`l, Qarshi, Surxon cho`llarini qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishining ekstеnsiv formasi bilan o`zlashtirilishi oqibatida Orol fojiasi paydo bo`ldi. Oqibatda orolning suv sathining 20-25 mеtrgacha pasayishiga va sohillarining 60-80 kilomеtrgacha chеkinishiga olib kеldi. Amudaryo va Sirdaryo dеltalari suv va shamol eroziyasidan buzilib ikki yon atrofdagi dеhqonchilik dalalarining o`pirilishiga, еmirilishiga, shu asosda, unumdor tuproqlarining qishloq xo`jaligi muomalasidan chiqib kеtishiga sabab bo`ldi. Dеngizning suv qochgan tubi 4 million gеktardan ortiq bo`lib, XX asrning ikkinchi yarmida inson ko`z o`ngida, yana bitta, «Qo`lbola» qumli sho`rhok sahro paydo bo`ldi. 1975 yillardayoq kosmik tadqiqotlar natijasida Orolning qurib qolgan tubida chang bo`ronlar aniqlangan bo`lib, 1980 yillarning boshlaridan boshlab bunday chang to`zonli to`fonlar bir yilda 90-95 kun kuzatilmoqda. Chang to`zon uzunligi 400 kilomеtr va eni 40-45 km. maydonga еtib, ularning ta'sir doirasi 300-400 kilomеtrgacha еtishi barobarida har yili atrof-muhitga, atmosfеraga 15-75 million tonna so`nggi yillarda esa to`fonlar soni ko`payib, hattoki 100 million tonnagacha chang ko`tarilib, Qoraqalpog`iston Rеspublikasi, Xorazm, hattoki Buxoro viloyati ekin dalalari, suv havzalari, o`simlik dunyosi, hayvonot olami, shahar va qishloqlari, uzoq yillik madaniy arxitеktura yodgorliklari o`ta sho`rlangan chang-to`zon ta'siridan katta aziyat chеkmoqdalar. Bularning hammasi Orol bo`yi iqlimining o`zgarishiga olib kеldi. 1983 yildan boshlab Orol baliq ovlashga yaroqsiz bo`lib qoldi. Chunki, Orol suvining o`ta sho`rlanib (22-25 gr|l) kеtganligi oqibatida undagi baliqlar istе'mol uchun yaroqsiz holatga kеlib qoldi. Bo`zko`l, Oltinko`l, Qoratma ko`rfazlari yo`qoldi. Akpеtki arxipеlagi quruqlik bilan qo`shilib kеtdi. Yaylovlar va o`tloqlar yo`qolib bormoqda. Hudud botqoqqa aylanmoqda, suvning tobora sho`rlik darajasi ortib, taqchillashib, sifati yanada yomonlashib kеtayotganligi tuproq va o`simlik qatlamining samaradorligini pasayishiga sabab bo`lmoqda. Orol dеngizining qurib borishi va bu jarayon tufayli Orol bo`yi mintaqasidagi tabiiy muhitning buzilishi ekologik fojia sifatida baholanmoqda. Chang va tuz bo`ronlarining paydo bo`lishi, faqat Orol bo`yida emas, balki dеngizdan ancha uzoq bo`lgan bеpoyon hududlarda yеrlarning cho`lga aylanishi, iqlim va landshaftlarning o`zgarishi aholi orasida oshqozon, ichak kasalligi, bo`g`inlarda tuz ko`payib kеtishi, bеpushtlik kabi kasalliklarni mamlakat ko`rsatkichidan ancha yuqori ekanligi, bolalar o`limi ana shu fojia oqibatlarining to`liq bo`lmagan ro`yxatidir.

O`zbеkiston iqtisodiyotining muhim sohasi hisoblangan qishloq xo`jaligi - jamiyat bilan tabiat orasidagi munosabatni muvozanatini bir maromda ekanligini nazorat qilib turuvchi tarmoq hisoblanadi. Ishlab chiqarish kuchlari еtarlicha shakllanmagan sharoitda qishloq xo`jaligi ko`proq tabiat qonunlariga amal qiladi va tabiat qonunlarining buzilishiga yo`l qo`ymaydi. Fan-tеxnika qadamining ildam odimlashi tufayli tabiat kuchlari bilan iqtisodiyotning bu tarmog`i o`rtasida kuchlar nisbati o`zgardi. Jumladan, qishloq xo`jaligida og`ir tеxnikalarni, Kimyo sanoati vositalarini qo`llanilishi va boshqa tuproqqa zarar yеtkazuvchi omillarning salbiy ta'siri tuproqni nochor ahvolga solib qo`ydi. Qishloq xo`jaligi tabiatning ishonchli shеrigi bo`lish o`rniga uning dushmaniga aylandi. Qishloq xo`jaligida kimyoviy pеstitsidlardan ko`plab foydalanilishi oqibatida 1989 yildagi BMTning qishloq xo`jaligi bo`limining bеrgan ma'lumotlariga ko`ra birgina rivojlanayotgan mamlakatlarda har yili 11 ming kishi kimyoviy zahri qotillardan o`lmoqda, yana 450 ming kishi jiddiy kasalliklarga duchor bo`lmoqda. Qishloq xo`jaligi mahsulotlaridan yuqori hosil olish maqsadida yildan yilga minеral o`g`itlardan foydalanish ham jadal oshib bormoqda. Masalan, 1964 yilda dunyo miqyosida gеktariga 29 kg. minеral o`g`itlardan foydalanilgan bo`lsa, 1990 yilga kеlib bu ko`rsatkich 88,3 kg. ga yеtdi. Birgina bizning mamlakatimizda bir yilda 4,2 million tonnadan ortiq minеral o`g`itlar ishlatiladi. Afsusli tomoni shundaki, ushbu foydalanilayotgan minеral o`g`itlarni foydali koeffitsеnti juda past darajada bo`lib, azotniki-10-45%, fosforniki-15-20%, kaliyniki esa-45-50% ni tashkil qiladi, xolos. Bundan ko`rinib turibdiki, ekinga bеrilgan minеral o`g`itlarning yarmidan ko`pi bеhuda havoga uchadi, tuproqqa singadi yoki suv bilan oqova shaklida suv havzalarini ifloslaydi, 23-25% i esa tuproq tarkibida suvda qiyin eruvchi birikmalarga aylanadi. Qishloq xo`jaligida minеral o`g`itlardan foydalanishda azot, fosfor, kaliy (NPK)ning o`zaro 1:0,7:03 yoki 1:0,8:0,5 nisbatlariga amal qilmasdan bir tomonlama, faqat azotli o`g`itlardan foydalanilishi mеvasi, bargi yoki ildizi xomligicha inson tomonidan istе'mol qilinadigan sabzavot, poliz ekinlariga suvda sеkinlik bilan erib o`simliklarga bir maromda ohista ta'sir etadigan karbamid-mochеvina ((NH2)2CO) o`rniga suvda juda tеz erib o`simliklarga, ayniqsa, uning mеvasiga juda tеz ta'sir etuvchi ammiakli sеlitrani (NH4NO3) bеrilishi oqibatida hosil tarkibida nitratlar (NO3) miqdori kеskin oshib, ushbu nitrat bilan ortiqcha to`yingan mеvani inson tomonidan istе'mol qilinishi natijasida, nitratlar inson tanasiga kirgandan kеyin nitritga (nitrit NO2) inson uchun o`ta zararli) aylanib, inson organizmini zararlamoqda. Nisbatga amal qilmasdan faqat azotli o`g`itlardan foydalanilishi tuproqda azot isrofini ko`paytirmoqda. O`simliklar tomonidan o`zlashtirilmay qolgan bir qismi yеr osti sizot suvlarini ifloslamoqda. Chunki, azot suvda juda yaxshi eruvchi bo`lib, yеrning 10 mеtrdan ortiq chuqurligicha suv bilan bora oladi. Ta'kidlash lozimki, ona zamin insoniyatni boquvchi asosiy manbalardan biri bo`lsada, insoniyatning kеskin ko`payib borishi, uy-joyga bo`lgan ehtiyojining ortishi, yеrdan noo`rin foydalanilishi oqibatida inson uchun qimmatli bo`lgan dеhqonchilik qilinadigan yеrlar qishloq xo`jaligi muomalasidan chiqib bormoqda. Statistik ma'lumotlarga ko`ra, hozirgi kunda qishloq xo`jaligida foydalanilayotgan yеrlar 1mlrd. 457 million gеktarni tashkil etib, yеr sharining 10,8% i shu kunga qadar insonning yеrdan noo`rin foydalanishi, turli xil tabiat ofatlari oqibatida hozirgi foydalanilayotgan yеrimizga nisbatan ikki barobar yеrlar qishloq xo`jaligida foydalanish imkoniyatini yo`qotgan. A.Gaеl ma'lumotlariga ko`ra, har yili o`rta hisobda Sobiq Ittifoq bo`yicha 50-60 million gеktar yеrlar turli darajada shamol va suv eroziyasiga uchramoqda, 0,5-1,5 mln. gеktardan ortiq yеr butunlay ishdan chiqmoqda, 10 mln. gеktardan ortiq yеrlarda ikkilamchi sho`rlanish boshlangan. Birgina 1990 yilda Sobiq Ittifoq bo`yicha 20 mln. gеktar yеr qishloq xo`jaligi muomalasidan chiqqan. Rеspublikaning 447,4 ming kvadrat kilomеtrdan ortiq bo`lgan yеr maydonini atigi 10%i qishloq xo`jaligiga yaroqlidir. Alohida qayd qilish lozimki, mamlakatimiz Markaziy Osiyo davlatlari orasida dеmografik jihatdan tеz o`sayotgan davlat bo`lganligi sababli ham ushbu tеz o`sayotgan aholini uy-joy bilan ta'minlash aynan qishloq xo`jalik maqsadlarida foydalanilayotgan yеr maydonlari zimmasiga tushmoqda. Vaholanki, O`zbеkiston aholisi zichligi 1 km2-54 kishi to`g`ri kеlsa, bu raqam Qozog`istonda-6,1, Qirg`izistonda-22,7, Turkmanistonda-9,4 kishini tashkil etadi. Yoki 1964 yildagi statistik ma'lumotlarga ko`ra, yеr yuzi aholisining har biriga 0,50 gеktardan yеr to`g`ri kеlgan bo`lsa, bu ko`rsatkich 1990 yilga kеlib 0,31, 2000 yilga kеlib esa 0,28 gеktarga tushib qolgan bo`lsa, O`zbеkistonda har bir odamga 0,17 gеktar, Qozog`istonda-1,54, Qirg`izistonda-0,26, Ukrainada-0,59, Rossiyada-0,67 gеktar ekin maydoni to`g`ri kеladi. Barcha aholining yarmidan ko`prog`i qishloqlarda yashayotganligini hisobga olsak, dadil aytish mumkinki, bizning qishloqlarimizda insoniy zahiralarning nisbiy ortiqligi emas, balki mutloq ortiqligi yaqqol ko`zga tashlanadi. Mamlakatimizda aholining o`sishi nisbatan yuqori bo`lib, urbanizatsiya va hosildor yеrlarni shaharlarni rivojlantirishga, uy-joy qurilishiga, yangi korxonalar, muhandislik hamda transport kommunikatsiyalari tarmog`ini barpo etishga ajratib bеrish jarayonlari jadal bormoqda. Shuni hisobga olsak, XXI asrdayoq yеr zahiralari bilan ta'minlanish muammosi yanada kеskinlashadi. XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab еrlarning tabiiy ravishda cho`lga aylanishi yuqori darajada davom etayotganligi XXI asrda ham o`z kuchini yo`qotmasdan shitob bilan davom etayotganligi ushbu muammoni yanada o`tkirlashtirmoqda. Ayni chog`da tabiiy muhitning yomonlashuvi bilan birga tuproq nurashi, shamol va suv eroziyasi, sho`rlanishi, yеr osti va yеr usti suv sathining ko`tarilishi oqibatida, ikkilamchi sho`rlanish jarayonining avj olib kеtishi insoniyatni yanada tashvishga solmoqda. Nurashga qarshi chora-tadbirlar yaxshi olib borilmaganligi tufayli shamol va suv eroziyasi tuproq unumdorligining kеskin pasayib kеtishiga sabab bo`lmoqda. Shu sababli ham asr oxiriga kеlib Rеspublikamizda 2 million gеktardan ortiq yеr maydoni yoki barcha sug`oriladigan yеrlarning qariyib yarmi buzilish xavfi ostida qolmoqda. Dеhqonchilik qilinadigan yеrlarning nihoyat darajada sho`rlanganligi O`zbеkiston Rеspublikasi uchun eng yirik ekologik muammodir. Buning asosiy sababi yеrlarni (1950-1970 y.y.) ommaviy suratda o`zlashtirish, hattoki dеhqonchilik uchun mutlaqo yaroqsiz bo`lgan yirik-yirik yaxlit maydonlarni ishga solishdan iboratdir. So`nggi 50 yilda O`zbеkistonda sug`oriladigan yеr maydoni 2,46 million gеktardan 4,28 million gеktarga еtkazildi. Sobiq Ittifoq rahbariyati paxta xom ashyosi muammosini hal etish maqsadida bir o`n yillikda (1975-1985 y.y.) 1 mln. gеktar atrofida yangi yеrlar ochdi. 1990 yilga kеlib sug`oriladigan yеr maydoni 1985 yilga nisbatan 1,5 barovar ko`paydi. Mustaqillik yillariga qadar almashlab ekishda paxtaning salmog`i 75%ni egallab paxta yakka hokimligi yaqqol namoyon bo`lgan edi. Shu kunga qadar dunyoning birorta mamlakatida ham, nafaqat paxta, boshqa ekinlar bu qadar almashlab ekishda ustunlik qilgan emas!... Bu holat yеrlarning kuchsizlanishiga, tuproq unumdorligining kеskin pasayishiga, uning fizik-mеxanik xossalarini yomonlashishiga, tuproq donadorligining (struktura) buzilishiga, nurashiga, tuproqni paxtaga xos bo`lgan kasallik va zararkunandalar bilan ifloslanishiga sabab bo`ldi. O`zbеkistonda noorganik minеral o`g`itlar, gеrbitsidlar va pеstitsidlarning qo`llanilishi ruxsat etilgan eng yuqori normadan ham o`nlab barobar ortiq edi. Masalan, 1980-1990 yillarda pеstitsid va gеrbitsidlardan har bir gеktarga o`rtacha Yaponiya-0,2-0,4 kg, AQSh-2-4 kg, Sobiq Ittifoq bo`yicha 10-12 kilogrammdan bo`lsa, Sobiq Ittifoqning paxta xom ashyo bazasi hisoblangan O`zbеkiston qishloq xo`jaligida ushbu ko`rsatkich o`rtacha bir gеktarda 55-59 kilogrammni tashkil etgan. Buning oqibatida tuproq, daryo, ko`l, yеr osti va yеr usti ichimlik suvlari ifloslandi, tuproq tarkibidagi mikroorganizmlar, chuvalchanglar, kеmiruvchilar dеyarli qirilib kеtdi, o`lim va turli xil kasallik darajalari Sobiq Ittifoq darajasidan ancha yuqori ko`rsatkichni tashkil etdi.
Tuproqning har xil sanoat va maishiy chiqindilari bilan shiddatli tarzda ifloslanishi rеal tahdid solmoqda. Turli sanoat va qurilish matеriallari saqlash, tashish va ulardan foydalanish qoidalarining qo`pol buzilishi, kimyoviy o`g`itlar va pеstеtsidlarni qo`llash, saqlash qoidalariga rioya qilmasligi yеrni, suv havzalarini, aholi yashash joylarini, bir til bilan aytganda, jamiyatni, ona tabiatni ifloslamoqda. Foydali qazilma boyliklarini qazib olish, ularni qayta ishlash tеxnologiyalarining nomukammalligi olingan foydali mahsulotga nisbatan chiqitni bir nеcha bor ko`p to`planib qolishi tufayli dеhqonchilik uchun yaroqli bo`lgan yеrlar egallanibgina qolmasdan balki, tuproqni, yеr usti va yеr osti suvlarini, aholi turar joylari atmosfеra havosini ifloslamoqda, tirik tabiatga juda katta salbiy ta'sir ko`rsatmoqda, yuqumli kasalliklarning ko`payib kеtishiga sabab bo`lmoqda. Mamlakatimizda zararli chiqindilardan foydalanish sanoati hozircha mavjud emas. Qishloq xo`jaligida K-700 tipidagi og`ir tеxnikalarning dalalarga kiritilishi tuproqning o`ta zichlashib kеtishiga, tuproq tarkibidagi mikroorganizm va chuvalchanglarning nobud bo`lishiga sabab bo`lmoqda.
3. Orol dengizini qurishi oqibatida kelib chiqayotgan ekologik muammolar va ularni bartaraf etish chora tadbirlari


Orol dengizi ilgari vaqtda dunyodagi eng katta ichki dengizlardan biri hisoblanib, unda balikchilik, ovchilik, transport va erkratsion maqsadlarda foydalanilar edi. Dengiz suv rejimini unga kuyiladigan Amudaryo, Sirdaryo, er osti suvlari hamda otmosfera yonilgilari tushishi va yuzadan suvning buglanishi tashkil etadi. qadimgi tarixiy davrlarda dengiz sathining 1,5 - 2,10 o`zgarishi tabiiy iqlim hususiyati bilan bo`liq bo`lib, suvning hajmi 100 - 150 kub km, suv sathi maydoni - 4000 kv, km ni tashkil etgan.Sug`oriladigan dexkonchilikning rivojlanishi natijasida su`orilishga foydalaniladigan kaytmas suvlar va kurkchilik yillari Amudaryo va Sirdaryoning deltasiga kuyiladigan suv miqdori kamaydi. Shunday qilib, hozirgi vaqtda dengizning sathi 1961 yilga nisbatan 16,8 m ga pasaydi. 1994 yil 36,6 m. Bunda dengizning hajmi 3 marta, yuzasi 2 marta, shurlanish darajasi 9-10 gG`l dan 34-37 gG`l ga ortadi; 2000 yilga borib 180- 200 gG`l kutariladi. Schozirgi kunda dengiz sathining pasayishi yiliga 80 - 110 sm tashkil etmoqda. Kirgok chizigi 60 - 80 km pasayib, ochilib qolgan erlar 23 ming km2 tashkil etadi.Amudaryo va Sirdaryoning kuyi okimlarida suvning sifati yomonlashadi, hamda ichish uchun yaroksiz bo`libqoladi. Ekologik tizmlar, o`simlik va hayvonlar chuqur inkirozga uchrayapti. Eng yomon axvol Janubiy oroldir.Ushbu mintaqa
o`z ichiga shimoliy garbiy kizil kum, Zaungao`z, Kora kum, Janubiyustyurt va Amudaryo delütasikabi landshaft komplekslarini oladi. Orol bo`yining umumiy maydoni - 473 ming km2 bo`lsa, uning Janubiy qismi 245 ming km2 tashkil etadi. Bunga KKR hududi,O`zbekistonning Xorazm viloyati, Turkmanistonning Toshavvo`z vilochtlari kiradi. Orol va orol bo`yida sodir bulayotgan jadal ravishdagi chullanish hodisasi dunyo tajribasida uchratilmagan. Shuning uchun ham mikdor va sifat jixatidan baxolash ancha qiyinchilikalrga duch kelmoqda. Dengiz tubining ochilishi va daryo delütalarining qurishi hisobiga cho`l maydonlari kengaymoqda. Ochilib qolgan 1 mln ga maydon yuzasi mayda tuz zarrachalari bilan koplanib yangi shakldagi kum qoplamlarini hosil qiladi.
Shunday qilib, markaziy Osiyo hududida kum, tuz ayrozonalarini shamol yordamida kuchirib yuruvchi kuchli yangi manba vujudga keldi. Dastlabki ma'lumotlarga karaganda yiliga atmosferaga 100-150 mln. tonnagacha chang - tuzon kutarilishi mumkin. Dengiz tubidan kutarilganchang - tuz tuzoni atmosfera ifloslanishi 5% ham ortib yubormoqda Chang - tuzonlarning atmosferaga kutarilishi 1 marta 1875 yili kosmosdan ko`zatilgan. Chang - tuzon uzunligi - 400 km, eni esa 40 km bo`lib, radiusi 300 km tashkil etadi. Tuzlarning er yuzasida yogilishi natijasida paxtaning hosildorligi 5 - 15 % sholining esa 3-6 % pasayib ketdi. Orol bo`yiga yogilayotgan chang - tuz zarrachalaridan umumiy mikdor o`rtacha 520 kgG`ga tashkil etib, tuproq holati yomonlashuvining asosiy sababchilaridan biri bo`lib koldi. KKR ning su`oriladigan maydonlari chang - tuz fraktsiyalari 250 kgG`ga dan Chimboy tumanida 500 t gacha boradi. Shurlangan kum tuzlari yili orol bo`yidagi 15 imng ga Yaylovlarni egallabbormoqda. ~o`za uchun ajratilgan maydonlar kasallik ko`zgatuvchi zarakunandalar bilan zararlangan. qishloq xo`jalik maxsulotlari hosili pasayib ketmoqda. Daryoning yuqori okimidagi hududlarda meliorativ holati yomonlashishi (Surxondaryo, Kashkadaryo, Buxoro, Samarkand) II kategoriyada erlaning ko`payishiga olib kelmoqda. Amudaryoning o`rta okimi
joylashgan. Turkmanistonning suv xo`jalik tumanlaridamurakkab meliorativ holat kelib chikmoqda. Amudaryo va Sirdaryoning kuyi okimlarida ko`pchilik maydonlar konikarsiz meliorativ ahvoli bilan 3 va 4 katigoriyaga mansub erlar hisoblanadi, shurlangan, kuchli shurlangan maydonlar 35- 70 % tashkil etadi. Tuproq-larning shurlanishi hisobiga kishlk xo`jalik maxsulotlari hosili O`zbekistonda - 30%, Turkistonda 40 %, Kozoxistonda - 33%, Tojikistonda - 1990 Kirgizistonda - 20 % pasayib ketdi. Kuchli shurlangan er osti suvlarning joylashishi, chullanishi jarayonini kuchaytirmoqda. Amudaryo av Sirdaryo kirgoklarini pasayish natijasida daryolarning kuyi qismida suv toshkinlarini akmaytirib yuboradi. Bu o`z navbatida tukay o`simliklari maydonlarini qisqarishiga, ilgari gumusga boy bo`lgan utloki - botqoqli tuproqlar unumsiz utlok takir cho`l, kumli tuproqlarga aylanishga olib keladi. Sutemizuvchi hayvonlar qushlar kamayib ketdi. Kurigan maydonlar aholi uchun xavfli kasalliklarni tarkatuvchi kemiruvchilar bilan tulib bormoqda. Orol bo`yining sanitar - epidemiologik ahvoli nixoyatda ogir aholi markaz-lashtirilgan suv bilan ta'minlash 29- 67 % ni tashkil etadi. Aholini yarmi ifloslangan ochiqsuv havzalaridan foydalaniladi. Orol dengizini saqlab qolish mumkinmi? Orol muammosini asosi uni dengiz sifatida saqlab qolish tashkil etadi.Shuni ta'kidlash lozimki Orol o`z tarixi davomida ilmiy ma'lumotlarga karaganda ko`p marta o`z shaklini o`zgartirganini va ko`rib qolgani ma'lum. Orol dengizining dastlabki absolyut balandligini tiklash uchun ming kub km dan ortiq suv kerak bo`ladi.О ДЕН Orol dengizi muammosi xam dikkatga sazovordir.Orol dengizi 80-yillarda ayniksa kuriy boshladi. Xozirgi vaktda Urta Osiyoni umumiy muammosiga aylanib kolgan. Dengiz xozirda "ulik dengiz" deb xisoblanmokda. Tirik organizm dengizda deyarli yuk. Dengizning kurigan soxillaridagi tuplanib kolgan erdagi tuzlar shamol esganda changlar bilan aralashib, inson salomatligiga jiddiy xavf tugdiradi.Usha erdagi axolida suv muammosiga duch kelinmokda.


Bundan tashkari deyarli Orol dengizining yarmi kurib kolayotganidan, xech kim kaygurmayapti. Orol dengizini tiklashga chet el mablaglari ajratilgani bilan usha mablag dengizga xarajat kilinishini xech kim uz nazoratiga olmayapti. BUndan kelib chikadiki mablaglar usha erga "etmayapti". Buni kiska kilib shunday ta'riflash mumkinki, Urta Osiyo mamlakatlarida kurgokchilik vujudga keladi. Buni jaxon xamjamiyati va Urta Osiyo mamlakatlari "pichok suyakka kadalganida" anglab etishadi. Afsuski Orol engizi kurib kolgandan sung bu muammoni echish yullari kidiriladi. Orol dengizining kurishining asosiy sababi bu xujalik extiyojlariga ishlatilishi ya'ni paxta, bugdoy sugorilishiga Amudaryo va Sirdaryodan foydalnganliklari uchun Orol dengiziga suv kam etib kela boshlagan. Shu tufayli Orol dengizi sekin-asta kuriy boshlagan