Reja: To’liq tok qonuni

H=
Ko’p elektrotexnik qurilmalarda magnit zanjirida vujudga keltiriladi.Bunday zanjirni kichik qismlarga ajratish mumkin.

2.9-rasm. Sim bilan o’ralgan halqa (torond)

(25)

Bunda bеlgi ko’rib chiqilayotgan yig’indi n ta qo’shiluvchidan iborat ekanligini bildiradi. kattalik— zanjirning k qismidagi magnit kuchlanshi, Iw kattalik esa — zaijirning magnit yurituvchi kuchi (myuk) dеyiladi.

(25) tеnglama magnit zanjiri uchun to’la tok qonunini ifodalaydi.
Eng oddiy holda bir jinsli magnit zanjiri uchun (34- rasm) to’la tok qonuni quyidagicha bo’ladi:

Elеktr mashina va apparatlarning magnit zanjirining biror qismida (odatda havo zazorida) magnit induktsiyasi hosil qilinishi kеrak, buni qurilmaning ish sharoitlari talab qiladi. Dеmak, bunday zanjirni hisoblashdan maqsad bеrilgan induktsiyani hosil qilish uchun zarur bo’lgan magnitlovchi kuchni aniqlashdan iborat. Bu to’la tok qonuni asosida hisoblanadi, bu qonunga muvofiq magnitlovchi kuch zanjirning alohida qismlaridagi magnit kuchlanishlari yig’indisiga tеng:




2.10- rasm. Havo zazori bor magnit o’tkazgich

2.10-rasmda elеktrotеxnik po’lat listdan tayyorlangan magnit o’tkazgich hosil qilgan magnit zanjir ko’rsatilgan. Magnit o’tkazgichning kichikroq havo zazori l_x (oraliq) bor. Bunda magnit zanjir uch qismga bo’linadi: birinchi qism l₁ — ikkita yon stеrjеnlar, ikkinchi qism l₂— o’zakning yuqorigi va pastki stеrjеnlari (ularning kesimi bir xil) va uchinchi qism- havo oralig’I l_x. Agar havo zazoridagi induktsiya B bеrilgan bo’lsa, u holda magnit maydonning bu zazordagi katta kuchlanganligi H_x= bo’ladi. So’ngra magnit o’tkazgichdagi magnit oqimi aniqlanadi. Oqimning havodagi kesim yuzasini taqriban yonidagi qismning kеsim yuzasi S₁ ga tеng dеb qabul qilish mumkin, dеmak, oqim Ф=B_xS₁

2.11- rasm. Magnitlanish egri chizig’i yor-
damida kuchlanganlikni aniqlash
Birinchi qismdagi magnit induktsiyasi

Kuchlanganlikning unga mos kеladigan qiymati H₁ ni magnit o’tkazgich matеrialining magnitlanish egri chizig’i yordamida topish mumkin (36-rasm). Shundan kеyin B₂=F/S₂ aniqlanadi va magnitlanish egri chizig’idan kuchlanganlik H₂ topiladi.
Qismlarning har biri uchun uzunlik l 35-rasimda ko’rsatilgandеk o’rta magnit chizig’idan olinadi. Shundan kеyin magnit yurituvchi kuchni aniqlash uchun to’la tok qonunidan foydalanish mumkin:



yoki, agar o’ramlar soni bеrilgan bo’lsa, magnitlovchi tokni ham topsa bo’ladi.
Magnit zanjirlar ko`pchilik mashinalar, apparatlar, elektromagnit asboblar va o`lchash texnikasi hamda avtomatika qurilmalarining asosini tashkil qiladi. Bunda elektromagnita-viy energiya mexanikaviy energiyaga va energiyaning boshqa ko`rinishlariga hamda teska risiga almashinadi. Masalan, o`zgaruvchan tok sinxron mashinasining rotori chulg’amidan tok o`tganda o`zgarmas“N-S”qutbli magnit maydoni hosil bo`ladi. Bu magnit maydonning kuch chiziqlari rotor va statorning (A.B.C chulg’amlarini ham kesib o`tib) po`lat o`zaklari

37-rasm. Oddiy magnit zanjir.
orqali tutashadi. Rotor ma`lum ω burchak tezlik bilan aylanganda statorning chulg’amlarida ω chastotali o`zgaruvchan E Yu K induktsiyalanadi. O`zgarmas tokning elektromagnitaviy maydonidan po`lat buyum va metall siniqlarini tashishda ishlatiladigan ko`targich elektromagnitlar qurishda foydalanilishini misol tariqasida ko`rsatish mumkin.
2.Ferromagnit materiallar va ularni hossalari.
Magnit materiallar yordamida magnit oqimi keskin kuchaytiriladi: Magnit oqimidan past kuchlanishli toklarni yuqori kuchlanishli toklarga yoki elektr energiyasini mexanik energiyaga aylantirishda va elektr energiyasini shunga o`hshash tarzda generatsiyalashda foydalaniladi.Tashqi magnit maydoni ta`sirida magnitlanish hossasiga ega materiallar magnit materiallari deb ataladi. Asosiy magnit materiallarga nikel, kobalt va toza temir asosidagi turli qotishmalar misol bo`ladi. Texnika ahamiyatga ega magnit materiallariga ferromagnit materiallar va ferromagnit kimyoviy birikmalar (ferritlar) kiradi. Materiallarni magnit hossalari elektr zaryadlarining ichki harakatiga asoslangan bo`lib, bunda zaryadlar elementar aylanma tok ko`rinishida ifodalanadi. Bunday aylanma toklar elektronlarning o`z o`qi atrofida aylanishi hamda ularning atom ichida orbita bo`ylab aylanishidan hosil bo`ladi. Ferromagnit hodisasi bahzi materiallarning ichki mikroskopik qismida kristall strukturalar tashkil qilishi bilan bog’liq bo`lib, bunday strukturalar magnit domenlari deyiladi. Bunda elektron spinlar o`zaro parallel ravishda bir tomonga yo`nalgan bo`ladi:
Ba`zi materiallar (qatlam chegaralari orasidagi qalinligi bir necha o`n-yuz atom masofasiga teng bo`lgan) da domenlarning o`lchami tahminan 0,001-10 mm<sup>3</sup> oralig’ida bo`ladi: O`ta toza materiallarda esa domenlarning o`lchami yuqorida keltirilgan qiymatdan ham kattaroq bo`ladi: Ferromagnit moddalarning monokristallari magnit anizotropiyasi bilan harakterlanadi. Magnit anizotropiyasi turli o`qlar yo` nalishida magnitlanishning turli qiymatlari bilan ifodalanadi. Polikristall magnetiklarda anizotropiya keskin ifodalangan hollarda ferromagnetik magnit strukturaga ega bo`ladi. Kerakli magnit struktura olish orqali materialda ma`lum yo`nalishda yuqori magnit xarakteristikaga erishish mumkin: Demak, magnit materialida magnit singdiruvchanlik o`zining aniq bir qiymatiga ega bo`lmay, balki magnit maydon kuchlanganligiga juda ham bog’liq ekan. Shu sababli, magnit materialini _r qiymati keltirilganda magnit maydon kuchlanganligi (N) ham ko`rsatilishi shart: Magnit maydon kuchlanganligi o`zining N_m qiymatidan kamaytirilsa (induktsya V_m gacha), gisterezis hodisasi kuzatiladi, yani magnit induktsiyasining kechiki-shi maydon kuchlanganligining o`zgarishiga bog’liq bo`ladi: Maydon kuchlanganligi nolga teng bo`lganida magnit induktsiyasi qandaydir qoldiqqa ega bo`lib, u induktsiya qoldig’i (V_r) deyiladi. Induktsiya qoldig’iga magnit maydon kuchlanganligining teskari yo`nalishida, uning N<sub>s</sub>0 qiymatida erishiladi, bunda N<sub>s</sub> koertsitiv kuch deb ataladi. Kuchsiz toklar sohasida quyidagi qiymatdan foydalaniladi: Q , bunda -burchak chastota, Gts; L-chulg’am induktivligi, Gn; r-o`zakdagi ekvivalent qarshilik Om.
Magnit materiallar yumshoq va qattiq turlarga bo`linadi. Yumshoq magnit material-lardan magnitli o`tkazgichlar tayyorlanadi: Bu materiallarning magnit singdiruvchanligini boshlang’ich qiymati katta bo`lishi kerak: Yumshoq magnit materiallarida solishtirma qarshilik nisbatan katta qiymatga, koeritsitiv kuch (N<sub>s</sub>0,1 Am) esa kichik qiymatga ega bo`lishi kerak. Bu materiallarga sof temir, temirning kremniy, nikel va kobalt bilan qotishmalarini misol tariqasida keltirish mumkin. Texnik sof temir (qo`shimchalari 0.1%) oddiy pechlarda olinadi. Uning ayrim magnit hossalari 3-jadvalda keltirilgan. Bu temir o`zgaruvchan tok zanjirida ish latiladigan elektr magniti yoki rele uchun o`zaklar tayyorlashda ishlatiladi. Ular varaq yoki tsilindr shaklda yupqa (0,2-4 mm) qilib tayyorlanadi. Turlicha ishlov berilgan temirning tarkibi va magnit hossalari 3-jadval

Material	qo`shimchalarning miqdori, %		Magnit xossalari
			Magnit singdiruvchanlik			Koertsitiv, kuch, Ns Am
	uglerod	kislorod		r b	r yu
Texnik sof temir	0,020	0,060		250	7000		64,0
Elektrolitik temir	0,020	0,010		600	15000		28,0
Karbonil temir	0,005	0,005		3300	21000		0,4
Vakuumda eritilgan elektrolitik temir	0,010	-		-	61000		7,2
Vodorodda ishlov berilgan temir	0,005	0,003		6000	200000		3,2
Vo-da yaxshi ishlov berilgan Fe	-	-		20000	340000		2,4