Режа: Тарбиянинг келиб чиқиши, унинг кишилар меҳнат фаолияти билан боғлиқлиги. Ибтидоий жамиятда тарбия

Геродотнинг "Тарих" китобида келтирилган массагетлар ҳукмдори Тумарис ва Эрон шоҳи Кир ҳақидаги ривоятлар ҳам ўзига хосдир.
Булардан ташқари феодал жамияти бошларида яратилган "Эр хубби", "Чистониялик бек", "Сиёвуш", "Рустам" сингари афсона ва қаҳрамонлик достонлари ҳам катта тарбиявий аҳамиятга эгадир.
Умуман халқ оғзаки ижодининг барча жанрларида ҳам таълим - тарбия, ёшларнинг ахлоқий баркамоллиги масалаларига жуда катта эътибор қаратилганки, биз булардан ўтмиш аждодларимизда тарбия ишлари қандай бўлганлигини, қайси ахлоқий хислатлар улуғланганлиги - ю, қайси сифатлар қораланганлигини ҳам билиб олишимиз мумкин.
Туркий халқларнинг "Урхун - Энасой ёдгорликлари", "Ирқ битиклари" каби ёзма маърифий ёдгорликлар ҳам борки, уларда тарбиявий характердаги қарашларни кўришимиз мумкин.
Энг қадимги туркий тилда яратилган турк - руний ёзувида битилган Урхун - Энасой битиклари ВИ - ВИИИ асрларда ёзиб қолдирилган бўлиб, улар таълим - тарбияга оид қимматли маълумотлар беради. Тошга ўйиб ёзилган Урхун - Энасой ёдгорликлари дастлаб Енисей (Энасой) ҳавзаларида, кейин Мўғулистоннинг Урхун дарёси бўйида топилиб, даниялик олим Вилгелм Томсон 1893 йилда уни биринчи бўлиб ўқиган. Кўплаб олимлар бу ёзувлар устида тадқиқотлар олиб борганлар.
ВИ асрлар ўрталарида Олтой, Еттисув, Марказий Осиё ҳудудларида турк ҳоқонлиги ташкил топган эди. 604 йили ҳоқонлик бўлиниб кетган ва ВИИИ аср ўрталарида тугатилган.
Турк ҳоқонлиги асосан 3 киши: Билга ҳоқон (Мўғулон), саркарда Қул тегин, вазир Тунюқуқлар қўлида марказлашган эди.
Битигтошларда турк ҳоқонларининг юришлари, жасоратлари, уларнинг билимли, мард, халқпарвар алп йигитлар эканлиги баён этилади. Масалан, Қўл тегин битигида у халқпарвар, тадбиркор, ўз манфаатидан Ватан манаатини юқори қўядиган шахс сифатида таърифланади. Қўл тегин Элтариш ҳоқоннинг кичик ўғли, у 731 йил 29 февралда 47 ёшида вафот этади. Битиг тош 732 йили ўрнатилган. Битигдаги воқеалар Қўл тегиннинг акаси Билга ҳоқон тилидан ҳикоя қилинади. Битиг муаллифи Қул тегиннинг жияни Йўллуғ тегиндир.
Битигда яна Билга энг муҳим инсоний хислатлар, ҳаётий заруриятлар ҳақида панд - насиҳат беради. Халкни бирлашишга чақиради, ўзаро дўстлик, иттифоқлик, ватан манфаати учун курашга чорлайди.
Иккинчи битиг Билга ҳоқон ҳақида. Бу 735 йили ўрнатилган. Билга 734 йили ўлдирилган. Битиг Йўллиғ тегин томонидан зилган. Бу битигад Билга ҳоқоннинг юришлари кўрсатилади. Билга элпарвар ҳоқон деб танилади. У турк халқининг ватани абадий бўлиши учун курашади. Ҳоқонга хос бўлган ҳислат ва фазилатлар ҳақида гапирилади.