Reja: Soliq atamasiga nisbatan turli qarashlar va uning mohiyati. Soliqqa tortishning maqsadlari

SOLIQLARNING IQTISODIY MOHIYATI VA TAMOYILLARI. SOLIQ ELEMENTLARI VA ULARNING TAVSIFI
Reja:

Soliq atamasiga nisbatan turli qarashlar va uning mohiyati. Soliqqa tortishning maqsadlari.

Soliq elementlarining mohiyati, tasnifi va tarkibi 
Bozor munosabatlari sharoitida va ayniqsa bozorga o'tish davrida soliq tizimi eng muhim iqtisodiy tartibga soluvchilardan biri hisoblanadi.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida soliqlar davlatning iqtisodiy jarayonlarga ta'sir ko'rsatadigan muhim vositalaridan biri bo'lib, ular davlatning hayotiy ta'minotini amalga oshirish uchun turli darajadagi byudjetlarni moliyaviy to'ldirish vazifasini o'taydi. Soliq to'lovchilar tomonidan soliqlarni to'lashning ob'ektiv zarurligini anglash, ularni olishning muvaffaqiyati ko'p jihatdan jamiyatning soliq madaniyati darajasi bilan belgilanadi, uni yosh avlod uchun tegishli o'quv jarayonisiz shakllantirish mumkin emas. Ta'lim tizimi, ommaviy axborot vositalari va ko'rgazmali tashviqot orqali ruslar orasida soliq nafaqat mol-mulkni majburiy ravishda tortib olish, balki har bir fuqaro tomonidan iste'mol qilinadigan jamoat tovarlari uchun belgilangan to'lov, davlat mahsulotini boydan kambag'alga qayta taqsimlash usuli haqida tushuncha hosil qilish mumkin va zarurdir. soliq to'lashdan bo'yin tovlash eng jiddiy jinoyatlardan biridir.

Soliqqa tortish muammolari turli davr iqtisodchilari, faylasuflari va davlat arboblarining e'tiborini doimiy ravishda jalb qildi. F. Aquinas (1225 yoki 1226 - 1274) soliqlarni ruxsat etilgan talonchilik sifatida belgilagan. S. Monteskyu (1689-1755), hech narsa sub'ektlardan olingan va ularga qolgan qismning ta'rifi kabi juda ko'p donolik va zakovatni talab qilmaydi, deb hisoblar edi. Va soliq solish nazariyasining asoschilaridan biri A. Smit (1723 - 1790) ularga to'lanadiganlar uchun soliq qullik belgisi emas, balki ozodlik ekanligini aytdi.
1. Soliq atamasiga nisbatan turli qarashlar va uning mohiyati. Soliqqa tortishning maqsadlari.

Soliqlar umumiy olganda ommabop emas bo`lib ko`rinadi, holbuki soliq tizimining ahamiyati hammaga ayon. Agar omma qarshiligini oldini olmoqchi bo`lsa, har qanday qabul qilinadigan tizim ular tomonidan qo`llab quvvatlanishi kerak. Adolatsiz soliq tizimi o`tmishda juda ko`p tartibsizliklarni keltirib chiqargan. Yillar davomida nazariyachilar g`oyalarining katta qismini soliq tizimining asosiy tamoyillari qanday bo`lishi kerakligini aniqlashga bag`ishlashgan.

Zamonaviy soliq falsafasi yoki nazariyasi odatda klassik iqtisodchi olimlar, eng avvalo Adam Smit, tomonidan boshlangan deb hisoblanadi. Lekin zamonaviy siyosiy falsafaning asoschisi Tomas Gobbs (1588-1639), iqtisodchi va faylasuf Uiliam Petti (1623-87) kabi ilg`or olimlarning ham hissasi katta. Gobbs ko`proq iqtisodiy nazariyalari bilan taniqli bo`lsa ham, u bir qancha asarlarida, jumladan o`zining eng mashhur "Leviathan" asarida soliqlarga katta e`tibor bergan. Uning soliq nazariyasi ma`lum darajada murakkab deb qaraladi va unda soliq kishilarning boyligiga emas, balki uning himoyasi va qonun ustivorligini saqlab turish, keyingi o`rinda harbiy hizmat uchun davlatga bo`lgan qarzi orqali aniqlanishi kerak deb qaraladi. U shuningdek, o`z mehnat layoqati bilan yashash uchun yetarli mablag` topa olmaydiganlarga ijtimoiy ta`minot berishni qo`llab quvvatlaydi.

Petti "Soliqlar va yig`imlar xazinasi" (1662) asarida Fransiya bilan yuzaga kelayotgan urush uchun jamg`rmalar yig`ilishida qirol tomonidan qo`llanilishi mumkin bo`lgan soliqlar va daylat harajatlari prinsplarini tuzib chiqishga uringan. U olti turdagi davlat harajatlarini tuzib chiqqan: himoya, boshqaruv, cherkov, ta`lim, infrastruktura va barcha turdagi zaiflarni qo`llab quvvatlash va birlamchi mahsulotlar uchun xarajatlar. U qariyalar, kasallar, yetimlar va shu kabilarga ta`minot uchun qilinadigan davlar harajatlarini qo`llab quvvatlagan.

"Uzoq o`nsakkizinchi asr" (1688-1800) deb ataluvchi bu davrda Adam Smit va uning izdoshlari hozirgu kundagi zamonaviy soliq nazariyasini ishlab chiqishgan. Bu davr nafaqat Buyuk Britaniya, balki butun dunyoda barcha turdagi g`oyalarning rivojlanishida muhim ahamiyatga ega bo`ldi. Bu yillar davomida ko`plan ahamiyatli voqealar, Amerika mustaqillik urushi, soliq masalalari asosida kelib chiqqan Fransiya revolutsiyasi yuz bergan. Antony Eshli Kuper, uchinchi Graf Shaffesbury, ko`zga ko`ringan davlat arbobi, 1706- yil Gollandiyadagi hamkasibiga shunday yozadi:

Bu yerda o`zini butun dunyo bo`ylab tarqatayotgan qudratli nur mavjud... bu g`ayritabiiy lekin so`z va bilim har doimgidan kattaroq tezlikda tarqalishi shart.

Bu davr haqiqiy ulamolar davri edi, va fanlar yoki kasblar orasida bugungi kungidek hech qanday chegara bo`lmagan. Shuning uchun, o`sha davrning ilg`or olimlari, John Locke, David Hume, Adam Smith, Edmund Burke, Jeremy Bentham, Thomas Paine lar shifokor, yurist, akademik yoki siyosatchi bo`lishlariga qaramasdan bir vaqtning o`zida axloqiy, siyosiy va falsafiy asarlar yozishgan. Biz bu qatorga barcha nazariyachilarni kirita olmasakda, Adam Smit va uning izdoshlarining dunyo bo`ylab ulkan ta`sirini sanab o`tish joizdir.

John Locke (1632-1704)

John Locke faylasuf, Oksford akademigi, shifokor, davlar arbobi, iqtisodchi, siyosatchi va revolutsiyachi sifatida tanilgan. U bir muncha notinch, ko’zga ko’ringan institutlar, jumladan ingliz monarxiyasi tugallangan va keyinchalik yana qayta tiklangan va 1688-yilgi “Shonli revolutsiya” (Uilliam III angliya qiroli va Mary II angliya qirolichasi bo’lgan) natijasida konstitutsiyaviy hokimiyat o’rnatilgan davrda yashagan. Soliqqa keladigan bo’lsak, u haqida Locke juda kam yozgan lekin ulkan ahamiyatga ega ma’lumotlarni qoldirgan.

Locke insonlar o’z kuchi va sayi harakati tufayli erishgan shaxsiy mol- mulkiga ega bo’lish huquqi borligiga ishongan. Biroq ko’proq narsaga erishishga intilish tufayli iqtisodiyotda mutanosiblik buzilgan va pul munosabatlari rivojlanishi oqibatida turli kelishmovchiliklar yuzaga kelgan. Odamlar bir jamiyatga birlashib yaxlit xalq hokimiyatini tashkil qilishgan. Bundan asosiy maqsad kishilar o’z mol-mulklariga xavfsiz egalik qilishni ta’minlash bo’lgan. Biroq bu birlashish odamlarga boshqaruvdagi katta kuch berilganini anglatgan va bu narsani Locke davlatning noqonuniy shakli sifatida baholagan. Bu “Ijtimoiy shartnoma nazariyasi” sifatida tanilgan.Unga ko’ra: shaxs jamiyatning barcha qarorlariga bo’ysunishga rozi bo’ladi, evaziga jamiyatga a’zo bo’lganlar uchun mol-mulk, erkinlik, sog’lik va hayot himoyasiga ega bo’lishgan. Bu soliq majburiyatlarining paydo bo’lishiga olib keladi. “Davlatning 2-hazinasi” asarida Locke ,,Oliy hokimiyat insonlarning shaxsan roziligisiz ularning mol-mulkining hech birini olib qo’ya olmaydi” deb fikr bildiradi. Lekin insonlarning davlatga to’lovlar to’lab turishi kerakligini Locke ,, Davlatning ulkan xarajatlarini tasavvur qilib bo’lmaydi va kimki davlat himoyasidan foydalansa o’z mulkidan ma’lum qismini o’z roziligi bilan shu xizmatlar evaziga berishi kerak” degan fikri bilan ifodalagan.

Ko’pchilikning roziligi ularning har birini fikrini bilish yo’li bilan yoki ular orasidan saralab olingan nomzod orqali aniqlangan. Agar kimki o’z amalidan foydalanib odamlarning roziligisiz soliqlarni o’rnatishga va yig’ishga harakat qilsa, u bu orqali mol-mulkning fundamental qonunini buzadi va davlat tanazzuliga olib keladi. Chunki insonlar ongidagi ,,Nima uchun mening mulkimni kimdir o’z xohishi bilan olishi kerak?” degan fikr ularning qarshiligini uyg’otishi mumkin.

Locke ning garchi “kimki davlat himoyasidan foydalansao`z mol-mulkidan ma`lum qismini ushbu himoya uchun to`lab berishi kerak” degan fikri, progressiv yoki proporsional soliqlarning bir turi yoki hozirda “benefit prinsiple” sifatida keltiriladigan, soliq davlatdan olinadigan manfaatga bog`liq holda to`lanishini anglatuvchi g`oya sifatida tushunilishi mumkin bo`lsa ham u soliqlarning boshqa turlari, ularning tabiati, miqdori, yig`ilishi to`g`risida hech nima aytmagan. Amaliyotda hattoki soliq to`lovchilar va ularning holati haqida juda ko`p ma`lumot mavjud bo`lgan hozirgi zamonda soliqlarni bu g`oyaga asosan undirish deyarli imkonsiz. Shuningdek, “mol-mulk” so`zi tushunishga onson bo`lsa ham, bu insonlar ega bo`lgan barcha narsalarmi yoki yermi degan savollarni ko`taradi. Shuning uchun hamma soliq to`lashi kerakmi yoki yer egalarimi degan muammo yuzaga keladi. Bu savollar javobsizligicha qolmoqda.

Mulkdan keladigan foyda, masalan, yerdan olinadigan ijara, kreditlardan olinadigan foyda, xusuiy va davlat yillik rentalari hamda aksiyadorlik kompaniyalari dividenti

Savdo foydalari va professional daromad kabi daromadlar

Shuningdek, u daromadni vaqtinchalik va doimiy kabi turlarga bo`lgan. Doimiy daromad avloddan avlodga o`tishi mumkin (masalan, ijara). U kun ko`ra olish darajasidan yuqori ajratilgan manbaalardan olinadigan daromad solig`ini taklif qilgan.

Neytrallik(xolislik). Ya’ni, soliq tizimining o`zi iqtisodiy faoliyat olib boriladigan yo`lda iloji boricha kamroq ta’sir etishi kerak. Bu ba’zan iqtisodiy samaradorlik va samardorlik tushunchasining keyingi rivojlanishi deb yuritiladi.

To`g`rilash nazorat. Neytrallikka qarama-qarshi ravishda, ba’zi nazariyachilarning taklif etishicha, soliq tizimi munosabatlarga ta’sir etish uchun foydalanilishi kerak. Bu jamiyatda o`zini tutish borasida foydali bo`lishi mumkin, masalan chekishni rag`batlantirmaslik uchun tamaki mahsulotlariga katta soliq solish yoki ishchilarga mehnatni/soliq to`lovchilarga jamg`arma yoki pensiya ta’minotini rag`batlantirish uchun soliq cheklovlari yoki imtiyozlarini berish.

O`zgaruvchanlik. Boshqachasiga aytganda, iqtisodiy vaziyatlarda o`zgarishlarni uddalash uchun tizim ortiqcha qiyinchiliksiz o`zgartirilishga qodir bo`lishi.

Oddiylik. Tizim shug`ullanish va tushunish uchun nisbatan odddiy.

Adolatlilik. Kimga soliq solinganiga qarab tizimning adolatliligi bilinadi.

Javobgarlik. Hukumat javogar bo`lgan saylovchilar miqdori.

Mos keladigan munosabat. Bu chegaradan tashqaridagi qaysi xatti-harakat umuman olganda axloqiy jihatdan to`g`ri kelmasligini aniqaydi. Bu qonuniy deb topilgan jinoyat solig`idan farq qiladi.

Soliq elementlarining mohiyati va tarkibi 

Soliq elementlari haqida gap borganda ko`pincha adabiyotlarda soliqqa tortish tizimi haqida so`z yuritiladi. Shu o`rinda soliqqa tortish tizimi haqida to`хtalib o`tadigan bo`lsak, soliqqa tortish tizimi soliq tizimiga nisbatan tor tushuncha bo`lib, aslida soliq tizimiga kiradi. Soliq tizimi soliqqa oid barcha munosabatlarni qamrab olsa, soliqqa tortish tizimi esa, ushbu munosabatlarni soliqlarni undirish bo`yicha iqtisodiy-huquqiy munosabatlarni o`z ichiga oladi. Shu jihatdan soliqqa tortish tizimi qonun chiqaruvchi hokimiyat tomonidan qonun yo`li bilan belgilangan hamda ijro hokimiyati tomonidan soliqlarni tashkil etish usullari, elementlari va tamoyillari majmuasidan iborat. Soliqqa tortish tizimining mohiyati garchan o`zgarmas bo`lib ko`rinsada, uning shakl-shamoyili va yo`nalishi davlatning ijtimoiy-iqtisodiy siyosatiga, qolaversa soliq siyosatining mazmuniga bog`liq bo`ladi. Chunki, soliqqa tortish tizimi o`z ichiga tarkiban soliq elementlari, soliqlarni tashkil etish tamoyillari va usullarini oladi, bu elementlarning qay darajada talqin etilishi esa, bevosita davlat siyosatiga bog`liq bo`ladi. Masalan, soliq elementlariga kiruvchi soliq stavkasining qaysi turlarining ko`proq amal qilishi, soliq imtiyozlarining qay darajada belgilanishi, soliqlarni undirishni qaysi usullaridan ustuvorlik bilan foydalanish asosan ijro hokimiyati faoliyatining mazmuniga bog`liq. Binobarin, shu ma`noda хuddi soliqlarni vazifalari kabi soliqqa tortish tizimi ham har bir davlatda o`ziga хos tarzda amal qilishi va tashkil etilishi mumkin.

Demak, yuqoridagilardan kelib chiqib aytishimiz mumkinki, davlat qonunchiligi bilan belgilangan va uning maхsus idoralari tomonidan undiriladigan soliqlarni tashkil etish usullari, elementlari va tamoyillari majmuiga soliqqa tortish tizimi deb ataladi.

Soliqqa tortish tizimining asosiy bo`g`ini hisoblangan soliq elementlari soliqqa tortishda ifodalanadigan tushunchalar bo`lib, ular soliq to`lovchilar va soliqni undiruvchi o`rtasidagi iqtisodiy-huquqiy munosabatlarda namoyon bo`ladi.

Soliq nazariyasida soliqqa oid munosabatlarni to`liq va teranroq anglash uchun iqtisodiy voqe`liklarni har bir kichik guruhlarini muayyan nomdagi iboralar bilan izohlanadi. Soliq elementlari ham хuddi shunday soliqqa oid iqtisodiy hodisalarni izohlashga хizmat qiluvchi yaхlit tushunchadir. Soliq elementlari tushunchasi soliqqa tortish tizimini muhim tarkibiy qismi bo`lib, uning o`zi ham kichik tizimni tashkil etadi, ya`ni хulosa qilib aytganda soliq elementlari ham bir necha iqtisodiy kategoriyalarni yaхlit holdagi harakatini bildiradi.

Soliq elementlarining tarkibi

Soliq elementlari bir nechta tushunchalardan iborat bo`lib, ularning aniq chegarasi belgilanmagan. Soliq elementlari: soliq sub`ekti, soliq ob`ekti, soliq predmeti, soliq manbai, soliqqa tortish birligi, soliq stavkasi, soliq imtiyozlari, soliq normasi, soliqni to`lash muddatlari, soliq yuki, soliq bazasini hisoblash usullari, soliqqa tortish usullari va shu kabi tushunchalarni qamrab oladi. Quyida soliq elementlarining har biriga qisqacha izoh beramiz.

Soliq sub`ekti - soliq to`lash majburiyati yuklangan yuridik va jismoniy shaхslar yoki boshqacha qilib aytganda soliq sub`ekti - bu soliqqa oid munosabatlarning tashkil etuvchi tomonlarning o`zaro majmuasi bo`lib, unda bir tomondan soliq to`lovchilar (yuridik va jismoniy shaхslar) boshqa tomondan soliqni undirish vakolati yuklangan soliq хizmati organlari - Davlat soliq qo`mitasi, soliq boshqarmalari, tuman va shahar davlat soliq inspektsiyalari qatnashadi. O`z faoliyatida barcha yuridik va jismoniy shaхslar soliq sub`ekti sifatida namoyon bo`lmaydi. Chunki, bu erda soliqlardan batamom ozod etiluvchi yuridik va jismoniy shaхslar mavjudki, ular soliq sub`ekti sifatida soliq munosabatlarida ishtirok eta olmaydi. Аmmo, barcha soliq хizmati organlari soliq sub`ekti sifatida maydonga chiqadi.

Soliq agenti - yuridik va jismoniy shaхslardan soliqni ushlab qolish va davlat byudjetiga o`tkazib beruvchi yuridik shaхslar. Bunda yuridik shaхslar, ular o`z faoliyatida bevosita yoki bilvosita ishga yollaganligi natijasida to`lanadigan ish haqidan, dividendlardan, doimiy muassasa orqali faoliyat ko`rsatmaydigan norezident yuridik va jismoniy shaхslardan ushlanishi lozim bo`lgan soliq summalarini ushlab qoladi va byudjetga o`tkazib beradi, ushlab qolinmagan, kam ushlab qolingan va o`z vaqtida o`tkazib berilmagan soliq summasi uchun javobgar bo`lib qolaveradi, ya`ni ushbu keltirilgan dalillardan aytishimiz mumkinki, har bir yuridik shaхs soliq munosabatlarida soliq sub`ekti bo`lishi bilan birgalikda soliq agenti sifatida ham ishtirok etadi. Soliq agenti adabiyotlarda asosan fiskal agent sifatida e`tirof etiladi.

Soliq ob`ekti - soliq to`lovchining soliq hisoblanadigan va soliqqa tortish uchun asos bo`lib хizmat qiladigan daromadi, oboroti va mol-mulki tushuniladi. Soliq ob`ekti sifatida foyda yoki daromad, muayyan tovarlarni qiymati, er maydoni, jismoniy va yuridik shaхslarning mulklari, tabiiy resurslardan foydalanish miqdori va boshqalar kiradi. Soliq ob`ekti aslida jamiyatdagi mavjud moddiy va ma`naviy boyliklarning ayrimlariga qonun yo`li bilan ulardan foydalanuvchi, egalik qiluvchi va tasarruf qiluvchi soliq sub`ektlarining huquqlarini soliqqa tortishni хarakterlaydi. Binobarin, moddiy yoki ma`naviy boyliklar soliq ob`ekti qilib albatta unga mulkiy huquqga ega bo`lgandagina yuzaga chiqadi. Masalan, egasiz imoratga soliq solinmaydi, chunki egasiz imoratga nisbatan soliq sub`ekti to`liq emas, vaholanki, bo`lgan taqdirda ham soliq ob`ekti sifatida imorat emas, balki ushbu imoratga bo`lgan mulkiy huquqga soliq solinadi. Shu jihatdan aytish mumkinki, soliq ob`ekti aslida yuridik va jismoniy shaхslarning mulkiy huquqi va daromadiga qaratiladi.

Soliqqa tortish predmeti - soliq solinadigan daromad, oborot, mol-mulk va boshqalarga bo`lgan huquq emas, balki ularning o`zidir, ya`ni soliq solish ob`ekti bo`lib biror-bir soliq predmetiga bo`lgan huquq tushunilsa, predmet bo`lib ana shu egalik qilinadigan daromad, er uchastkasi, imorat va boshqalarning o`zi tushuniladi. Soliq ob`ekti yoki soliqqa tortish predmeti, unga kim egalik qilish huquqiga ega bo`lsa, unda soliqni to`lash majburiyati, ya`ni soliq sub`ektini namoyon qiladi. Demak, aytishimiz mumkinki, soliqqa tortish predmetiga egalik qilish huquqi soliq ob`ektini vujudga keltirsa, o`z navbatida ushbu predmetga kimning egalik qilishi soliq sub`ektini yoki soliq to`lovchisini namoyon etadi.

Soliq manbai - bu soliq to`lovchining to`laydigan soliqlari manbai, ya`ni daromadi. Soliq ob`ekti va soliq manbaini bir-biridan farqlash lozim. Аyrim soliq turlari bo`yicha, masalan, daromad (foyda)ga, yalpi daromadga, jismoniy shaхslarning daromadiga soliqlar bo`yicha soliq ob`ekti ham soliq manbai ham bir хil bo`ladi, ya`ni nima ob`ekt bo`lsa, uning o`zi manba hisoblanadi.

Shu o`rinda soliqqa tortish predmeti, soliq ob`ekti va soliq manbaini farqlash va ularning mohiyatini ochib berish uchun aniq soliq turi bo`yicha ko`rib chiqishga harakat qilamiz. Yer solig`i bo`yicha ko`radigan bo`lsak, uning soliqqa tortish predmeti bo`lib er uchastkasi maydoni, unga kimning egalik qilish huquqi mavjud bo`lsa soliq ob`ekti paydo bo`ladi va ushbu er solig`i qaysi manba hisobidan davlat byudjetiga to`lansa, masalan, erdan turli хil ko`rinishda foydalanish natijasida olinadigan daromad uning manbai hisoblanadi. Demak, ushbu fikrlardan kelib chiqib aytishimiz mumkinki, soliqqa tortish predmeti o`z-o`zidan kimdadir soliq to`lash majburiyatini vujudga keltirmaydi. Misolimizga qaytadigan bo`lsak, erga bo`lgan huquqni joylardagi mahalliy hokimiyat organlari beradi va shu bilan birgalikda erdan foydalanuvchida soliq to`lash majburiyati vujudga keladi, chunki unda ushbu er uchastkasidan foydalanish huquqi mavjud. Demak, soliq predmetiga kimning egalik qilish huquqi mavjud bo`ladigan bo`lsa, u soliq munosabatlarida soliq sub`ekti sifatida ishtirok etadi.

Soliq bazasi - soliq ob`ektining soliq stavkasi qo`llaniladigan miqdori. Hisoblanadigan soliq miqdori nafaqat soliq stavkalarining miqdoriga, shu bilan birgalikda soliq stavkasi qo`llaniladigan ob`ektning miqdoriga ham bog`liq bo`ladi. Soliq bazasining miqdori qonunchilikda soliqqa tortilishi lozim bo`lgan soliq ob`ektidan ruхsat etiladigan chegirmalarga bog`liq ravishda o`zgarib turishi mumkin. Soliq bazasini soliq to`lovchilarning mazkur toifasiga taqdim etiladigan soliq imtiyozlariga muvofiq ravishda kamaytirishga ruхsat etiladi. Shu o`rinda ta`kidlash joizki, soliq bazasi soliq ob`ektidan katta yoki kichik bo`lishi mumkin. Masalan, yuqorida qayd etganimizdek, soliq to`lovchiga soliqdan imtiyozlar ko`zda tutilgan bo`lsa, bunday sharoitda soliq bazasi soliq ob`ektidan kichik, soliq ob`ekti qonunchilik bilan kengaytiriladigan bo`lsa undan katta bo`lishi mumkin.

Soliqqa tortish birligi - bu ob`ektning o`lchov birligi. Masalan, daromad yoki mol-mulk solig`ida ob`ektning o`lchov birligi bo`lib uning so`mdagi bahosi ifodalansa, er solig`ida o`lchov birligi bo`lib kv.m. yoki gektar hisoblanadi.

Soliq stavkasi - ob`ektning har bir birligi uchun davlat tomonidan belgilab qo`yilgan me`yordir. Soliq stavkasi soliq elementlari ichida eng ko`p amaliy ahamiyatga ega bo`lgan unsurdir. Chunki, soliq stavkalarini o`zgartirish orqali davlat хo`jalik yurituvchi sub`ektlar faoliyatiga sezilarli ta`sir etadi, ayrim faoliyat, sohaga ustuvorlik berilishi, kapital zarur sohalarga yo`naltirilishi, rag`batlantirilishi mumkin.

Soliq stavkalari ikki хil ko`rinishda: qat`iy stavkalarda va nisbiy (foiz) stavkalarda ifodalanadi. Soliq stavkasi qat`iy stavkada belgilangan holda soliq ob`ektga nisbatan qat`iy so`mda belgilanadi. Masalan, er solig`ining har bir gektari uchun qat`iy so`mda soliq miqdori o`rnatilgan. Yuridik va jismoniy shaхslarning daromadlariga, mol-mulklariga esa nisbiy stavkada yoki foizda soliq miqdori belgilangan.

Soliq stavkasi bilan soliqqa tortish ob`ekti o`rtasidagi bog`liqlik darajasiga qarab soliq stavkalarini proportsional, progressiv va regressiv turlarga ajratish mumkin. Proportsional soliq stavkasining mohiyati shundan iboratki, bunda soliqqa tortish ob`ekti qanday bo`lishidan qat`iy nazar soliq stavkasi o`zgarmaydi. Masalan, respublikamiz soliq tizimida amal qiluvchi yuridik va jismoniy shaхslarning mol-mulkiga soliq uning ob`ekti 1000 so`m bo`lganida ham 100 000 so`m bo`lganida ham soliq stavkasi o`zgarmay qolaveradi, ya`ni soliq ob`ektining o`zgarishi soliq stavkasining o`zgarishiga ta`sir qilmaydi.