Reja: Sog’lom turmush tarzini olmillari. Salomatlikni saqlashda jismoniy tarbiyaning vazifalari. Harakatfaolligining tavsifi. Gipikineziya va uning salomatlikka ta’siri. Ishchanlik va mehnat qobiliyati-bu salomatlik sifatining mahsulidir

4.Ishchanlik qobiliyatini va mehnatga layoqat

salomatlik va shaxsiy sifatlar natijasi

Hozirgi vaqtda organizmning funksional holatini baholashda, uning zahiralari, turli omillarga moslashishi darajasini aniqalashda, yurak qon-tomir tizimi tadqiqotlariga asosiy e’tibor qaratilmoqda. Murakkab tashkil etilgan biologik tizimlarning turli-tuman reaksiyalarida qon aylanish tizimining ahamiyati juda katta. Qon harakatlanishining umumiy yoki cheklangan mexanizmlari buzilishi, odatda, deyarli har qanday potologik holatlarda, agar sabab sifatida bo’lmasa, natija sifatida kuzatiladi. Qon aylanish tizimini organizmning boshqa tizimlari bilan shunday mustahkam aloqadaki, u turli izdan chiqishlarning uneversal indikatorlari sifatida tekshiriladi.

Inson organizmining fiziologik zahiralari miqyosini aniqlash shiddatli, qisqa muddatli, qatiy o’lchab beriladigan jismoniy yoki aqliy yuklamalar, ya’ni funksional sinovlarning qo’llanishi bilan amalga oshadi. Jismoniy yuklama universal testlash vositasi hisoblab, uning yordamida organizmning funksional imkoniyatlari, uning yashirin zahiralari baholanishi mumkin. O’lchab berilgan jismoniy yuklama organizmning asosiy funksional tizimlari, eng avvalo, qon aylanish tizimining quvvat zahirasini o’lchash etaloni sanaladi. Organizmning funksional zahiralariga xos miqdoriy xususiyatlar usullaridan kiyingi yillarda ko’pchilikka ma’qul bo’lgani insoningjismoniy ishchanlik qobiliyati tadqiqotlaridir (RWC₁₇₀testi). “Jismoniy ishchanlik qobiliyati” (phicycal work cfpfcity) atamasi orqali insonning statik (turg’un), dinamik (harakat) yoki aralash ishda maksimum jismoniy kuchlanishni namoyon etishga mavjud qobiliyati ifodalanadi. Ma’lumki jismoniy ishchanlik qobiliyati organizmdagi turli tizimlarning morfologik va funksional qobiliyatiga bog’liq. Jismoniy ishchanlik qobiliyati ustidagi tadqiqotlarning ahamiyati sog’liqni tashxislash hamda kasalliklarning oldini olish faliyati kuchayishi qobiliyatini o’rganishda a’zo va tizimlarning jismoniy faoliyatning moslashish holatini aniqlash muhim vazifa.

Bugungi kunda jismoniy ishchanlik qobiliyatini tadqiq etish faqat sport amaliyotida emas, kasalxonalarda, fiziologiyada, mehnat gigiyenasida keng qo’llanilmoqda. Gigiyenik tadqiqot chog’ida jismoniy ishchanlik qobiliyatini aniqlashning ko’rsatishicha, RWC₁₇₀ ma’lumotlari asosi jismoniy ishchanlik qobiliyatini paytida tavsiflash bilan organizmning faoliyat ko’rsatishi ishonchli ekanligi, kislorod yetkazib beruvchi eng muhim fiziologik tizimlarning holati to’g’risida tasavvur hosil qilish muhim. Usulning qimmati shundaki, u integral shakldagi organizm faoliyatidagi nomuvofiqlikning solishtirma siljishlarini aks ettirradi. Mazkur sinov (proba) yordamida belgi egalarida mavjud bo’lgan yurak-qon tomir, hamda nafas olish tizimlaridagi funksional cheklanishlarni aniqlash mumkin.

Biz taklif etgan konseptsiyaga muvofiq 30-40 yoshli ishchi-xizmatchilarning (1000dan ortiq kishi) sog’lig’ini tadqiq etish ishchanlik qobiliyatining pasayishiga , kun davomida toliqish hissini oshirishga va nihoyat, vaqtincha mehnat qobiliyatini yo’qotishga olib keladigan jihatlarini topish imkonini beradi. Eng avvalo yosh ortgani sayin yurak-qon tomir tizimi zahiradagi imkoniyatlari miqyosining torayib borishi, standart jismoniy yuklamani bajarishning tejamkorligi hamda jismoniy ishchanlik qobiliyati (RWC₁₇₀) ko’rsatkichining pasayishi, qon aylanishni boshqarish mexanizmlarining bo’shashishi diqqatni tortadi. Bundan tashqari, ko’pincha ayollarda tana og’irligining haddan ortiq ko’payishi (yog’ qatlamining qalinlashuvi) hamda organizmning funksional holatini saqlab turishda katta ahamiyatga ega bo’lgan skelet mushaklarining yetarlicha rivojlanganligi tufayli jismoniy rivojlanish mutanosibligining buzilishi kuzatiladi. Tekshiriluvchilarning uchdan bir qismida shamollash kasalliklariga moyillik seziladi. Sog’liqdagi oz o’zgarishlar o’zi,o’z sog’ligi to’g’risida o’ylab ko’rmaydigan, faol harakat rejimi va ovqatlanish tartibiga rioya qilmaydigan shaxslar ko’p uchraydi. Salomatlikdagi aniqlangan xususiyatlarni inobatga olgan holda ommaviy jismoniy tarbiyani har bir ishlab chiqarish jamoasi, o’quv muassasasi, har bir oila va har bir inson turmushiga joriy qilish hamda targ’ib etish o’zini oqlaydi va ilmiy jihatdan asoslangan hisoblanadi. Bunda vaziyat shundan iboratki, har bir kishining o’z salomatlik darajasidagi xos jismoniy mashqlar jamlamasi va sport turini tanlanishi lozim.

.

Shuningdek, salomatlik uchun jismoniy sifatlar orasidan chidamkorlik eng muhim ahamiyatga ega ekanligi aniqlanadi. Mualliflar fikricha, chidamkorlik mashqlari salomatlikni yaxshilaydi, ishchanlik qobiliyatini oshiradi. Germaniyada o’tkazilgan tadqiqotlar natijalari sog’liq va jismoniy ishchanlik qobilyati (RWC₁₇₀), shuningdek, chidamkorlik orasida mustahkam aloqa mavjudligi aniqlandi. Salomatlik va jismoniy ishchanlik qobiliyati bir-biriga bog’liq, turmush tarzi ham birgalikda bir xil yo’nalishda ta’sir ko’rsatadi. Chidamkorlikni mashqlar yordamida rivojlantirish bilan birglikda kuch sifatini rivojlantiruvchi mashqlar tavsiya etish ham lozim.

Uzoq muddatli gipokineziya sharoitida organizmning nafaqat tayanch harakat apparatida, balki barcha morfofunksional tizimlarda salbiy o’zgarishlar birin-ketin rivojlanadi. Natijada organizmnnig muhim himoyalovchi ahamiyatga ega bo’lgan immun tizimining barqarorligi buziladi va organizmni kasalliklarga chalinish darajasi oshadi. Ma’lumotlarga ko’ra, harakat faolligi yetishmovchiligi (gipokeneziyani) bir qancha modellashtirilgan tadqiqotlarga tajribaviy hayvonlarda o’tkazilgan. Eksperimental kalamushlar maxsus penallarda (kataklarda) harakatsiz uzoq vaqt saqlanib, so’ng organizmda ro’y bergan struktura va funksional o’zgarislar aniqlangan.

Organizning yurak-qon tomir tizimining funksional holatini saqlab turishda mushaklar tizimining ahamiyatini, shuningdek harakat faolligining ontogenezda inson salomatligi uchun ahamiyatini fiziologik asoslab berish uchun ko’pgina tadqiqot ishlari, xususan ularda shakllangan “skelet mushaklarining quvvat qoidasi” yaratilgan. Bu qoidannig mohiyati quyidagilardan iborat: skelet mushaklarining faolligi darajasi qanchalik yuqori bo’lsa, (bunda faollikning maqbul shakllari nazarda tutiladi), tinchlik holati ham shunchalik yuqori darajada tashkil etiladi.

Odamning individual taraqqiyot davrining birinchi bosqichlaridan –harakat faolligi, zigotadan boshlanib, keyingi bosqichlarda u ovqatlanish ehtiyojini qoldirish zaruriyati bilan bog’liq bo’ladi. Harakat faolligi nafaqat, ovqatlanish jarayoni bilan bog’liq bo’lib qolmay, tana o’sishini ham ifodalaydi. Bunda rivojlanish jarayoni vaqtincha to’xtalib qolishiga yoki hatto butunlay to’xtashiga ham olib kelishi mumkin. Harakat faolligi bilan bog’liq holda amalga oshiriladigan haddan ziyot anabolizmda ikki bosqich mavjudligi aniqlanadi. Birinchisi og’irlikni haddan ortiq ifodalanishi, bo’y o’sishi jarayonida hamda ichki quvvatning oshishini keltirib chiqartiradi. Bunda skelet-mushak tizimining o’sishi hujayra elementlarining giperplaziya hisobiga emas, ularning gipertrofiyasi hisobiga amalga oshiriladi. Ikkinchi bosqichda quvvat imkoniyatlarining haddan oshiq to’planishida ifodalanib, ular ontogenezda og’irlikni emas, balki erkin quvvatni oshiradi.

Harakat faolligi jarayonida organizmning me’yorda o’sishi va rivojlanishi uchungina emas, balki teskari kodlash hamda zigota genomlariga kodlangan alohida rivojlanish dasturlarini amalga oshirish omillari sifatida zarur bo’lgan metabolitlar yuzaga keladi. Boshqacha qilib aytganda, harakat faolligining zarur hajmsiz yetilmay tuzilgan homila shakllanishining (musobaqasining) barcha kerakli bosqichlaridan o’ta olmaydi, katta odam esa me’yoridagi hayot faoliyatini yuritish hamda stresslarga qarshi turish uchun zarur tuzilish quvvatini to’play olmaydi. Shunday qilib, so’z skelet mushaklarining funksiomal faolligi va quvvat zahiralarini to’plash uchun sharoit yaratadigan samarali anabolik jarayonlarni ta’minlovchi tinchlik shakli ustida ketyapti. Yuqori samaradorlikka ega bo’lgan anabolizmga faoliyat tufayli erishiladi va aksincha, past samarali anabolizm harakat faoliyati cheklangan organizmlarda qayt etildi.

Afsuski, mazkur muhim xulosalar profilaktik tibbiyotda yurak-qon tomir tizimi kasalliklari rivojlanishini bashorat qilishda, inson salomatligini baholashda o’z munosib ,o’rnini topmadi, vaholanki maliy faoliyatda ayrim potologik holatlarning, bizningcha, birinchi sababi hisoblangan mushak tizimi sustligini qayt etishga to’g’ri keladi.

Shunday qilib, mazkur bobda inson salomatligining uning uchun odatiy bo’lgan harakat (jismoniy) faollik xususiyatlari bilan o’zro aloqasini ko’rsatishga urindik. Bunda biz o’z oldimizga muayyan tavsiyalar berishnigina maqsad qilib qo’ymay, balki inson salomatligi, uning biologik ishchanligini oshirishnnig maqbul variantlarini izlash bo’yicha ilmiy tadqiqotlar hamda amaliy tadbiq etishni qanday yo’nalishlarda davom ettirish lozimligini ko’rsatdik, bunga hozirgi vaqtda maliy sog’liqni saqlash uchun ijtimoiy buyurtma sifatida qaraladi. Salomatlikning organizmning jismoniy rivojlanishi va funksional holatining morfofunksional ko’rsatkichlarini tadqiq etish, zahiradagi imkoniyatlarni aniqlash profilaktik tibbiy ko’riklar, dispanserizatsiyaning majburiy atributi bo’lishi kerak, chunki faqat shu shart bilan kasalliklar oldini olish, sog’liqni mustahkamlas masalalarini hal qilish mumkin. Organizmning dastlabki funksional holatini, faoliyatdan keyin funksiyani tiklash darajasini aniqlash insonning ishchanlik qobiliyatini rivojlantirish vasog’liqni mustahkamlash maqsadida umumiy harakat faolligini ilmiy asoslangan holda o’lchab berish muammosini hal etish, shuningdek, subektral ta’sirlarda (funksional sinovlar) paydo bo’ladigan juda kichik o’zgarishlarni aniqlash imkonini beradi. Bunday yondashuv umumiy ahvolning yomonlashganligini (jumladan, toliqish va o’ta toliqish natijasida) ancha erta payqash, pasayishi patalogiyaning rivojlanishiga olib, keladigan minemal me’yorni belgilash uchun sharoit yaratadi. Bunday me’yorni belgilash muayyan profilaktik tadbirlarni o’tkazishda asos bo’lib xizmat qiladi. Organizmning zahiradagi imkoniyatlarini bilish aholini dispanserizatsiyadan o’tkazish jarayonida yashash qobiliyati kuchli kishilarni aniqlash, bu holatni bashorat qilish va rivojlantirish imkoniyatlarini o’rganishga yo’l ochadi.