Reja: Sintaksisning o`rganish obyekti

SINTAKSIS
REJA:
1.Sintaksisning o`rganish obyekti.

2.So`z birikmasi va gap.

3.Gap bo`laklari.

SINTAKSIS

"Sintaksis" inglizcha so`z bo`lib "tuzish" va "tuzilish" degan ma’nolarni bildiradi. Sintaksis tilshunoslik fanining bir bo`g`ini bo`lib, uning asosiy o`rganish ob’ekti gap hisoblanadi. Shuningdek, gapning grammatik xususiyatlari, so`zlarning o`zaro bog`lanish yo`llari ham sintaksisda o`rganiladi.
SO`Z BIRIKMASI.

Teng va ergash bog`lanish.

So`zlarning o`zaro sintaksis munosabatga kirishuvi.

Gapda so`zlarning o`zaro sintaktik munosabati kirishuvi quyidagi vositalar orqali bo`ladi.

1. Affikslar: (egalik kelishik shaxs son). Masalan: Osmondayulduzlar chamani porlaydi. (da) kelishik, (i) egalik, (di) shaxsson.

2. Yordamchi so`zlar (kimakchi, bo\lovchi)

Masalan: Qalam bilan yozdim, Ukam uchun oldim.

3. So`z tartibi: So`zlarda maxsus morfologik ko`rsatkichlar bo`lmaganda so`z tartibi muhim ahamiyatga ega. Masalan: Yorug` xona-xona yorug`. A’lochi Rustam-Rustam a’lochi.

4. Pauza. Pauza sintaksis vosita sifatida muhim o`rin egallaydi. Masalan: Ko`p qavatli bino – ko`p qavatli bino.

So`zlar o`zaro ikki xil bog`lanadi: teng holda va ergashgan holda.

1. Teng bog`lanish.

2. Ergash bog`lanish.

Teng bog`langan so`zlar bir xil gap bo`lagi bo`lib, sanash ohangi yoki teng bog`lovchilar yordami bilan birikib keladi. Masalan: Botir va Baxtiyor yaxshi o`qiydi.

Ergash bog`lanishda biri hokim ikkinchi tobe bo`lgan so`zlar o`zaro aloqaga kiradi va uni to`ldiradi, aniqlaydi va izohlaydi. Masalan: Samimiy ko`rdim.

So`zlarning predikativ bo`lmagan ergash bog`lanish uchxil bo`ladi: boshqaruv, bitishuv, moslashuv.

1. Boshqaruv. Tobe so`zning hokim so`z talab qilgan formani olishi boshqaruv deyiladi. Masalan: Daftarga yozdim. Ukangni ko`rdim. Bog`lanishning bu turida hokim so`z boshqaruvchi, tobe so`z boshqaruvchi deyiladi.

2. Bitishuv. Hokim va tobe so`zning o`zaro so`z tartibihamda ohang yordamida munosabatga kirishuvi bitishuv deyiladi. Masalan: Keksa bog`bon, ikkiariq, kichkina maydon, yarqirab ko`rindi.

3. Qaratqich vaqaralmish aloqasi asosida so`zlarning o`zaro munosabatga kirishuvi moslashuv deb ataladi. Masalan: Mening daftarim, sizning kitobingiz.

Tushunchalar orasidagi turli munosabatlarni ifoda qilish uchun grammatik jihatdan o`zaro birikkan ikki va undan ortiq so`z birikmasi deb ataladi.

So`z birikmasi boshqaruv, bitishuv va moslashuv usuli bilan hosil bo`ladi. Masalan: Sanobar Saidaning fikrini quvvatladi.

1) Sanobar quvvtladi (gap)

2) Saidaning fikri (so`z birikmasi, moslashuv)

3) fikrini quvvatladi (so`z birikmasi, boshqaruv).

Predikativ munosabatni ifoda qilish uchun grammatik jihatdan shakllangan, intonasion hamda mazmun jihatdan (shakllangan) nisbat tugallikka ega bo`lgan so`zlar bog`lanmasi yoki yakka so`z gap deyiladi. Ifoda maqsadiga ko`ra gap uch xil bo`ladi.

Darak gap, so`roq gap, buyruq gap.

1. Borliq hodisalarini tasdiq yoki inkor yo`li bilan xabar qiluvchi gap darak gap deyiladi. Darak ohangi bilan aytiladi va uning oxiriga nuqta qo`yiladi. Masalan: Yozgi ta’tilda Shohimardonga bordik.

2. So`zlovchiga noma’lum bo`lgan voqelik haqidagi so`roqni ifoda qiluvchi gap so`roq gap deyiladi. So`roq ohangi bilan aytiladi va uning oxiriga so`roq belgisi qo`yiladi. So`roq gap quyidagi vositalar orqali tuziladi.

a) So`roq yuklamalari bilan: (mi,- chi,- a,- ya) Masalan: Dars boshlandimi?

b) So`roq olmoshlari bilan: (kim, nima, necha, qachon, nechanchi kabi) Masalan: Ertaga havo qanday bo`ladi?

v) Nahot, nahotki yuklamalari bilan:Masalan: Nahotki bugun yomg`ir yog`sa?

g) So`roq oxangi bilan:Masalan: Biz musobaqaga qatnashamiz?

3. Buyurish, iltimos, maslahat, yalinish, do`q-po`pisa kabi ma’nolarni ifoda qiluvchi gap buyruq gap deyiladi. Buyruq gap buyruq ohangi bilan aytilib, so`roq gapga nisbatan kuchsizroq, darak gapga nisbatan kuchliroq aytiladi.

Buyurish do`q-po`pisa ma’nolarini ifodalaganda ohang kuchsizroq, darak gap ohangiga yaqinroq bo`ladi. Masalan: Guruhda tartib va intizom ishlarini yaxshilash choralari ko`rilsin.